فصد در پزشکی مسلمانان

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

علی غفرانی ¹ (ندارد)
نرگس کدخدایی کلات ² (ندارد)

تاریخ دریافت : 1393/02/07 تاریخ پذیرش : 1393/04/15 تاریخ انتشار : 1393/06/01

کلید واژه: پزشکی اسلامی, فصد, رگ‌زدن, نیشتر, خون, فصاد, رگزن,

چکیده مقاله :

چکیده اصطلاح فصد به معنای رگ زدن، در پزشکی اسلامی، هم یک شیوه پیش گیری از برخی بیماری‌ها و هم یک شیوه درمانی مؤثر برای مداوای بسیاری از بیماری ها به شمار می رفته و از قدیم کاربرد داشته و مورد قبول اغلب پزشکان مسلمان بوده است. دانشمندان مسلمان، در جریان نهضت ترجمه، کتاب هایی با محتوای فصد به عربی برگرداندند و بعدها خود نیز کتاب هایی با همین عنوان و محتوا تألیف و منتشر کردند. کلمه فصد علاوه بر کاربرد آن در کتب پزشکی، در اشعار فارسی و عربی نیز راه یافته و مثل ها و کنایات متعددی با کمک این کلمه شکل گرفته و در اشعار شاعران و نویسندگان تجلی کرده است. همه مردم، اعم از وضیع و شریف، در صورت نیاز، عمل فصد را انجام می دادند. سلاطین و خلفا نیز روزهای خاصی از سال را برای عمل فصد تعیین می کردند. این مقاله ضمن بیان معانی و شیوه های کاربردی عمل فصد، منافع، مضرات، مراقبت های پیش از عمل فصد، مراقبت های هنگام عمل فصد، مراقبت های پس از عمل فصد، مکان ها و زمان های انجام فصد، ابزارهای مورد استفاده در عمل فصد، شرایط فصادان، تعهدات فصادان، حقوق فصادان، مقررات حقوقی و قضایی مربوط به فصد از نگاه پزشکان مسلمان، بر آن است تا این موضوع را از نقطه نظر تاریخی بررسی کند.

چکیده انگلیسی:

In Islamic medicine “phlebotomy” was considered as a way to prevent and treat certain diseases and one of the old applications that had been accepted by most of Islamic physicians. During the translation movement, Islamic scholars translated some books into Arabic with content of phlebotomy and later wrote and published many books about that. Phlebotomy as a term, in addition to medical usage has also found in Persian and Arabic poetry such as poems, proverbs and metonymies.  Phlebotomy was performed on all people either rich or poor; so as the kings and caliphs appropriated some special days in a year for that. This article illustrate the meanings and practices of phlebotomy, its advantages and disadvantages, caring during and after phlebotomy, appropriate places and time, the instrument used, the law and orders for bleeders based on Islamic jurisprudence and also historically consider the subject.

منابع و مأخذ:

کتابشناسی

امام رضا(ع)، طب الرضا(ع) منسوب به امام رضا، ترجمه نصیرالدین امیرصادقی، تهران، معراجی، 1381ش.

الاخوینی البخاری، ابوبکر ربیع بن احمد، هدایة المتعلمین فی الطب، به کوشش جلال متینی، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1371ش.

ابن اخوه، محمد بن محمد بن احمد، معالمالقربة فی احکام الحسبة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421هـ /2001 م.

ابن بطلان بغدادی، تقویم الصحة، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی، 1366ش.

 ابن تلمیذ، هبة بن عبدالله، رسالة الامینیة فی الفصد، نسخه خطی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتبالعلمیة، 1412هـ /1992م.

ابن ربن طبری، ابوالحسن علی بن سهل، فردوس الحکمة فی الطب، تصحیح محمد زبیر الصدیقی، برلین، آفتاب، 1928م.

ابن زهر، ابی مروان عبدالملک، التیسیر فی المداواة و التدبیر، تحقیق میشل الخوری، دمشق، المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، 1403هـ /1983م.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، قانون، مترجم ناشناس، بی جا، بی نا، 1256هـ .

ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی آداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربی، 1418هـ /1997م.

ابن القف، ابوالفرج بن موفق الدین، العمدةفی الجراحة، حیدرآباد دکن، مجلس دایرةالمعارف العثمانیة، بی­تا.

ابن القفطی، تاریخ الحکماء (ترجمه فارسی از قرن یازدهم هجری)، تصحیح بهین دارایی، تهران، دانشگاه تهران، 1347ش.

ابن قیم الجوزیة، شمس الدین محمد بن ابی بکر الزرعی الدمشقی، الطب النبوی، به کوشش عبدالغنی عبدالخالق و عادل الازهری و محمود فرج، بیروت، دار الحکمة، 1377هـ /1957م.

ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایةوالنهایة، بیروت، دار الفکر، 1407هـ /1986م.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414هـ .

 ابن ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، 1398هـ .

ارزانی، محمداکبر، میزان الطب، تحقیق و تصحیح هادی نصیری، قم، مؤسسه فرهنگی سما، 1380ش.

افضل الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، تصحیح منصوره اتحادیه و سیروس سعد وندیان، تهران، تاریخ ایران، 1361ش.

الگود، تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه باهر فرقانی، تهران، امیرکبیر، 2536.

انوری، حسن، فرهنگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.

آوازه رضوی، محمدابراهیم، قانون حجامت و فصد (رهنمودهای چهارده معصوم)، قم، سلسله، 1382ش.

باقری خلیلی، علی اکبر، «باورهای عامیانه طبی در پاره‌ای از متون ادبی»، پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، ش14، 1383ش، صص40-13.

