راهبردهای ابن داعی در مواجهه با اختلافات و تنش‌های میان پیروان مکاتب ناصریه و قاسمیه در شمال ایران

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

مصطفی معلمی ¹ , سید علی اکبر عباس پور ² , سیدمحمد صادقی سنگدهی ^{3 *}

1 - گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی مازندران
2 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی آزادشهر
3 - دانشگاه آزاد اسلامی واحد نور

تاریخ دریافت : 1403/08/29 تاریخ پذیرش : 1403/12/20 تاریخ انتشار : 1403/12/22

کلید واژه: طبرستان, دیلم, گیل, زیدیه, قاسمیه, ناصریه, ابن داعی.,

چکیده مقاله :

در سدۀ چهارم هجری، میان پیروان دو مکتب از مذهب زیدیه، یعنی قاسمیه و ناصریه اختلافات و تنش‌هایی درگرفت. در این مقاله ضمن بررسی این اختلافات و تنش‌ها، چگونگی مواجهه ابن داعی با آن واکاوی می‌گردد. اختلافات و تنش‌های میان این دو مکتب، دو دلیل کلامی ـ فقهی و قومی داشته است و ابن داعی با اعلام تساوی اعتبار هر دو مکتب توانست به این تنش‌ها پایان داده و پیروان مذهب زیدیه در شمال ایران را برای دست‌یابی به آرمان‌های زیدیان، در احیای حکومت یکپارچۀ علویان، بسیج نماید که نمونه‌های بارزِ آن، تلاش برای تصرف طبرستان با همراهی پیروان هر دو مکتب و یا تلاش برای بسیج عمومی برای جنگ با رومیان به جهت آزادسازی شهر طرسوس در مرزهای اسلامی بود. تحلیل راهبردهای دورۀ امامت ابن داعی در طی سال¬های 353-359/360 ق نشان می‌دهد که نفوذ فراوان او در میان پیروان هر دو مکتب و برگزیدن روش‌های تعاملی و تکیه بر اشتراکات مذهبی و قومی و فرهنگی، موجب شد تا تنش‌ها و اختلافات پیروان مکاتب قاسمیه و ناصریه فروکش کند و این روند پس از درگذشت ابن داعی نیز ادامه یافت.

چکیده انگلیسی:

The intellectual and cultural works of the Zaydi emerged in the third century. The pioneers in this field were two prominent figures of the Zaydi sect, Qasim ibn Ibrahim al-Rassi (169-246 AH) and Hassan ibn Ali Nasir al-Haqq (230-304 AH). The people of Tabaristan converted to the Zaydi sect with the Zaydi preachers and missionaries following Qasim al-Rassi, and a short time later, with the missionary activities of Nasir al-Haqq, the people of central Daylam and eastern Sepidrood became followers of the Zaydi sect. The "Qasimiyyah" school was the manifestation of the followers of Qasim al-Rassi, and the "Nasiriyyah" school represented the followers of Nasir among the Zaydi in northern Iran. The main purpose of this article was to analyze the factors of the differences and tensions that arose between the two schools and to examine how Ibn Da'i dealt with them. The findings showed that the differences and tensions between the two schools had two reasons: theological-jurisprudential and ethnic. By declaring the equal validity of both schools, Ibn Da'i was able to end these tensions and mobilize the followers of the Zaydi sect in northern Iran to achieve the Zaydi ideals in restoring the unified Alawite government. Prominent examples of this were the attempt to seize Tabaristan with the support of followers of both schools or the attempt to mobilize the general population to fight the Romans in order to liberate the city of Tarsus on the Islamic borders.

منابع و مأخذ:

