بازتاب تبار مشروع خلافت در سکه‌های قرن دوم هجری

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

حسین محسنی ¹ (دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران)
حمیدرضا آذری نیا ² (دکتری مردم شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/10/01 تاریخ پذیرش : 1402/01/20 تاریخ انتشار : 1402/03/27

کلید واژه: مشروعیت امامت/ خلافت, عباسیان و علویان, مطالعه سکه‌شناختی,

چکیده مقاله :

تبار مشروع امامت/خلافت از مسائل پرچالش سیاسی جامعه اسلامی در قرون نخستین هجری به شمار می رود. این مقاله در صدد دست یابی به روایت سکه ها از نزاع بر سر تبار مشروع امامت میان هاشمیان و دستگاه اموی و سپس دو جریان هاشمی، عباسیان و علویان، است. کشمکش عباسیان با علویان حول تبار مشروع امامت و انحصار خلافت مشروع در آل علی(ع) باعث بروز چالشی طولانی مدت گردید که از طریق مسکوکات قابل پیگیری است. این چالش از 145 تا 200 هجری باعث ضرب و رواج سکه های متنوع با اظهار نسب مشروع امامت از اولاد رسول خدا(ص) و از طریق امیرمؤمنان(ع) و فاطمه زهراء(س) شد. سرانجام عباسیان در دوره خلافت مامون با عقب‌نشینی از رویکرد سابق خود در نفی حق امامت علویان، بار دیگر برای مشروعیت یابی خویش به علویان روی آوردند و در سکه ولایت عهدی امام رضا(ع) آن را ابراز داشتند.

چکیده انگلیسی:

The sacred lineage of Imamate/Caliphate is one of the most challenging problems in the Islamic society in the first century.  Prophet's family occupied a privileged position in political atmosphere of Muslims from the earliest period. This article puts forward the history of the controversies on the sacred lineage among the Hashimtes and Umayyids and then the Hashimites and Alavids and Abbasids through the study of the coins minted in this period. The struggles of the Abbasids and Alavids in the sacred lineage and the concession of Caliphate in Imam Ali's progeny caused in long-term disputes that could be traced through the coins. These disputes lead to mint of various coins that contained the representation of sacred lineage of caliphate from the Prophet's progeny via Imam Ali and Fatima in the years 145-200 H. Eventually, the Abbasids had to withdraw their previous approach of the rejection of Alavids legitimacy of leadership in the Ma'mun's reign and tried to have a turn into the Alavids that appeared in the coins of the Imam Reza's crown prince.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آذری­نیا، حمیدرضا و احسان بهرام­لو، «شناسایی نظام­های فقهی مکه در نیمه دوم قرن اول با تحلیل مردم شناختی؛ مساله متعتان در منازعات آل­زبیر و ابن­عباس»، تاریخ اسلام، 1401ش.

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، به­کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، مکتبة المرعشی النجفی، 1404ق.

ابن اثیر، على بن ابى الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1385ق.

ابن العمرانی، محمد بن علی، الانباء فی تاریخ الخلفاء، به­کوشش قاسم السامرائی، قاهره، دار الافاق العربیة، 1421ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک‏، به­کوشش محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1412ق.

ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، العبر، به­کوشش خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، 1408ق.

ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، 1900م.

ابن طاوس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، مکتبه اسلامیه، 1409ق.

ابن عقده، احمد بن محمد، فضائل امیر المؤمنین، به­کوشش محمد حسین حرز الدین، قم، دلیل ما، 1424ق.

ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفه، بی­تا.

ابی بکر الاصم، عبد الرحمن بن کیسان، تفسیر ابی بکر الاصم، به­کوشش خضر محمد بهاء، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1428ق.

أخبار الدولة العباسیة، به کوشش عبدالعزیز الدورى و عبد الجبار المطلبى، بیروت، دارالطلیعة، 1391ق.

اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، به­کوشش محمد جواد مشکور، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1361ق.

اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، به کوشش هلموت ریتر، آلمان، ویسبادان، دار النشر فرانز شتایز، 1358ق.

اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، نجف، مکتبة الحیدریة، 1385ق.

باقلانی، محمد بن طیب، تمهید الاوائل فی تلخیص الدلائل، به­کوشش عماد الدین احمدحیدر، لبنان، موسسة الکتب الثقافیة، 1407ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، به­کوشش محمد زهیر بن ناصر الناصر، بیروت، دار طوق النجاة، 1422ق.

برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به­کوشش جلال الدین محدث، قم، دارالکتب الاسلامیة، 1371ق.

همو، رجال، به­کوشش حسن مصطفوی، تهران، دانشگاه تهران، 1342ش.

بغدادی، عبد القاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، به­کوشش محمد عثمان الخشت، قاهره، مکتبة ابن سینا، بی­تا.

بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، به­کوشش عبد العزیز الدوری، بیروت، جمعیة المستشرقین الألمانیة، 1398ق.

بهرامیان، علی، «بنی عباس»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج12، 1383ش.

بهشتی، احمد، «از خلیفه الله تا خلیفه الرسول؛ القاب و عناوینی که سردم­داران اموی و عباسی برای خود تراشیدند»، درس­هایی از مکتب اسلام، ش 686، 1397ش.

بیرونی، محمد بن احمد، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران، امیر کبیر، 1386ش.

پاکتچی، احمد، «ابوحنیفه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج5، 1378ش.

تاریخ سیستان، به کوشش ملک الشعراى بهار، تهران، کلاله خاور، 1366ش.

ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، به­کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی، 1395ق.

جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفویه، تهران، نشر علم، 1388ش.

حسکانی، عبید الله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، به­کوشش محمدباقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411ق.

خضری، احمدرضا، و عباس احمدوند، « جایگاه و اهمیت سکه در دعوت عباسی»، تاریخ اسلام و ایران، ش7، پیاپی 77، پاییز 1384ش.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، به­کوشش مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.

دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، به­کوشش عبد المنعم عامر و جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضى، 1368ق.

رضایی باغ­بیدی، حسن، سکه­های ایران در دوره اسلامی از آغاز تا بر آمدن سلجوقیان، تهران، سمت، 1393ش.

سجادی، صادق، «آل ادریس»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج1، 1374ش.

سیوطی، جلال الدین، إحیاء المیت بفضائل أهل البیت، تهران، مجمع جهانی اهل بیت، 1421ق.

شاهمرادی، مسعود و اصغر منتظر القائم، «کاربرد سکه شناسی در مطالعات تاریخ تشیع؛ مطالعه نمونه­ای سکه­های ولایت­عهدی امام رضا ع»، شیعه پژوهی، ش 9، پاییز و زمستان 1395.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، به­کوشش محمد بدران، قم، نشر شریف رضی، 1364ق.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، به­کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362ق.

صفری فروشانی، نعمت الله، «تحلیلی بر قیام­های علویان در دوران امام رضا ع و ارتباط آن با ولایتعهدی»، شیعه‌شناسی، ش 26، تابستان 1388.

طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، به­کوشش محمد باقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، 1403ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، به­کوشش محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، 1387ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، احیاء التراث العربی، بی­تا.

عطوان، حسین، الدعوة العباسیه: مبادی و اسالیب، قاهره، دار الفکر، 1989م.

عقیلی، عبد الله، «توضیحی بر مقاله ولایت عهدی امام رضا  علیه السلام»، گوهر، ش25، فروردین 1354.

عودی، ستار، «راوندیه»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج19، 1394ش.

فان اس، جوزف، علم الکلام و المجتمع فی القرنین الثانی و الثالث للهجره، ترجمه سالمه صالح، بغداد، منشورات جمل، 2008م.

فهمی جدعان، المحنه  بحث فی جدلیه الدینی و السیاسی فی الاسلام، بی­جا، 2007م.

کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، به­کوشش حسین اعلمی، تهران، مکتبه الصدر، 1415ق.

قاضی نعمان، نعمان بن محمد مغربی، شرح الاخبار، به­کوشش محمدحسین حسینی جلالی، قم، جامعه مدرسین، 1409ق.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، به­کوشش طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.

