ظروف سفالی آلبارِلو: شناخت و طبقه‌بندى آنها در جهان اسلام
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیسید هاشم حسینى 1 , حسین سپید نامه 2
1 - دانشیار باستان شناسى، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
2 - دانشجوى دکترى باستان شناسى، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
کلید واژه: هنر سفالگری, ظروف دارویی, فرم آلبارلو,
چکیده مقاله :
یکی از فرم‌های رایج سفالینه‌ها در جهان اسلام، ظروف سفالی موسوم به آلبارلو[1] است که از لحاظ تزیین و تکنیک ساخت دارای تنوع بسیار است. مطالعه و شناخت دقیق این فرم سفالی و شاخصه های تزیینی آن از ایران تا شمال آفریقا، از مهم‌ترین اهداف این پژوهش است. براساس پژوهش انجام‌شده، ظروف سفالی آلبارلو به دو گروه بدنه استوانه ای و اندکی مقعر (گلدانی شکل)، و بدنه محدب (خمچه مانند) قابل طبقه‌بندی است؛ سفالینه های استوانه ای و مقعر برای داروهای خشک، مانند ادویه جات و ضماد، و سفالینه های بدنه محدب برای داروهای مایع کاربرد داشته است. تولید این ظروف سفالی از سده چهارم هجری در ایران رواج داشته و با گسترش تکنیک های سفالگری در اواسط دوره سلجوقی و تولید انبوه آن (به‌ویژه سفال زرینفام) در ایران و مناطق غربی جهان اسلام چون سوریه، مصر و اسپانیا ارتباط مستقیم یافته است.
One of the most common forms of pottery in the Islamic world is the so-called “Albarello” potteries which offer a huge variety in terms of decoration and techniques. It seems there is no specific study on the form, preparation technique, and decoration of this pottery form so far. This research aimed to investigate and identify this pottery form and its decoration properties in Muslim world from Iran to the north of Africa. Based on the study performed, Albarello potteries can be classified under two groups: the potteries with a cylindrical and slightly concave (vase-shaped) body and those with a convex body. Cylindrical concave potteries are utilized for keeping dry drugs such as spices and ointment, and convex potteries are used for storing liquid drugs. The production of these potteries has been widespread in Iran since the 4th century AH. The expansion of pottery techniques in the middle of Seljuqs dynasty has had a direct relationship with the mass production of these potteries (Luster pottery) in Iran and western regions of the Islamic world such as Syria, Egypt, and Spain. References Akbari, Raheleh, Barrisī wa Muṭāliih- yi Madjmūa- yi Sufālhāyi Zarrīnfām- i Makhzan- i Mūza- yi čihil-Sutūn (Chehel Sotoun), Master's Thesis Akbarnia, ladan “The route of the travelers Egypt and Syria the mamluk”, the worlds of Islam in the collection of the agha khan museum, pp.124-135, 2009. archaeology, Isfahan University of Art(Unpublished), 1391/ 2012. Allan, JamesWilson, Sufālgarī-yi Islāmī (Islamic ceramics), Trans. Mahnaz Shayestehfar, Institute for Islamic Art, Tehran, 1383/ 2004. Bahnassi, Afif, Hunar- i Islāmī, Trans. Mahmoud Pour Aghasi, Sooreh Mehr Publication, Tehran, 1387/ 2008. Barari, Meysam, Sufāl-i- Sārī Ḳurūn- i 3 tā 5 Hidjrīyi Ḳamarī, Gol Dasteh, Isfahan, 1394/ 2015. Blair, Sheila & Bloom, Jonathan, Hunar wa Mimārī yi Islāmī(2)(The art and architecture of Islam), Trans. Azhand Yaghoub, SAMT, Iranian Academy of the Arts, Tehran, 1381/ 2002. Brend, Barbara, Hunar- i Islāmī (Islamic Art), Trans. Mahnaz Shayesteh Far, Institute for Islamic Art, Tehran, 1383/ 2004. http://cartelen.louvre.fr http://collections.vam.ac.uk Dehkhoda, Ali-Akbar, Lughat-Nāma, Vol. 7, Mohammad Moin & Jafar Shahidi(as Supervisor), University of Tehran Press, (Und.). Dimand, Maurice