پیوند قبایل عرب قَیسی- غَطَفانی با بدنه حکومت اموی

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

مهران اسماعیلی ¹ , مریم بهداروند ²

1 - استادیار تاریخ اسلام، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
2 - فارغ التحصیل

تاریخ دریافت : 1403/02/11 تاریخ پذیرش : 1403/04/05 تاریخ انتشار : 1403/06/27

کلید واژه: امویان و قبایل قیسی, غطفان, عَبْس, فَزارَة, مُرَّه, اَشجَع.,

چکیده مقاله :

غَطَفان مجموعه‌ای از قبایل عدنانی- قَیسی تأثیرگذار در نجد شمالی بودند که قبایلی چون عَبْس، ذُبیان و به¬ویژه زیرمجموعه معروف آن به نام فَزارَة، مُرَّه و اَشجَع از آن منشعب شده بودند. گسترش و بقای حکومت اموی، تا حد زیادی به توان قبایل عرب متکی بود. این مقاله درصدد است دریابد مناسبات قبایل غطفانی با حاکمان اموی چگونه پیش رفت و در پایان آنان را در چه موقعیتی قرار داد. در این مقاله پس از گردآوری و بازشناسی شخصیت‌ها، خانواده‌ها و قبایل غطفانی، تعامل متقابل آنان با حکومت اموی مورد بررسی قرار گرفته و آشکار شده‌است. نتایج این مقاله نشان می‌دهد که قبایل غطفانی به‌ویژه عَبْس و فَزارَه تکیه‌گاه بسیار مهمی برای امویان بودند و امویان علاوه بر پیوند خویشاوندی با آنان، در عرصه دیوانی و لشکری، مناصب حساسی در مناطق مرزی و شورش‌خیز را به غطفانیان سپردند و باتکیه‌بر آنان توانستند بر شورش‌های داخلی و بحران‌های خارجی فائق آیند.

چکیده انگلیسی:

Ghatfan was a prominent Adenani-Qaysi Arab tribal confederation in northern Najd, encompassing tribes such as Abs, Dhubyan, (and particularly its renowned sub-tribes Fazara) Murra, and Ashdja. The expansion and endurance of the Umayyad dynasty were heavily reliant on the strength of Arab tribes. This paper seeks to investigate the nature of the relationships between the Ghatfan tribes and the Umayyad rulers and to determine the ultimate position of these tribes within the Umayyad power structure. After a comprehensive analysis of the Ghatfan personalities, families, and tribes, their reciprocal interactions with the Umayyad regime are examined. The findings reveal that the Ghatfan tribes, especially Abs and Fazara, served as crucial pillars for the Umayyad state. In addition to familial ties, the Umayyads entrusted sensitive positions in the bureaucracy and military, particularly in border and rebellious regions, to the Ghatfan, enabling them to suppress internal uprisings and external threats.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.
ابنقانع، عبدالباقی (1424). معجم الصحابة. بیروت: دار الفکر.
ابناثیر جزری، عز الدین ابوالحسن علی (1965). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.
ابناعثم، ابومحمد أحمد (1991). الفتوح. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
ابنجوزی، عبدالرحمن (1992). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک. به¬کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابنحبیب بغدادی، ابوجعفر محمد (بی¬تا). المحبر. به¬کوشش ایلزة لیختن شتیتر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
ابنحجر عسقلانی (1995). الاصابه فی تمییز الصحابة. به¬کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابنخلدون، عبدالرحمن بنمحمد (1988). العبر. به¬کوشش خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر.
ابنخلکان، احمد بنمحمد (بی¬تا). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به¬کوشش عباس احسان، بیروت: دارالفکر.
ابنسعد، محمد (1990). الطبقات الکبری. به¬کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابنعبدربه، شهاب الدین ابوعمرو احمد (1404). العِقد الفَرید. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابنعساکر، ابوالقاسم علی (1415). تاریخ مدینَة دِمَشق. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر.
ابنقُتَیبَة دینوری (1990). الإمامة و السیاسة. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
همو (1992). المعارف. به¬کوشش ثروت عکاشة، قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابنکثیر، ابوالفداء اسماعیل بنعمر (1986). البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر.
ابنکلبی، هشام (1407). جمهرة النسب. به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب.
ابنهشام حمیری، عبدالملک (بی¬تا). السیرة النبویة. به¬کوشش مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دار المعرفة.
ابوالفرج اصفهانی، علی بنحسین (1415). الاغانی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1368). الأخبار الطوال. به¬کوشش عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الرضی.
بکری اندلسی، عبدالله (1403). معجم ما استعجم. بیروت: عالم الکتب.
بلاذری، أحمد بنیحیی (1996). انساب الأشراف. به¬کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.
همو (1988). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
تنوخی، محمد بنعلی (بی¬تا). الفرج بعد الشدة. به¬کوشش عبود شالجی، بیروت: دار الصادر.
ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بنمحمد (1353). الغارات. تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
جاحظ، عمرو (1423). البیان و التبین. به¬کوشش علی بو ملحم، بیروت: دار و مکتبه هلال.
خلیفة بنخیاط، ابوعمرو (1995). تاریخ خلیفة بنخیاط. به¬کوشش مصطفی نجیب فوّاز و نجیب کشلی فوّاز، بیروت: دار الکتب العلمیة.
زرکلی، خیر الدین (1989). الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. بیروت: دار العلم للملایین.
سامانی، سید محمود (1386). بنیاشجع. دایرةالمعارف قرآن کریم، ج 6، قم: مرکز فرهنگ و معارف.
صَفَدی، عبدالرحمن بنبناحمد (1421). تاریخ ابنیونس المصری. به¬کوشش عبدالفتاح فتحی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
طبری، ابوجعفر محمد بنجریر (1967). تاریخ الأمم و الملوک. به¬کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