کاظمی، محمدحسین، و سید حسین فلاح زاده، «جایگاه اجتماعی و عملکرد ابن طباطبا و ابوالسرایا در اوج‌گیری و شکست قیام آنان»، تاریخ اسلام، ش85، بهار 1400.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.

کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر، به­کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد،1410ق.

گردیزی، عبدالحى بن ضحاک، تاریخ گردیزى، به­کوشش عبد الحى حبیبى، تهران، دنیاى کتاب، 1363ش.

الله اکبری، محمد، «الرضا من آل محمد»، تاریخ اسلام، ش8، زمستان 1380.

همو، «روابط علویان و عباسیان ( از سال 11 تا 201هجری)»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش1، پاییز 1381.

مسعودی، على بن الحسین، مروج الذهب، به­کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجرة، 1409ق.

معتزلی، عبد الجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، بی­جا، بی­نا، بی­تا.

مفید، محمد بن محمد، الارشاد، قم، موسسه آل البیت، 1413ق.

مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، به کوشش بور سعید، بی­جا، مکتبه الثقافه الدینیه، بی­تا.

مقریزی، احمد بن علی، النقود الاسلامیه، به­کوشش محمد سید علی بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، 1387ق.

همو، إمتاع الأسماع، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی­تا.

 ناشی اکبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامه، به کوشش جوزف فان اس، بیروت، دار النشر فرانتس شتاینر بقیسبادن، 1971م.

نجاشی، احمد بن علی، فهرست نجاشی، قم، جامعه مدرسین، 1365ش.

نرشخی، محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه أبو نصر أحمد بن محمد بن نصر القباوى، به­کوشش محمد تقى مدرس رضوى، تهران، توس، 1363ش.

نشوان حمیری، نشوان بن سعید، الحور العین، به­کوشش کمال مصطفی، قاهره، مکتبة الخانجی، 1948م.

نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، بی­تا.

ولوی و نجفیان رضوی، علی محمد و لیلا، « حسنیان زندان هاشمیه (بازکاوی علل، شمار واقعی زندانیان و کشته شدگان)»؛ پژوهش­های تاریخی، دوره 46، ش2، تابستان 1389.

هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمد تقی اکبری، قم، نشر ادیان، 1384ش.

Album, Stephen, “Calligraphers Created Dies for Islamic Coinage”, The Celator: Numismatic Art of Antiquity, February, 1988.

Idem, Checklist of Islamic Coins, Third Edition, Stephen Album Rare Coins, 2011.

Heidemann, Stefan, “Numismatik und Geldgeschichte des islamischen Iran”, Handbuch der Iranistik Band 2, Ludwig Paul, Reichert Verlag Wiesbaden, 2017.

Riello, Giorgio, “Thingss that shape history: Material culture and historical narratives, History and Material Culture”, The Routledge Guides to Using Historical Sources, Second edition, Edited by Karen Harvey, 2018.

Travaini, Lucia, “Coins and Identity: From Mint to Paradise”, Money and Coinage in the middle Ages, edited by Rory Naismith, Boston: Brill, 2018.

Wurtzel, Carl, “The Coinage of the Revolutionaries in the Late Umayyad Period”, American Numismatic Society Museum Notes 23, 1978.

https://hcr.ashmus.ox.ac.uk/coin/

https://www.baldwin.co.uk/

https://www.cngcoins.com/

https://www.mortonandeden.com/

https://www.peus-muenzen.de/

https://www.sarc.auction/

https://www.spink.com

https://www.vauctions.com/

https://www.zeno.ru/

 

 

 

References

Qurān karīm.

Azariniya, Hamidreza, Bahramlu, Ihsan, “Shināsāī-yi Niẓāmhāy-i fiqhī makki dar nīmi-yi duwwum-i qarn-i awwal ba Taḥlīl-i Mardumshinākhtī; Masʼali-yi Mutaʻtān dar munāziʻāt-i Āl-i Zubayr Wa Ibn Abbas”, Tārīkh Islām, 1401AH.