Sven, Rāhnamā- yi Ṣanāy Islāmī (A Handbook of Muhammadan Art), Shirkat- i Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, Tehran, 1386/ 2007. Elgood, Cyril, Tibb dar Dawra-yi Ṣafawiyya, Trans. Mohsen Javidan, University of Tehran Press,Tehran, (Und.). Ettinghausen, Richard, Grabar, Oleg, Hunar wa Mimārī- yi Islāmī(1) the art and architecture of islam, Trans. Yaghoub Azhand, SAMT, Tehran, 1383/ 2004. Grabar, Oleg, Shahr dar Djahān- i Islām, Trans. Mehrdad Vahdati Daneshmand, Nashr- i Baṣīrat, Tehran, 1390/ 2011. Grube, Ernst J., Sufāl- i Islāmī(collection of Islamic art), Revised by Naser Khalili, Nashr- i Kārang, Tehran, 1384/ 2005. Haddon, Rosalind Anne Wade, Fourteenth Century fine Glazed Wares produced in the Iranian world, and comparisons with contemporary ones from the Holden Horde and Mamluk Syria/ Egypt, PhD Thesis. SOAS, University of London, 2011. Hall, A. R., A new collection of Islamic Pottery, Bulletin of the Museum of Fine Arts 32 : 58-67, 1934. Karimi, Fatemeh & Kiani, Muhammad Yusuf, Hunar- i Sufālgarī- yi Dawra- yi Islāmī Iran, Markaz- i Bāstān Shināsī Iran, Tehran, 1364/ 1985. Kāshānī, Abū al- Ḳāsim ʿAbdallah, Arāyis al- Djawāhir wa Nafāyis al- Aṭāyib, Revised by Iraj Afshar, Intishārāt- i Lāmiʿī, Tehran, 1386/ 2007. Lane, A., Later Islamic pottery, (second edition), London, 1971. Mahjour, Firoz & Sedighian, Hosein, “Barrisī- yi Sufālhāyi Islāmī Muḥawwaṭa- yi Mishkīn Tappeh Parandak Dar Ustān- i Markazī”, Madjala- yi Payām- i Bāstān Shinās, No.12, pp.120- 105, 1388/ 2009. www.metmuseum.org/art/collection Morgan, Peter, Sufāl KhamÊr SangÊ IranÊ Dawrān SaljåÎi, Islamic Ceramic Collection, Collected by Naser Khalili & Stephen Vernoit, Tehran, 1384. Muḥammad Ḥusayn b. Khalaf Tabrīzī, Burhān- i Ḳāṭi, Amīrkabīr, Tehran, 1341/ 1962. Neyestani, Javad & Rouhfar, Zohreh, Sākht- i-Liāb- i Zarrīnfām dar Iran, Ārmān Shahr, Tehran, 1389/ 2010. http://www.qantara-med.org Sedighian, Hossain & Panteha HajNaseri, “Sufāl-i-Zarrinfam Kurån MÊyānih Islami wa Marākiz tawlÊdÊ ān”, Majalih Muãāliāt BāstānShināsÊ Dawrān-i-Islami, No.1, 1395. Rice,Talbot , Hunar- i Islāmī(islamic art), Trans. Mah Malek Bahar, Shirkat- i Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, Tehran, 1386/ 2007. Tawḥīdī, Fāʾiḳ, Fann wa Hunar- i Sufālgarī, SAMT, Tehran, 1384/ 2005. Treptow, Tanya, Daily Life Ornamented the Medieval Persian City of Rayy, Chicago: Oriental Institute Museum Publications, No.26, 2007. Watson, Oliver, Sufāl- i Zarrīnfām- i Iranī (Persian lustre ware), Trans. Shokooh Zakeri, Iran Broadcasting University, 1382/ 2003.
تینگهاوزن، ریچارد، گرابر، الگ، هنر و معماری اسلامی (1)، ترجمه دکتر یعقوب آژند، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، تهران، 1383ش.
اکبری، راحله، «بررسی و مطالعه مجموعه سفال‌های زرینفام مخزن موزه چهلستون»، پایاننامه کارشناسی ارشد باستانشناسی، دانشگاه هنر اصفهان (منتشر نشده)، 1391ش.
آلن، جیمز ویلسن، سفالگری اسلامی، ترجمه دکتر مهناز شایستهفر، موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران، 1383ش.
براری، میثم، سفال ساری قرون 3 تا 5 هجری قمری، گلدسته، اصفهان، 1394ش.
برند، باربارا، هنر اسلامی، ترجمه مهناز شایستهفر، موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران، 1383ش.
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان، هنر و معماری اسلامی(2)، ترجمه یعقوب آژند، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1381ش.
بهنسی، عفیف، هنر اسلامی، ترجمه محمود پورآقاسی، انتشارات سوره مهر، تهران، 1387ش.
