سنخ‌شناسی و ریشه‌یابی رفتارهای اقتصادی امویان با بنی‌هاشم؛ تحلیلی انسان‌شناختی با تأکید بر مسئله قدرت
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامییحیی میر حسینی 1 , سيد روح اله طباطبائي ندوشن 2 *
1 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران
2 - دانش آموخته دكتري علوم و معارف نهج البلاغه
کلید واژه: جامعه عربی عصر نزول, دوران پساایلاف, بنیه مالی بنی‌هاشم, رفتارهای اقتصادی امویان, الگوی ثروت بنیاد.,
چکیده مقاله :
در نوشتار حاضر که مطالعه‌ای تاریخی با رویکرد انسان‌شناختی است، منازعات دو دودمان معروف قریش، بینهاشم و بنی‌امیه، از منظر مفهوم ثروت، بررسی شده است. مدعای این مقاله این است که امویان در ارتباط با بنی‌هاشم، دست به یک سلسله رفتارهای اقتصادی می‌زدند تا ضمن حفظ قدرت خود، بر آن بیفزایند. این رفتارها در یک دسته‌بندی کلی، شامل پرداخت‌های مالی به هاشمیان کم‌چالش، تلاش برای تضعیف بنیه مالی بنی‌هاشم، تقویت بنیه اقتصادی امویان در برابر دودمان رقیب و پرداخت مالی برای قرارگیری غیرامویان در برابر هاشمیان می‌شد؛ رفتارهایی که در کنار تغییر الگوی قدرت در جامعه عربی عصر نزول قرآن، از ویژگی‌های شخصیتی بنی‌امیه از جمله درون‌گرایی خودبین و مادی‌گرایی اثر می‌پذیرفت؛ ویژگی‌هایی که سبب می‌شد تا امویان خود را صاحب حق بدانند و اهداف سیاسی خود را از طریق رفتارهای اقتصادی، پی بگیرند. این پژوهش، نشان می‌دهد که استفاده از ثروت به‌عنوان ابزاری برای کسب، حفظ و گسترش قدرت، نه منحصر به عصر حاضر، بلکه از دیرینگی برخوردار است تا جایی که حتی ساده‌ترین ساختار‌های سیاسی نظیر قبایل نیز تا حد زیادی بر آن تکیه داشتند.
In the present study, which is a historical investigation with an anthropological approach, the conflicts between the two prominent clans of Quraysh—Banu Hashim and Banu Umayya—are examined through the lens of the concept of wealth. The central claim of this article is that the Umayyads engaged in a series of economic behaviors toward Banu Hashim to maintain and even enhance their own power. These behaviors, broadly categorized, included financial payments to less contentious members of Banu Hashim, efforts to weaken the financial strength of Banu Hashim, bolstering the economic power of the Umayyads against their rival clan, and making payments to position non-Umayyads against Banu Hashim. These actions, alongside the shifting power dynamics in Arabian society during the era of the Quranic revelation, were influenced by the personal characteristics of the Umayyads, such as their self-centered introversion and materialism. These traits led the Umayyads to believe they were inherently entitled and to pursue their political goals through economic means. This research demonstrates that the use of wealth as a tool for acquiring, maintaining, and expanding power is not exclusive to the modern era but has deep historical roots, to the extent that even the simplest political structures, such as tribes, heavily relied on it.
القرآن الکریم (1389ش). ترجمه ناصر مکارم شیرازی. تهران: مرکز طبع و نشر قرآن ج.ا.ا.
ابن أبی الحدید، عبدالحمید (1404ق). شرح نهج البلاغة. به‌کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم. قم: مکتبه آیة‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌اثیر جزری، عزالدین أبی¬الحسن علی‌بن محمد (1417ق). اسد الغابة فی معرفة الصحابة. به‌کوشش عادل أحمد الرفاعی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن اعثم، احمد (1411ق). الفتوح. به‌کوشش على شیرى. بیروت: دارالأضواء.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن على (1412). المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک. به‌کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن حزم اندلسی، على بن احمد (1418ق). جمهرة انساب العرب. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد(1988). العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و.... به‌کوشش خلیل شحادة، بیروت: دار الفکر.
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی(1404ق). تحف العقول عن آل الرسول. به‌کوشش علی اکبر غفاری. قم. جامعه مدرسین.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی(1379ق). مناقب آل أبی طالب. قم: مؤسسه انتشارات علامه.
ابن الطقطقی،محمد بن علی(1418ق). الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه. بیروت: دارصادر.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (1412ق). الاستیعاب فى معرفة الأصحاب. به‌کوشش على محمد البجاوى. بیروت: دارالجیل.
ابن عبد ربه، احمد بن محمد(1407ق). العقد الفرید. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن عماد حنبلی، عبدالحی بن احمد(1406ق). شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. به‌کوشش محمد ارناووط. بیروت: دار ابن کثیر.