Ibn abī al-Ḥadīd, ʻAbdulḥamīd b. Ḥibatillāh, Sharḥ Nahǧ al-Balāgha, Revised by Mohmmad Abu al-Fazl Ibrāhīm, Qom, Maktabat al-Marʿashī al-Najafī, 1404 SH.

Ibn Athīr, ʻAlī b. Abī al-Karam, al-Kāmil-u fī l-Taʼrīkh, Beirut, Dār al-Ṣādir, 1385 SH.

Ibn al-ʻUmrānī, Muḥmmad b. ʻAlī, al-Anbāʼ-u fī al-Taʼrīkh-i al-Khulafā, Revised by Qāsim al-Sāmirāʼī, Cairo, Dār al-Āfaq al-Arabīya, 1421AH.

Ibn Jawzī, ʻAbd al-Raḥmān b. ʻAlī, al-Muntaẓam-u fī Taʼrīkh-i l-Umam-i wa l-Mulūk, Beirut, Dār al-Kutub al-ʻIlmīya, 1412 AH.

Ibn Khaldūn, ʻAbd al-Raḥmān b. Muḥmmad, al-ʻIbar, Revised by Khalīl Shiḥada, Beirut, Dār al-Fikr, 1408 AH.

Ibn Khallakān, Aḥmad b. Muḥmmad, Wafayyāt-u l-Aʻyān wa Anbāʼ-u Abnāʼ- i l-Zamān, Revised by Ihsan Abbas, Beirut, Dār al-Ṣādir, 1900 AD.

Ibn Ṭāwūs, ʻAlī b. Mūsā, Iqbāl-u l-Aʻmāl, Tehran, Maktabat-u al-Islāmīya, 1409 AH.

Ibn ʻUqda, Aḥmad b.Muḥammad, Faḍāʼil-u Amīr-i al-Muʼminīn, Revised by Mohmmad Hossein Herz al-Din, Qom, Dalīl-i Mā, 1424 AH.

Ibn Nadīm, Muḥmmad b.Isḥāq, al-Fihrist, Beirut, Dār al-Maʻrifa, Bī Tā.

Abī Bakr al-Aʼṣam, ʻAbd al-Raḥmān b. Kaysān, Tafsīr-u Abī Bakr al-Aʼṣam, bi Kūshish-i Khezr Mohmmad Baha, Beirut, Dār al-Kutub al-ʻIlmīya, 1428 AH.

Akhbār al-Dawlat al-ʻAbbāsīya, Revised by Abd al-Aziz al-Douri Wa ʻAbd al-Jabbar al-Muttalebi, Beirut, Dār al-ṭalīʻa, 1391 AH.

Ashʻarī Qumī, Saʻd b. ʻAbdillāh, al-Maqāllāt wa al-Firaq, Revised by Mohmmad Javad Mashkur, Tehran, Intishārāt-i ʻIlmī Farhangī, 1361 AH.

Ashʻarī, ʻAlī b. Ismāʻīl, Maqālāt-u al-Ismāʻīlīyīn Wa Ikhtilāf-u al-Muṣallīn, Revised by Helmut Riter, Germanany, Wiesbaden, Dār al-Nashr Firānz Shitāyz, 1358 AH.

Iṣfahānī, ʻAlī b. Ḥussayn, Maqātil-u l-Ṭālibīyīn, Maktabat al-Ḥiydarīya, 1385 AH.

Bāqalanī, Muḥmmad b.Ṭayyib, Tamhīd al-Awāʼil fī Talkhīṣ al-Dalāʼil, Revised by Emad al-Din Ahmad  Heydar, Lebanon, Muʼasisat al-Kutub al-Thagāfīya, 1407 AH.

Bukhārī, Muḥmmad b. Ismāʻīl, al-Ṣaḥīḥ, Revised by Mohmmad Zohayr Naser, Beirut, Dār Ṭuwq al-Nijāt, 1422 AH.

Barqī, Aḥmad b. Muḥmmad, al-Maḥāsin, Revised by Jalal al-Din Mohaddith, Qom, Dār al-Kutub al-Islāmīya, 1371 AH.