فاتحی نژاد، عنایت الله (1370). ابنمیاده. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
کحالة، عمر رضا (1994). معجم قبایل العرب القدیمة و الحدیثة. بیروت: مؤسسة الرسالة.
کلینی، محمد (1362). الکافی، تهران: اسلامیه.
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق (1972). به¬کوشش عمر سعیدی، دمشق: معهد العلمی الفرنسی.
مسعودی، ابوالحسن علی بنالحسین (بی¬تا). التنبیه و الإشراف. به¬کوشش عبدالله اسماعیل الصاوی، القاهرة: دار الصاوی (افست قم: مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة).
مقدسی، مطهر بنطاهر (بی¬تا). البدء و التاریخ. بور سعید: مکتبة الثقافة الدینیة.
ناجی، محمدرضا (1390). داحس. دانشنامه جهان اسلام، ج 16، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
یافعی، عبدالله بناسعد (1417). مراة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفه ما یعتبر من حوادث الزمان. بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون.
یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله (1995). معجم البلدان. بیروت، دار صادر.
یعقوبی، احمد بنأبی یعقوب (بی¬تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.
یوسفی اشکوری، حسن (1372). عمر بنهُبَیرَه. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 5، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
Algül, Husayin (1996). Gatafān. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol.13, Istanbul: Türkiye Diyanet Foundation,
Arazi, Albert (1993). al-Nābig̲h̲a al-Ḏh̲ubyānī. EI2, Vol. VII, pp. 840-842, Leiden: Brill.
Idem (1997). al-S̲h̲ammāk̲h̲ b. Ḍirār. EI2, Vol. IX, pp. 288-289, Leiden: Brill.
Idem (2000). ʿUrwa b. al-Ward. EI2, Vol. X, pp. 910, Leiden: Brill.
Bellamy, James A. (2004). Dāhis. EI2, Vol. XII, pp. 177-179, Leiden: Brill.
Blachère, Régis (1986). Antara. EI2, Vol. I, pp. 521-522, Leiden: Brill.
Fück, Johann W. (1986). al-Ḥadira. EI2, Vol. III, p. 23, Leiden: Brill.
Idem (1991). G̲h̲aṭafān. EI2, Vol. II, pp. 1023-1024, Brill, Leiden: Brill.
Landau-Tasseron, Ella (1993). Murra. EI2, Vol. VII, pp. 628-630, Leiden: Brill.
Makdisi, George (1986). Ibn Hubayra. EI2, Vol. III, pp. 802-803, Leiden: Brill.
Pellat, Charles (1986). Ibn Mayyada. EI2, Vol. III, p. 878, Leiden: Brill.
Watt, William M. (1991). Fazara. EI2, Vol. II, p. 873, Leiden: Brill.
Qurʾān- i Karīm.
Abū al- Faraj Iṣfahānī, ʿAlī (1415AH/1994). al- Aghānī. Beirut: Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī.
Algül, Husayin (1996). Gatafān.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol.13, Istanbul: Türkiye Diyanet Foundation.
Arazi, Albert (1993). “al-Nābig̲h̲a al-Ḏh̲ubyānī”. EI2, Vol. VII, pp. 840-842, Leiden: Brill.
Arazi, Albert (1997). “al-S̲h̲ammāk̲h̲ b. Ḍirār”. EI2, Vol. IX, pp. 288-289, Leiden: Brill.
Arazi, Albert (2000). “Urwa b. al-Ward”. EI2, Vol. X, pp. 910, Leiden: Brill.
Bakri Andalusī, ʿAbd Allāh (1403AH/1982). Muʿjam Mā Istaʿjam. Beirut: ʿĀlam al- Kutub.
Baladhurī, Aḥmad b. Yaḥyā (1996). Ansāb al- Ashrāf. Revised by Suhayl Zakkār & Riyāḍ al- Zirkalī, Beirut: Dā al- Fikr.
Baladhurī, Aḥmad b. Yaḥyā (1988). Futūḥ al- Buldān. Beirut: Dār wa Maktaba al- Hilāl.
Bellamy, James A. (2004). “Dāhis”. EI2, Vol. XII, pp. 177-179, Leiden: Brill.
Blachère, Régis (1986). “Antara”. EI2, Vol. I, pp. 521-522, Leiden: Brill.
Dīnawarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad b. Dāwud (1368AH/1948). al- Akhbār al- Ṭiwāl, Revised by ʿAbd al- Munʿim ʿĀmir, Qom: Manshūrāt al- Raḍī.
Fatehi Nejad, Enayatollah (1370/1991). “Ibn Mayyāda”. Encyclopaedia Islamica, Vol. 4, pp. 713- 716, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ibn ʿAbd Rabbih, Shihāb al- Dīn Abū ʿAmr Aḥmad (1404AH/ 1983). al- ʿIqd al- Farīd. Beirut: Dār al- Kutub al- ʾIlmiyya.
Ibn ʿAsākir, Abū ʾl- Qāsim ʿAlī (1415AH/1994). Taʿrīkh Madīnat Dimashq. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dār al- Fikr.
Ibn Aʿtham, Abū Muḥammad Aḥmad (1991). al- Futūḥ. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Ibn Athīr Jazarī, ʿIzz al- Dīn Abū al- Ḥasan ʿAlī (1965). al- Kāmil fī al- Taʾrīkh. Beirut: Dār Ṣādir.
Ibn Ḥabīb Baghdādī, Abū Jaʿfar Muḥammad (Und.). al- Muḥabbar. Revised by Ilse Liechtenstein, Beirut: Dār al- Āfāq al- Jadīda.