آبراهام‌اف، بنیامین (1384). نظریه امامت قاسم رسی. ترجمه قاسم سلطانی. هفت آسمان، 26،ص235-255.
آملی، علی بن بلال (2002). تتمه المصابیح. به کوشش عبدالله بن عبدالله بن احمد الحوثی. صعده: مؤسسه الإمام زیدبن علی الثقافیه.
ابن اثیر، محمد بن محمد بن عبدالکریم (1987). الکامل فی التاریخ. به کوشش أبی الفداء عبدالله القاضی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن اسفندیار، بهاء الدین حسن (1366). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. تهران: انتشارات پدیده خاور.
ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد (1373). العبر:تاریخ ابن خلدون.ترجمه محمد پروین گنابادی و عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی.
ابن عنبه، جمال الدین احمد بن علی حسینی (1385). عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب. ق: مؤسسه انصاریان.
ابن کثیر، أبی الفداء اسماعیل (2010). البدایه و النهایه . به کوشش محی الدین دیب مستو. دمشق: دار ابن‌کثیر.
ابوعبدالله علوی، محمد بن علی بن حسن (2014). الجامع الکافی فی فقه الزیدیه. به کوشش عبدالله بن حمود العزّی. صعده: مؤسسه المصطفی الثقافیه.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل (1362). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین.ترجمه محسن مؤیدی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
حاکم الجُشَمِیُّ، قاضی ابوسعد المحسن بن محمد بن کرامه (2018). عیون المسائل فی الاصول. به کوشش رمضان یلدرم. قاهره: دارالإحسان.
حاکم الجُشَمِیُّ، قاضی ابوسعد المحسن بن محمد بن کرامه (2017م).«الطبقتان الحادیه عشره و الثانیه عشره من کتاب شرح عیون المسائل». فضل الإعتزال و طبقات المعتزله. به کوشش فؤاد سید. بیروت: المهد الألمانّی للأبحاث الشرقیّه.
خطیب بغدادی، أبی بکر احمد بن علی (2004). تاریخ بغداد أو مدینه السلام. به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان (1996). سِیرأعلام النُّبلا. به کوشش بشّار عوّاد معروف. بیروت: مؤسسه الرساله.
رحمتی، محمدکاظم (1392). زیدیه در ایران. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
رحمتی، محمدکاظم (1435). اهمیه المخطوطات فی دراسه التاریخ الثقافی للعلویین فی شمالی ایران. مقالات المؤتمر الدولی للناصرالکبیر(الأطروش).به کوشش سیدعلی موسوی نژاد.تهران: المجمع العالمی لأهل البیت(علیهم السلام).
رسول کاظم، محمد (2016). زید بن علی و نهضته فی الکوفه. نجف: مطابع النجف الاشرف.
شریف مرتضی، علی بن الحسین الموسوی علم الهدی (1398). المسائل الناصریات. به کوشش السید حسین موسوی بروجردی. مشهد: مؤسسه الطبع و النشرالتابعه للآستانه الرضویه المقدسه.
صابی، أبو اسحاق (1987). «کتاب المنتزع من الجزء الأول من الکتاب المعروف بالتاجی فی أخبار الدوله الدیلمیه». اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان. به کوشش ویلفرد مادلونگ. بیروت: المعهد الألمانّی للأبحاث الشرقیّه.
صالحی، محمدعلی (1400). روش شناسی و مبانی فقه زیدیان ناصری با محوریت کتاب الإبانه به ضمیمه تصحیح دوکتاب الطهاره و الصلوه. رساله دکتری. دانشکده شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب.
صفدی، صلاح الدین (2000). الوافی بالوفیات. به کوشش أحمد الأرنأووط و تزکی مصطفی. بیروت: دارإحیاءالثراث العربی.
طبری، أبوجعفر (1967). تاریخ طبری. به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: دارالمعارف.
فخر رازی (1409). الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه. به کوشش سیدمهدی رجائی. ق: کتابخانه عمومی آیه الله مرعشی نجفی.
فرمانیان، مهدی، موسوی نژاد، سیدعلی (1386). درسنامه تاریخ و عقاید زیدیه. ق: نشرادیان.
قاسم رسی (2001). مجموع کتب ورسائل الإمام القاسم بن ابراهیم الرسی. به کوشش عبدالکریم احمد جدبان. صنعا: دارالحکمه الیمانیه.
مادلونگ، ویلفرد (1372). تشیع امامی و زیدی. ترجمه رسول جعفریان. کیهان اندیشه،52، ص149-161.
مادلونگ، ویلفرد (1384). زیدیه. ترجمه سیدمحمد منافیان. طلوع، 15(4)، ص177-186.
مُحَلِّی، حمید شهید بن أحمد بن محمد (2002). الحدائق الوردیّه فی مناقب أئمه الزیدیّه. به کوشش مرتضی بن زید محطوری الحسنی. صنعا: مطبوعات مکتبه مرکز بدرالعلمی والثقافی.
محمد زباره، محمدبن یحیی (بی¬تا). تاریخ الأئمه الزیدیه فی الیمن حتی العصر الحدیث. قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
مسعودی، ابوالحسن (1374). مروج الذهب ومعادن الجوهر.ترجمه ابو القاسم پاينده. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
مِسکَوَیه، أبوعلی (2003). تَجارِبُ الأُمم و تعاقُبُ الهِمَم. به کوشش سیدکسروی حسن. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ملک، حاج مهدی (1400). حکومت علویان در طبرستان در سال¬های 250 تا 287 هجری قمری؛ تاریخ و سکه¬های حسن بن زید و محمد بن زید. ترجمه جواد لطفی نوذری. تاریخ و باستان شناسی مازندران، 5 (2) ، ص66-85.
ملک، حاج مهدی (1401). جدال برای کنترل طبرستان درسال¬های 287 تا 323 هـ.ق: علویان، سامانیان و شکل گیری آل زیار.ترجمه جواد لطفی نوذری. تاریخ و باستان شناسی مازندران،11(3)، ص62-80.
منصوربالله، أبی محمد عبدالله بن حمزه بن سلیمان (2009). الشافی. به کوشش هادی حسن هادی الحمزی. صعده: مکتبه اهل بیت.
مؤیدی، مجدالدین بن محمد (2020). التحف شرح الزلف. صعده: مکتبه اهل بیت.
موسوی نژاد، سیدعلی (1384). تراث الزیدیه. ق: معهد دراسات الأدیان و المذاهب الإسلامیه.
مهدی لدین الله، أحمد بن یحیی بن مرتضی (2022). البحرالزخار الجامع لمذاهب علماءالأمصار. صعده: مکتبه اهل البیت.
هارونی حسنی، یحیی بن حسین بن هارون الناطق بالحق (2014). الإفاده فی تاریخ الأئمه الساده. صعده: مکتبه اهل البیت.
همدانی، محمدبن عبدالملک (1967). تکمله تاریخ الطبری. به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: دارالمعارف.
Madelung, W. (1975. (The Minor Dynasties of Northern Iran. in Cambridge History of Iran.V. 4, Cambridge: Cambridge University Press.