Barqī, Aḥmad b. Muḥmmad, Rijāl, Revised by Hasan Mustafavi, Tehran, Dānishgāh Tehran, 1342 SH.

Baqdādī, ʻAbd al-Qāhir b. Ṭāhir, al-Faraq-u bayn al-Firaq, Revised by Mohammad Uthman al-Khesht, Cairo, Maktabat Ibn Sīnā, Bī Tā.

Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Ansāb al-Ashrāf, Revised by Abd al-Aziz al-Douri, Beirut, Jamʻīyat al-Mustashriqīn al-Ālmānīya, 1398 AH.

Bahramiyan, Ali, “Banī ʻAbbās”, Dāʼirat al-Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol 18, Zīr-i Naẓar-i Kazem Mousavi Bojnourdi, Tehran, Markaz Dāʼirat-u al-Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī, 1383 SH.

Beheshti, Ahmad, “Az Khalīfatullāh Tā Khalīfat-u al-Rasūl, Alqāb Wa ʻAnāwīnī Ki Sardamdārān Umawī Wa ʻAbbāsī Barāy-i Khud Tarāshīdand”, Dars-hāyī az Maktab-i Islām, No 686, 1397 SH,

Bīrūnī, Muḥmmad b. Aḥmad, al-Āthār al-Bāqīya ʻAn al-Qurūn al-Khālīya, Translated by Akbar Danaseresht, Tehran, Amīrkabīr, 1386 SH.

Pakatchī, Ahmad, “Abūḥanīfih”, Dāʼirat al-Maʻārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol 18, Zīr-i Naẓar-i Kazem Mousavi Bujnourdi, Tehran, Markaz Dāʼirat-u al-Maʻārif Buzurg-i Islāmī, 1378 SH.

Tārīkh Sīstān, Revised by Malik al-Shuʻarā-yi Bahār, Tehran, Kulāli-yi Khāwar, 1366 SH.

Tirmadhī, Muḥammad b.ʻīsā, Sunan-u l-Tirmadhī, Revised by Ahmad Shaker Wa Dīgarān, Cairo, Shirkat Maktabat Wa Maṭbaʻat Muṣṭafā al-Bālī al-Ḥalabī, 1395 AH.

Jafarian, Rasul, Tārīkh-i Tashayyuʻ Dar Īrān az Āghāz Tā Ṭulūʻ-i Duwlat-i Ṣafawīyi, Tehran, Nashr ʻIlm, 1388 SH.

Ḥaskānī, ʻUbaydullāh-i b. ʻAbdillāh, Shawāhd-u al-Tanzīl Li Qawāʻid al-Tafḍīl, Revised by Muḥammadbāqir Maḥmūdī, Tehran, Wizārat Farhang wa Irshād Islāmī, 1411 AH.

Khezri, Ahmadreza Wa Abbas Ahmadvand, “Jāygāh Wa Ahammīyat-i Sikkih Dar Daʻwat-i ʻAbbāsī”, Tārīkh-i Islām Wa Īrān, No 7, Payāpiy 77, Pāyīz 1384 SH.

Khaṭīb Baqdādī, Aḥmad b. ʻAlī, Tārīkh-u Baqdād, Revised by Mustafa ʻAbd al-Qadir Ata, Beirut, Dār al-Kutub al-Ilmīya, 1417 AH.

Dīnawarī, Aḥmad b. Dāwūd, Akhbār-u al-Ṭiwāl, Revised by ʻAbd al-Munem Amir Wa Jamal al-Din Shayal, Qom, Manshūrāt al-Raḍī, 1368 AH.

Rezai Baghbidi, Hasan, Sikkihā-yi Īrān Dar Duwri-yi Islāmī Tā Bar Āmadan-i Saljūqīyān, Tehran, Samt, 1393 SH.

Sajjadi, Sadegh, “Āl-i Idrīs”, Dāʼirat-u al-Maʻārif Buzurg-i Islāmī, J18, Zīr-i Naẓar-i Kazem Mousavi Bujnurdi, Tehran, Markaz Dāʼirat al-Maʻārif Buzurg-i Islāmī, 1374 SH.