Ibn Ḥajar ʿAsqalānī, Aḥmad (1995). al-Iṣāba fī Tamyīz al-Ṣaḥāba. Revised by ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawjūd & ʿAlī Muḥammad Muʿawwaḍ, Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya.
Ibn Hishām Ḥimayrī, ʿAbd al- Malak (Und.). al- Sīrat al- Nabawiyya. Revised by Muṣṭafā al- Saqqā & Ibrāhīm al- Abyārī & ʿAbd al-Ḥafīẓ Shalabī, Beirut: Dār al- Maʿrifa.
Ibn Jawzī, ʿAbd al- Raḥmān (1992). al-Muntaẓam fī Taʾrikh ʾl- Umam wa al- Mulūk, Revised by Muḥammad ʾAbd al- Qādir ʾAtā & Muṣṭafā ʾAbd al- Qādir ʾAtā, Beirut: Dār al- Kitāb al- ʿIlmiyya.
Ibn Kathīr, Abū al- Fadāʾ Ismāʿīl b. ʿUmar (1986). al- Bidāya wa-al- Nihāya. Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Kalbī, Hishām (1407AH/1986). Jamhart al- Nasab. Revised by Nājī Ḥasan, (Und.): ʿĀlam al- Kutub.
Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥman b. Muḥammad (1988). al- ʿIbar. Revised by Khalīl Shaḥāda, Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Khallikān, Aḥmad b. Muḥammad (Und.). Wafayāt al- Aʿyān wa- Anbāʾ Abnāʾ al- Zamān, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut, Dār al- Fikr.
Ibn Qāniʿ, ʿAbd al- Bāqī (1424AH/2003). Muʿjam al- Ṣaḥāba. Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Qutaybah Dīnawarī (1990). al- Imāma wa-l- Siyāsa. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Ibn Qutaybah Dīnawarī (1992). al- Maʿārif. Revised by Tharwat ʿUkāsha, Cairo, Al- Hīʾta al- Miṣriyya, al- ʿĀma lil- Kitāb.
Ibn Saʿad, Muḥammad (1990). al- Ṭabaqāt al- Kubrā. Revised by Muḥammad ʿAbd al- Qādir ʿAṭāʾ, Beirut: Dār al- Kutub al- ʾIlmiyya.
Jāḥiẓ, ʿAmr (1423AH/2002). al- Bayān wa ʾl- Tabyīn. Revised by ʿAlī Bū Mulḥim. Beirut: Dār wa Maktaba Hilāl.
Kaḥḥala, ʿUmar Riḍā (1994). Muʿjam Qabāʾil al- ʿArab al- Qadīma wa ʾl- Ḥadītha. Beirut: Muʾassia al- Risāla.
Khalīfa b. Khayyāṭ, AbūʿAmr (1995). Taʾrīkh Khalīfa b. Khayyāṭ, Revised by Muṣṭafā Najīb Fawwāz & Najīb Kashlī Fawwāz, Beirut: Dār al- Kutub ʿIlmiyy.
Kulaynī, Muḥammad (1362/1983). al- Kāfī. Tehran: Islāmiyya.
al-ʿUyūn wa-al- Ḥadāʾiq fī Aẖbār al-Ḥaqāʾiq (1972). Revised by ʿUmar Saʿīdī, Damascus: Maʿhad al- ʿIlmī al- Faransī.
Masʿūdī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Ḥusayn (Und.). al-Tanbīh wa al-Ishrāf, Revised by Abdullah Ismail Al-Sawi, Cairo, Dar al-Sawi. (Offset Qom: Muʾassasa Nashr al- Manābiʿ al- Thaqāfa al- Islāmiyya).
Maqdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir (Und.). al-Badʾwa al-Tārīkh, Bursaid, Maktab al-Thaḳāfa al-Dīniyya.
Naji, Mohammad Reza (1390/2012). “Dāḥis”, Encyclopaedia of the world of Islam, Vol. 16, pp. 644- 647, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ṣafadī, ʿAbd al- Raḥman b. Aḥmad (1421AH/2000). Taʾrīkh Ibn Yūnis al- Miṣrī. Revised by ʿAbd al- Fattāḥ Fatḥī, Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya.
Sāmānī, Sayyid Maḥmūd (1386/2007). Banī Ashjaʿ. Dāʾrat al- Maʿārif Qurʾān- i Karīm, Vol. 6, Qom: Markaz- i Farhang wa Maʿārif.
Ṭabarī, Ibn Jarīr (1967). Taʾrīkh al- Umam wa al- Muluk. Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut: Dār al- Turāth.
Tanūkhī, Muḥammad b. ʿAlī (Und.). al- Faraj Baʿd al- Shidda, Revised by ʿAbbūd al- Shālijī. Beirut: Dār al- Ṣādir.
Thaqafī Kūfī, Abū Isḥāq Ibrāhīm b. Muḥammad (1353AH/1934). al- Ghārāt. Revised by Jalāl al- Dīn Ḥusaynī Urmawī, Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Yāfiʿī, ʿAbd Allāh b. Asʿad (1417AH/1996). Mirʾāt al- Jinān wa-ʿIbrat al-Yaqẓān fī Maʿrifat mā Yuʿtabar min Ḥawādith al- Zamān. Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya Manshūrāṭ Muḥammad ʿAlī Bayḍūn.
Yāqūt Ḥamawī (1995). Muʿjam al- Buldān. Beirut: Dār Ṣāḍir.
Yaʿqūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿqūb (Und.). Taʾrīkh al- Yaʿqūbī. Beirut: Dār Ṣādir.
Yousefi Eshkevari, Hasan (1372/1993). “ʿUmar b. Hubayra”. The Great Islamic Encyclopedia, Vol. 5, pp. 106- 108, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ziriklī, Khayr al- Dīn (1989). al- Aʿlām Qāmūs Tarājim li- Ashʾhar al- Rijāl wa- al- Nisāʾ Min al- ʿArab wa- al- Mustaʿribīnwa- al- Mustashriqīn, Beirut, Dar El IlmLilmalayin.