توحیدی، فائق، فن و هنر سفالگری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها، تهران، 1384ش.
دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، جلد 7، زیرنظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، دانشگاه تهران.
دیماند، موریس اسون، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه عبدالله فریار، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1389ش.
ذیلابی، نگار، «رنک، نشان‌های مصور در مصر مملوکی»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال سوم، شماره ششم، پاییز و زمستان 1386.
رایس، تالبوت، هنر اسلامی، ترجمه ماه ملک بهار، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1386ش.
صدیقیان، حسین و پانته‌آ حاج ناصرى، «سفال زرینفام قرون میانه اسلامى و مراکز تولیدى آن»، مجله مطالعات باستان‌شناسى دوران اسلامى، ش1، 1395ش.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به کوشش ایرج افشار، انتشارات لامعی، تهران، 1386ش.
کامبخشفرد، سیف‌الله، سفال و سفالگرى در ایران از ابتداى نوسنگى تا دوران معاصر، تهران، ققنوس، 1380ش.
کریمی، فاطمه و کیانی، محمدیوسف، هنر سفالگری دوره اسلامی ایران، مرکز باستانشناسی ایران، تهران، 1364ش.
گرابر، الگ، شهر در جهان اسلام، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، نشر بصیرت، تهران، 1390ش.
گروبه، ارنست جی، سفال اسلامی، گردآوری دکتر ناصر خلیلی، نشر کارنگ، تهران، 1384ش.
الگود، سیریل، طب در دوره صفویه، ترجمه محسن جاویدان، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
محمدحسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1341ش.
مورگان، پیتر، سفال خمیر سنگى ایرانى دوران سلجوقى، مجموعه سفال اسلامى، گردآورنده ناصر خلیلى و استفان ورونیت، تهران، نشر کارنگ، 1384ش.
مهجور، فیروز و صدیقیان، حسین، «بررسی سفال‌های اسلامی محوطه مشکین تپه پرندک در استان مرکزی»، مجله پیام باستان‌شناس، شماره دوازدهم، 1388 ش.
نیستانی، جواد و روحفر، زهره، ساخت لعاب زرینفام در ایران، آرمان شهر، تهران، 1389ش.
وارد، ریچل، فلزکارى اسلامى، ترجمه مهناز شایستهفر، مؤسسه مطالعات هنر اسلامى، تهران، 1384ش.
واتسون، الیور، سفال زرینفام ایرانی. ترجمه شکوه ذاکری، انتشارات صدا و سیما تهران، 1382ش.
Akbarnia, Ladan, “the Route of the Travellers Egypt and Syria the Mamluk”, the Worlds of Islam in the Collection of the Agha Khan Museum, 2009, pp.124-135.
Arnold, Thomas and Alfred Guillaume, the Legasy of Islam, London, Oxford, 1931.
Haddon, Rosalind Anne Wade, Fourteenth Century fine Glazed Wares produced in the Iranian world, and comparisons with Contemporary ones from the Golden Horde and Mamluk Syria/ Egypt, PhD Thesis. SOAS, University of London, 2011.
Hall, A. R., A New Collection of Islamic Pottery, Bulletin of the Museum of Fine Arts,1934,32 / 58-67.
Rackham, Bernard, English medical pottery, 1953, p.23.
http://www.qantara-med.org
Lane, A., Later Islamic Pottery, (second edition), London, 1971.
Treptow, Tanya, Daily Life Ornamented the Medieval Persian City OF Rayy, Chicago: Oriental Institute Museum Publications, 2007, No.26.
www.metmuseum.org/art/collection
تصاویر
تصویر1. ظرف دارو سده نوزدهم میلادی، ایتالیا (منبع: وب سایت موزه ویکتوریا و آلبرت)
تصویر2. سرلوحه نسخه خطی کتابخانه ایاصوفیه با تصویر ظروف دارویی(Haddon, 2011: 228)
تصویر 3. نگاره سده هفتم با تصاویری از یک عطاری و سفال‌های دارودان (گرابر، 1390، 57)
تصویر4. آلبارلوی کتیبه دار موزه ملی سفال سورس (وبسایت قنطره)
تصویر5. آلبارلوی کتیبه‌دار موزه لوور (akbarnia,2009 :134)
تصویر6. آلبارلوی سوریه با رنک گل زنبق (وب سایت موزه لوور)
تصویر7. ری، سده چهارم هجری، موزه هنرهای شرقی شیکاگو (Treptow, 2007: 34 ).
تصویر8. آلبارلوی لعاب پاشیده ساخت ری در سده ششم هجری، (وب سایت موزه ویکتوریا و آلبرت).