Suyūṭī, Jalāl al-Dīn, Iḥyāʻ-u al-Mayyit Bi Faḍāʼil-i ahl-i al-Bayt, Tehran, Majmaʻ-i Jahānī-yi ahl al-Bayt, 1421 AH.

Shahmoradi, Masoud Wa Asghqar Montazer al-Ghaem, “Kārburd-i SikkihShināsī Dar Muṭāliʻāt Dar Tārīkh Tashayyuʻ Muṭāliʻi-yi Nimūniī Sikkihā-yi Wilāyatʻahdī Imām Raḍā”, Shīʻi Pazhūhī, No 9, Pāyīz Wa Zimistān, 1396 SH.

Shahristānī, Muḥammad b.ʻAbd al-Karīm, al-Milal Wa al-Niḥal, Revised by Mohammad badran, Qom, Nashr-i sharīf Raḍī, 1364 AH.

Ṣadūq, Muḥammad b. ʻAlī b. Bābūyih, al-Khiṣāl, Revised by ʻAlī Akbar Ghaffārī, Qom, Jāmiʻat Mudarrisīn, 1362 AH.

Safari Frushani, Nematollah, “Taḥlīlī Bar Qīyāmhā-yi ʻAlawīyān Dar Duwran-i Imām Raḍā Wa Irtibāṭ-i Ān Bā Wilāyatʻahdī”, Shīʻi Shināsī, No 26, Tābistān 1388 SH.

Ṭabarsī, Aḥmad b. ʻAlī, al-Iḥtijāj ʻAlā Ahl al-Jāj, Revised by Mohammad Baqer Khursan, Mashhad, Nashr-i Murtiḍā, 1403 AH.

Ṭabarī, Muḥammad b. Jarīr, Tārīkh al-Umam wa l-Mulūk, Revised by Mohammad Abu al-Fazl Ibrahim, Beirut, Dār al-Turāth, 1387 SH.

Ṭūsī, Muḥammad b. Ḥasan, al-Tibyān fī Tafsīr al-Qurān, Beirut, Iḥyā Turāth al- ʻArabī, Bī Tā.

Atvan, Hossein, al-Daʻwat al-ʻAbbasīya: Mabādī Wa Asālīb, Cairo, Dār al-Fikr, 1989 AD.

Aghili, Abdullah, “Tuwḍīhī Bar Maqāliy-i Wilāyatʻahdī Imām Raḍā”, Guhar, No.25, Farwardīn 1354 SH.

OUdi, Sattar, “Rawandīyih”, Dānishnāmi-yi Jahān-i Islām, Zīr Naẓar-i Ghulam Alī Haddad Adel, Vol.11, Tehran,  Bunyād Dāʼirat al-Maʻārif Islāmī,  1394 SH.

Van Ess, Josef, ʻIlm al-Kalām Wa al-Mujtamaʻ fī al-Qarnayn al-Thānī Wa al-Thālith lil Hijra, Translated by Salomeh Saleh, Baghdad, Manshūrāt Jamal, 2008 AD.

Fahmī Jadʻān, al-Miḥna Baḥth-u fī Jadalīya al-Dīnī Wa al-Sīyasī fī al-Islām, Bī Jā, 2007 AD.

Kāshānī, Muḥmmad Muḥsin b. Shāh Murtiḍā, Tafsīr al-Ṣāfī, Revised by Hossein Alami, Tehran, Maktabat al-Ṣadr, 1415 AH.

Qāḍī Nuʻmān Maghribī, Sharḥ-u al-Akhbār, Revised by Mohmmad Hossein Hosseini Jalali, Qom, Jāmiʻat Mudarrisīn, 1409 AH.

Qumī, ʻAlī b. Ibrahīm, Tafsīr Qumī, Revised by Tayeb Mousavi Jazaeri, Qom, Dār al-Kitāb, 1404 AH.