متن کامل:



تاريخ و تمدّن اسلامى                                                           Islamic History and Civilization

سال 20، شماره 47، تابستان 1403                                               Vol.20, No.47, Summer 2024

صص 3-25 (مقاله پژوهشی)

 

 

پیوند قبایل عرب قَیسی- غَطَفانی با بدنه حکومت اموی¹

مهران اسماعیلی²

استادیار تاریخ اسلام، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

مریم بهداروند

کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

 

چکیده

غَطَفان مجموعه­ای از قبایل عدنانی- قَیسی تأثیرگذار در نجد شمالی بودند که قبایلی چون عَبْس، ذُبیان و به­ویژه زیرمجموعه معروف آن به نام فَزارَة، مُرَّه و اَشجَع از آن منشعب شده بودند. گسترش و بقای حکومت اموی، تا حد زیادی به توان قبایل عرب متکی بود. این مقاله درصدد است دریابد مناسبات قبایل غطفانی با حاکمان اموی چگونه پیش رفت و در پایان آنان را در چه موقعیتی قرار داد. در این مقاله پس از گردآوری و بازشناسی شخصیت‌ها، خانواده‌ها و قبایل غطفانی، تعامل متقابل آنان با حکومت اموی مورد بررسی قرار گرفته و آشکار شده‌است. نتایج این مقاله نشان می‌دهد که قبایل غطفانی به‌ویژه عَبْس و فَزارَه تکیه‌گاه بسیار مهمی برای امویان بودند و امویان علاوه بر پیوند خویشاوندی با آنان، در عرصه دیوانی و لشکری، مناصب حساسی در مناطق مرزی و شورش­خیز را به غطفانیان سپردند و باتکیه‌بر آنان توانستند بر شورش‌های داخلی و بحران‌های خارجی فائق آیند.

 

کلیدواژه­ها: امویان و قبایل قیسی، غطفان، عَبْس، فَزارَة، مُرَّه، اَشجَع.

 

مقدمه

رویدادهای سده‌های نخست هجری تا حدود بسیاری متأثر از مناسبات قبیله‌ای جامعه عرب پیش از اسلام است و بدون رویکرد جامعه‌شناسانه به تاریخ تحولات آن، قابل‌بازشناسی نیست؛ رویکردی که قبیله را واحد مطالعه اجتماعی تعیین می‌کند و تحولات آن را در روند تحولات تاریخی پی می‌گیرد. طبیعی است که درک وقایع بر پایه تحلیل‌های اجتماعی، تصویری متفاوت از پیشینه تاریخی در اختیار می‌نهد.