تصویر9. آلبارلوی فیروزهای موزه هنرهای تزیینی اصفهان؛ مجموعه سماوی(نگارندگان).
تصویر 10. آلبارلوی تک رنگ مصری با بدنه خیارهای (وبسایت موزه ویکتوریا و آلبرت).
تصویر11. ظرف سفالی آلبارلوی منتسب به ری (پوپ، ج نهم 1387، 770).
تصویر12. ظرف سفالی آلبارلوی منتسب به ری (کریمی و کیانی، 1364، 184).
تصویر13. آلبارلوی منتسب به ساوه موزه لوور (پوپ،ج نهم، 1387، 747)
تصویر14. آلبارلوی مجموعه ریموند آرمزمی( پوپ،ج نهم 1387، 741).
تصویر15. آلبارلوی سیلهوتو (وبسایت موزه بروکلین).
تصویر16. آلبارلوی منتسب به ایران (موزه ویکتوریا و آلبرت).
تصویر17. آلبارلوی منتسب به رقه (وب سایت موزه ویکتوریا و آلبرت).
تصویر18. آلبارلوی منتسب به ساوه موزه ملی ایران ( توحیدی، 1384، 329).
تصویر19. آلبارلوی زرینفام موزه ملی ایران (آرشیو موزه ملی ایران).
تصویر20. آلبارلوی زرینفام موزه چهلستون (اکبری، 1391، 124).
تصویر21. آلبارلوی زرینفام سوریه منتسب به سده‌های 6-7 هجری (درگاه اینترنتی موزه .lacma)
تصویر22. آلبارلوی منتسب به کاشان (وب سایت موزه متروپلیتن).
تصویر23. آلبارلوی منتسب به ایران (وبسایت موزه ویکتوریا و آلبرت)
تصویر24. آلبارلوی مملوکی با کتیبه «نوفر» و رنک زنبق (برند، 1383، 111).
تصویر25. ظرف دارویی منتسب به سده هفتم هجری سوریه (محل نگه‌داری موزه لوور).
تصویر26. آلبارلوی سوریه با کلمه العافیه (Haddon, 2011: 228)
تصویر27. آلبارلوی بدنه محدب منتسب به سده هشتم سوریه (گروبه، 1384، 264).
تصویر28. آلبارلوی بدنه محدب منتسب به قرن هفتم هجری ایران (گروبه، 1384، 183).
تصویر29. سفال بدنه محدب منتسب به سلطان آباد در نیمه نخست قرن هفتم هجری (lane, 1971: plate 1).
[1]. تاریخ دریافت: 2/3/1396، تاریخ پذیرش: 20/5/1396. از راهنماییهای ارزنده استاد احمد صالحی کاخکی (دانشگاه هنر اصفهان)، و هم‌چنین مسؤولین محترم موزه ملی ایران، موزه آبگینه تهران، موزه هنرهای تزیینی اصفهان (مجموعه سماوی)، که دسترسی به اطلاعات و تصاویر برخی از سفال‌های مورد مطالعه را فراهم ساختند، سپاسگزارم.
[4]. آلن، 26، 48؛ برای مطالعه بیشتر نک. رایس، 146؛ بهنسی، 357؛ محمدحسن، 163؛ برند، 112؛
Arnold and Guiliume, 126.
[23]. این ظرف که ابعاد آن در کاتالوگ موزهای مشخص نشده است، اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت (به شماره C. 109-1945) نگه‌داری میشود.
[52]. امکان دسترسى به اصل کتیبه عربى ممکن نشد، لذا به ترجمه انگلیسى آن بسنده کرده‌ایم (وب سایت قنطره www.qantara-med.org)، تاریخ دسترسی 31/5/1395.
[57]. درباره این وجه تسمیه گفته‌اند نخستین سازنده آن در سوریه، سفالگری به نام غیبی توریزی (تبریزی) بوده، که در شام و پس از آن در مصر میزیسته، و بستگانی به همین نام داشته است (بلر و بلوم، 197).
[67]. تکنیک لکابى در قرن 6ﻫ در مراکز تولیدى سفال ایران (کاشان) و سوریه (رقه) با نقوش پرندگان و حیوانات با رنگ‌هاى آبى متمایل به لاجوردى و سبز کم‌رنگ در زمینه سفید طراحى شده است که یک نمونه از این نوع آلبارلو در موزه ویکتوریا و آلبرت به شماره C.129-1934 نگهدارى مى‌شود (نک. کامبخشفرد، 461).