Kazemi, Mohmmad Hossein Fallahzadeh, “Jāygāh-i Ijtimāʻī Wa ʻAmalkarde Ibn Ṭabā Ṭabā Wa abū al-Sarayā dar Uwjgīrī Wa Shikast Qīyām Ānān”, Tārīkh Islām, No 85, Bahār 1400 SH.

Kuliynī, Muḥmmad b. Yaʻqūb, al-Kafī, bi Kūshish-i Ali Akbar Ghaffari Wa Mohmmad Akhundi, Tehran, Dār al-Islāmīya, 1407AH.

Kūfī, Furāt b. Ibrāhīm, Tafsīr Revised by Mohmmad Kazem, Tehran, Wizārat-i Irshād, 1410 AH.

Gardīzī, ʻAbd al-Ḥay b. ḍaḥḥāk b. Maḥmūd, Tārīkh-i Gardīzī, Revised by Abd al-Hay Habibi, Tehran, Dunyā-yi Kitāb, 1363 SH.

Allah Akbari, Mohmmad, “al-Riḍā Min Āl-i Muḥmmad”, Tārīkh Islām, No 8, Zimistān 1380 SH.

Allah Akbari, Mohmmad, “Rawābiṭ-i ʻAlawīyān Wa ʻAbbāsīyān (Az Sāl-i 11 Tā 201 Hijrī)”, No.1, Pāyīz 1381 SH.

Masʻūdī, ʻAlī b. al-Ḥusayn, Murūj al-dhahab, Revised by Asad Dagher, Qom, Dār al-hijra, 1409 AH.

Muʻtazilī, ʻAbd al-Jabbār b. Aḥmad, al-Mughnī  fī  Abwāb-i al-Tawḥīd Wa al-ʻAdl, Bī Jā, Bī Nā, Bī Tā.

Mufīd, Muḥmmad b. Muḥmmad, al-Irshād, Qom, Muʼasisiy-i Āl-i al-Bayt, 1413 AH .

Maqdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir, al-Badʼ Wa al-Tārīkh, Revised by Bur Saeed, Bī Jā, Maktabat al-Thiqāfat al-Dīnīya, Bī Tā.

Maghrīzī, Aḥmmad b. ʻAlī, al-Nuqūd al-Islāmīya, Revised by Mohmmad Seyyed Ali Bahr al-Uloum, Najaf, Maktabat al- Ḥiydarīya, 1387 AH.

Maghrīzī, Aḥmmad b. ʻAlī, Imtāʻ-u al-ʼAsmāʻ, Beirut, Dār al-Kutub al-ʻIlmīya, Bī Tā.

Nāshī Akbar, ʻAbdullāh b. Muḥmmad, Masāʼil al-Imāma, Revised by Juzif Fan Is, Beirut, Dār al-Nashr Firānts Shitāynir Biqisbādin, 1971AD.

Najjāshī, Aḥmmad b. ʻAlī, Fihrist-i Najjāshī, Qom, Jamiʻat Mudarrisīn, 1365 SH.

Narshakhī, Muḥmmad b. Jaʻfar, Tārīkh-i Bukhārā,Tarjumiy-i Abū Naṣr Aḥmmad b. Muḥmmad b. Naṣr al-Qubāwī, Revised by Mohmmad Taqi Mudarres Razavi, Tehran, Tous, 1363 SH.

Nashwān Ḥimyarī, Nashwān b. Saʻīd, al-Ḥūr-u al-ʻIyn, Revised by Kamal al-Khanji, 1948 AD.

Nuwbakhtī, Ḥasan b. Mūsā, Firaq al-Shīʻa, Beirut, Dār al-Aḍwāʼ, Bī Tā.

valavi Wa Najafiyan Razavi, Ali Mohmmad wa Leila, “Ḥasanīyān-i Zindān-i Hāshimīyi (Bāzkāwīy-i ʻIlal, Shumār-i Wāqiʻī Zindānīyān Wa KushtiShudigān)”, Pazhūhishhā-yi Tārīkhī, Duwri-yi 46, No.2, Tābistān 1389 SH.

Halm, Heinz, Tashayyuʻ, Translated by Mohmmad Taqī Akbari, Qom, Nashr-i Adyān, 1384 SH.