بدری، عبداللطیف، «الفصد فی الطب القدیم»، نشریة المجمع العلمی العراقی، ج13، سال 1385هـ ، صص94-89.

بغدادی، ابن بطلان، تقویم الصحة، مترجم ناشناس، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1350ش.

تتوی، قاضی احمد، تاریخ الفی، به همراه آصف خان قزوینی، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، 1382ش.

تفلیسی، ابوالفضل حبیش، کفایة الطب، تصحیح زهرا پارساپور، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390ش.

تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، تهران، دانشگاه تهران، 1346ش/1968م.

جرجانی، سیداسماعیل، خُفی علائی، به کوشش علی اکبر ولایتی و محمود نجم آبادی، تهران، اطلاعات، 1369ش.

جرجانی، سید اسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی، تصحیح و تحشیه محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، 1382ش.

چغمینی، محمود بن محمد بن عمر، قانونچه در طب، ترجمه و تحشیه محمدتقی میر، شیراز، دانشگاه پهلوی، 1350ش.

خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی، دیوان خاقانی، تهران، زوار، 1368ش.

دورلند، ویلیام الگزاندر نیومن، فرهنگ جدید پزشکی انگلیسی به فارسی، ترجمه فرید مدرس موسوی، تهران، رهنما، 1385ش.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران، چاپخانه دانشگاه تهران، 1344ش.

دهسرخی اصفهانی، محمود، آیین تندرستی راز سلامتی در کلمات پیامبر اکرم و ائمه سلام الله علیها، ترجمه علی صحت، تهران، ناس، 1368ش.

ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1413هـ /1993م.

رازی، ابوبکر محمد بن زکریا، الحاوی فی الطب، حیدرآباد دکن، مطبعة مجلس دایرةالمعارف العثمانیة، 1374هـ /1955م.

همو، المنصوری فی الطب، شرح و تعلیق حازم البکری الصدیقی، کویت،  المنظم العربیةللتربیةو الثقافة و العلوم، 1408هـ /1987م.

همو، من لایحضره الطبیب، ترجمه ابوتراب نفیسی، تهران، جهاد دانشگاهی دانشکده پزشکی دانشگاه تهران، 1363ش.

راوندی، محمد بن علی، راحةالصدورو آیةالسرور، تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.

راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نگاه، 1382ش.

زبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس ، بیروت،  دارصادر، 1386هـ /1966م.

زجاجی، حکیم، تاریخ منظوم زجاجی، تصحیح علی پیرنیا، تهران، آثار، 1383ش.

زهراوی، خلف بن عباس، نسخه برگردان مقالت سی ام التصریف لمن عجز عن التألیف، به­کوشش یوسف بیگ باباپور، تهران،سفیر اردهال، 1392ش.

سمیعی، "قناعت"، مجله ادبیات و زبان­ها، ش16، سال1328ش، ص243.

شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس، 1372ش.

شیرازی، کمال الدین حسین، رساله در باب فصد، یکی از هشت رساله ضمیمه شده به کتاب منافع الافضلیة.

الصالحی الشامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414هـ /1993م.

صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوس، 1378ش.

طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار التراث، 1387هـ.

طبیب طهرانی، محمد هاشم­ بن محمد طاهر، درع الصحة، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،1390ش.

العبیدی، صلاح حسین، «الحجامون و الفصادون نماذج من صورهم علی الآثار العربیة»، کلیةالآداب بجامعة بغداد، ش26، صص168-147.

قزوینی، افضل بن محمدامین، منافع الافضلیة و هشت رساله در طب و حکمت، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 1386ش.

قزوینی، عبدالکریم، شرح حفظالصحةابن سینا، یکی از هشت رساله ضمیمه شده به کتاب منافع الافضلیة.

قمی، نجم الدین ابوالرجاء، تاریخ الوزراء، تصحیح محمدتقی دانش پژوه، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363ش.

کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، دنیای کتاب، 1368ش.

کسایی، نورالله، «آداب و آموزش پزشکی در ایران اسلامی»، مقالات و بررسی‌ها، ش49و50، سال 1369ش، صص118-95.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه جواد مصطفوی و هاشم رسولی، تهران، علمیه اسلامیه، 1344ش.

متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا زکاوتی قراگوزلو، تهران، امیرکبیر، 1362ش.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، تهران، اسلامیه، 1363ش.

محقق، مهدی، مجموعه متون و مقالات در تاریخ و اخلاق پزشکی در اسلام و ایران، تهران، سروش، 1374ش.

محمدبیک، دستور الفصد، نسخه خطی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی.

مسکویه، ابوعلی، تجارب الأمم، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1379ش.

مصاحب، غلامحسین، «فصد»، دایرةالمعارف فارسی مصاحب، ج2، تهران، امیرکبیر،1380ش.

منیه، «تاریخ طب از مبدأ تا امروز»، ترجمه رفیع امین، ارمغان، سال پانزدهم، ش2، صص128-123.

مؤلف ناشناخته، تاریخ آل سلجوق در آناتولی، تصحیح نادره جلالی، تهران، میراث مکتوب، 1377ش.

میسری، حکیم، دانشنامه در علم پزشکی، به اهتمام برات زنجانی، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل با همکاری دانشگاه تهران، 1366ش.

نجم آبادی، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1353ش.

نظامی، خسرو شیرین، تهران، بی نا، 1355ش.

واله قزوینی اصفهانی، محمد یوسف، خلد برین، تصحیح میر­هاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1372ش.

همدانی، رشید­الدین فضل الله، جامع التواریخ، تصحیح محمود روشن، تهران، میراث مکتوب، 1386ش.