ابن قیم جوزیه، محمد بن‌ابی‌بکر(1983). شرح الشروط العمریة مجردا من کتاب أحکا‌م أهل الذمة. تحقیق: صبحی صالح. بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر(1407ق). البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر.
ابن هشام، عبدالملک (بی‌تا). السیرة النبویة، به‌کوشش مصطفی السقا و دیگران، بیروت: دار المعرفة.
ابوالفرج اصفهانی، على بن الحسین (1415ق). الاغانى. بیروت: دار احیا التراث العربی.
ابوالفرج اصفهانی، على بن الحسین (بی‌تا). مقاتل الطالبیین. به‌کوشش سيد احمد صقر. بيروت: دار المعرفة.
افلاطون (بی‌تا). جمهور. ترجمه: فؤاد روحانی. تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب.
امین، احمد(بی‌تا). ضحی الاسلام. بیروت: دارالکتاب العربی.
بلاذری، احمد بن یحیی (1957). فتوح البلدان. به‌کوشش عبدالله انیس الطباع. بیروت: دارالنشر الجامعیین.
بلاذری، احمد بن یحیی (1959). انساب الأشراف. به‌کوشش محمد حمیدالله. قاهره: دارالمعارف.
پاکتچی، احمد، شیرزاد، محمدحسن، شیرزاد، محمدحسین (1397ش). بازخوانی انگاره ربا در قرآن کریم با تکیه بر الگوهای انسان‌شناسی اقتصادی. مطالعات قرآن و حدیث. سال یازدهم، ش2(22)، صص92-61.
جعفر، نوری(بی‌تا). الصراع بین الامویین و مبادی الاسلام. قاهره: مطبوعات النجاح.
جوهری بصری، احمد بن عبدالعزیز(بی‌تا). السقیفة و فدک. به‌کوشش محمدهادی امینی. تهران: مکتبة نینوی الحدیثه.
حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله(1990). شواهد التنزیل. به‌کوشش محمدباقر محمودی. تهران: مؤسسة الطبع و النشر.
حسن ابراهیم حسن(1386ش). تاریخ سیاسی اسلام. ترجمه: ابوالقاسم پاینده. تهران: دنیای دانش.
حلبی، تقی بن نجم(1404ق). تقریب المعارف. به‌کوشش فارس تبریزیان الحسون. قم: الهادی.
حلوانی، حسین بن محمد(1408ق). نزهة الناظر و تنبیه الخاطر. قم: مدرسه امام مهدی(عج).
خلیفه بن خیاط(1995). تاریخ. به‌کوشش مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز. بیروت: دارالکتب العلمیة.
دوپویی، فرانسیس (1385ش). انسان شناسی اقتصادی.ترجمه: محدثه محب حسینی. تهران: نشر علم.
دیلمی، حسن بن محمد (1427ق). غررالاخبار. به‌کوشش اسماعیل ضیغم. قم: دلیل ما.
ذهبی، محمد (1413ق). تاريخ الاسلام، به‌کوشش عمر عبدالسلام تدمرى. بيروت: دارالکتاب‌العربى.
روشه، گی (1368ش). تغییرات اجتماعی. ترجمه: منصور وثوقی. تهران: نشر نی.
سلیم بن قیس هلالی(1405ق). کتاب سلیم بن قیس. به‌کوشش محمد انصاری زنجانی خوئینی. قم: الهادی.
سید رضی، حسین بن محمد (1390ش). نهج‌البلاغه. سخنان و نامه‌های امام علی بن ابی‌طالب(ع). قم: معارف.
سیمونز، اریک. ن (1362ش). تاریخ تجارت. ترجمه: ابوالقاسم حالت. تهران: امیر کبیر.
سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر(1425ق). تاریخ الخلفا. به‌کوشش حمدی الدمرداش. قاهره: مکتبة نزار مصطفى الباز.
سیوطی، عبد الرحمن بن أبی بکر (بی‌تا). درالمنثور فی التفسیر بالمأثور. بیروت: دارالفکر.
شبراوی، عبدالله بن محمد(1423ق).الإتحاف بحب الاشراف. به‌کوشش سامی غریری. قم: دارالکتاب الاسلامی.
شهرستانی، محمد(1395ق) الملل و النحل. به‌کوشش سید کیلانی. بیروت: دار المعرفه.
شهیدی، سیدجعفر(1372ش). ترجمه نهج‌البلاغه. تهران: انتشارات انقلاب اسلامی.
طباطبائی ندوشن، سید روح اله(1402ش). تحلیل انسان‌شناختی رفتارهای بنی‌هاشم و بنی‌امیه و روابط آن دو با یکدیگر با تأکید بر سخنان حضرت علی(ع). رساله دکتری. دانشگاه میبد.
طبرسی، حسن بن فضل(1365ش). مکارم الاخلاق. مترجم: ابراهیم میرباقری. تهران: فراهانی.
طبری، محمد بن جریر(1967). تاریخ الأمم و الملوک. به‌کوشش محمد أبوالفضل ابراهیم. بیروت: دار التراث.
عقاد، عباس محمود (2005). ذوالنورین عثمان بن عفان. قاهره: نهضة مصر.
عقاد، عباس محمود (2006). معاویة بن ابی سفیان. قاهره: نهضة مصر.
فاکهی، محمد بن اسحاق(1407ق). اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه. به‌کوشش عبدالملک بن دهیش. مکه: النهضة الحدیثه.
فتال نیشابوری، محمد بن احمد(1375ش). روضة الواعظین. قم: انتشارات رضی.
فیض کاشانی، ملامحسن(1371ش). نوادر الاخبار فیما یتعلق باصول الدین. به‌کوشش مهدی انصاری قمی. تهران:مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
قیومی، احمد بن محمد(بی‌تا). المصباح المنیر. قم: منشورات دارالرضی.
کبیر مدنی شیرازی، سیدعلی خان(1409ق). ریاض السالکین. به‌کوشش محسن حسینی امین. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
کورزین، فیلیس(1386ش). امپراتوری اسلامی. ترجمه: مهدی حقیقت خواه. تهران: ققنوس.
گالبرایت، جان کنت (1366ش). کالبدشناسی قدرت. ترجمه: احمد شهسا. تهران: شهسا.
گوتاس، دیمیتری (1390ش). اندیشه یونانی فرهنگ اسلامی. ترجه: عبدالرضا سالار بهزادی. تهران: فرزان روز.
گیدنز، آنتونی (1374ش). جامعه‌شناسی. ترجمه:منوچهر صبوری. تهران: نشر نی.
ماناگن، جان؛ جاست،پیتر(1398ش).انسان‌شناسی اجتماعی و فرهنگی. مترجم: احمدرضا تقا. تهران: نشر ماهی.
مجلسی، محمد باقر (1403 ق). بحار الانوار . بیروت: موسسه الوفاء.
مسعودی، على بن الحسین (بی‌تا). مروج الذهب و معادن الجوهر. به‌کوشش اسعد داغر. قم: دار الهجرة.
مشکور، محمدجواد (1357ش). فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
معاویة بن ابی سفیان (1996). دیوان. به‌کوشش فاروق اسلیم بن احمد. بیروت: دار صادر.
مفید، محمد بن محمد (1413ق). الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة. به‌کوشش سید علی میرشریفی. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
مقدسی، مطهر بن طاهر (بی‌تا). البدء و التاریخ. بور سعید: مکتبة الثقافة الدینیة.
مقریزی، احمد بن علی(1420ق/1999). إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع. به‌کوشش محمد عبدالحمید النمیسى. بیروت: دار الکتب العلمیة.
مقریزی، احمد بن علی (1412 ق). النزاع والتخاصم فیما بین بنى امیه و بنى هاشم. به‌کوشش حسین مونس. قم: انتشارات الشریف الرضى.
وات، مونتگمری (1379ش). عربستان پیش از اسلام. ترجمه: علی ناظمیان‌فرد. تاریخ اسلام. ش 4، 31 -21.
مهربان، مجتبی(1397ش). روان‌شناسی انسان قدرت‌گرا. تهران: جوانه رشد.
مهروش، فرهنگ (1383ش). «بنی‌هاشم». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. زیرنظر موسوی بجنوردی. تهران: بنیاد دائرةالمعارف.
واقدی، محمد بن عمر (1989). المغازی. به‌کوشش مارسدن جونس، بيروت: مؤسسة الأعلمى.
هارمن، کریس(1386ش). تاریخ جهان. ترجمه: پرویز بابایی؛جمشید نوایی. تهران: نگاه.
همایى، جلالالدین(1363ش). شعوبیه، اصفهان: انتشارات کتاب فروشى صائب.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (بی‌تا). تاریخ یعقوبی. قم: موسسه نشر فرهنگ اهل‌بیت.
Ashraf, Ahmad, and Ali Banuazizi (1992). “Class System iv. Classes In Medieval Islamic Persia”. Encyclopadia Iranica. Vol. V, Fasc. 6, pp. 658-667.
French, J. R. P. and Raven, B. H. (1959). The Bases Of Social Power, Ann Arbor,Michigan. Institute for Social Research, in champion. Dean,J.OP.CIT.
Gesenius, W. (1939). A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament. London: Oxford.
Mittal, B. (2015). Self-concept clarity: Exploring its role in consumer behavior. Journal of Economic Psychology. 46, pp. 98-110.
Sahlins, Marshall(1963). Poor Man, Rich Man, Big-Man, Chief: Political Types in Melanesia and Polynesia. Comparative Studies in Society and History. No. 3, vol. 5.
Parsons, T. (1951). The Social System. Glencoe. III. Free Prees.
Pilch, L & Małgorzata E. Górnik-Durose (2016). Do we need dark traits to explain materialism the incremental validity of the dark triad over the HEACO domain". Personality and Individual Differences, vol 102, pp. 102- 106.