مقاله حاضر هدف خود را به بررسی قبایل غطفانی محدود کرده‌است تا نشان دهد هرکدام از قبایل غطفان از چه زمانی مناسبات خود را با حکومت اموی آغاز کردند؛ تعاملشان تا چه سطحی در ساختار قدرت ارتقا یافت و در مواجهه با چالش‌های فرارو چگونه سعی کردند موقعیت خود را حفظ کنند. بدیهی است که بازسازی ساختار قبایل موردنظر، باتکیه‌بر اطلاعات موجود در منابع، روشی است که برای شناخت قبایل غطفانی در نظر گرفته‌ شده‌است تا بر پایه آن امکان بررسی تعامل طرفینی قبایل غطفان با حاکمان اموی فراهم آید. براین‌اساس برخلاف رویکرد رایج که تنها به نام والیان و فرماندهان بسنده کرده و از تبار و قبیله آن‌ها سخنی در میان نمی‌آورد، در این مقاله سعی شده تا برآیند عملکرد هر قبیله مدنظر قرار گیرد و کنش شخصیت‌ها در ساختار اجتماعی آنان، بررسی و تحلیل گردد. نتایج به‌دست‌آمده از این مطالعه علاوه‌برآن که مشخص می‌کند این قبایل در تعامل خود با حاکمان اموی، از چه وزن و توانی برخوردار بودند، از این قابلیت برخوردار است که زمینه مقایسه عملکرد قبایل غطفانی را با یکدیگر فراهم آورد و نشان دهد روابط رقابتی یا حمایتی قبایل غطفانی با یکدیگر به چه صورتی شکل‌ گرفته‌است. افزون بر این میزان تکیه حاکمان اموی بر قبایل غطفانی در دوره‌ای که قبایل عدنانی قبایل قحطانی را به هماوردی می‌طلبیدند، مشخص خواهد شد و از این زاویه هم می‌توان به عملکرد قبایل غطفان نگریست.

بررسی قبایل غطفانی در تحولات سده‌های نخستین هجری بااهمیت است؛ زیرا آنان یکی از چهار مجموعه اصلی قبایل عدنانی بودند و بخش قابل‌توجهی از تاریخ عرب پیش اسلامی که در «ایام العرب» انعکاس پیدا کرده‌است به این قبایل اختصاص ‌یافته‌است. این قبایل عبارت‌اند از فَزارَه، مُرَّه، عَبْس و اَشجَع (ابن‌کلبی، 1407ق: 414). از زاویه جغرافیای تاریخی، قبایل غطفانی در آستانه ظهور اسلام، در مناطقی در شمال حجاز، از شمال شرق مدینَه گرفته تا حوالی خیبر زندگی می‌کردند. نزدیک‌ترین قبیله غطفان به مدینه، قبیله اشجع بود و دیگر قبایل در مناطق شمالی‌تر در حوالی خیبر و فراتر از آن ساکن بودند (بکری، 1403ق: 1/10). در پی فتوح اسلامی، بخش‌هایی از غطفان به عراق و بخش‌هایی به شام مهاجرت کردند.

مطالعاتی که درباره قبایل غطفانی صورت‌گرفته عمدتا مدخل­های دایرة­المعارفی است. در ویرایش دوم دائرة‌المعارف اسلام، مدخل‌های کوتاهی درباره قبایل غطفانی به چاپ رسیده‌است. مدخل غطفان (1991)، مُرَّه (1993) و فَزارَه (1991) را به‌ترتیب یوهان فوک، اِلا لانداو تاسرون و ویلیام مونتگمری وات نوشته‌اند .در این دایرةالمعارف، مقاله عَبْس به مدخل غطفان ارجاع داده‌ شده (EI2, vol.I, 103) و برای اشجع مدخلی تعریف ‌نشده‌است. در دایرةالمعارف دیانت نیز مدخل غطفان، مدخل کوتاهی است (.(Algül, Gatafān عمر رضا کَحّالة در معجم قبایل العرب در حدود دو صفحه به غطفان و قبایل آن پرداخته‌است (کحاله، 1994: 3/888). در دایرةالمعارف قرآن کریم هم مدخل کوتاهی به قبیله اَشجَع اختصاص ‌یافته‌است (سامانی، 1386ش: اشجع). درباره شخصیت‌های دیوانی و شعرای غطفانی هم مقالاتی منتشر شده‌است که محدود بوده و تصویری از قبیله ارائه نمی‌کند (فاتحی نژاد، 1370: ابن مَیّادَه؛ یوسفی اشکوری، 1372: عُمر بن هبیره؛Arazi, 1993: al-Nabigha Dhubyani; Pellat, 1986: Ibn Mayyada; Makdisi, 1986: Ibn Hubayra). افزون بر این برخی رویدادهای مهم تاریخ غطفان مانند نبرد داحس نیز مورد مطالعه قرار گرفته‌است که به دوره این مقاله بی‌ارتباط است (ناجی، 1390: داحس؛ Bellamy, 2004: Dahis).

 

قبیله عَبْس

عبس یکی از شناخته‌شده‌ترین قبایل غطفان در دوره پیش از اسلام است. قَیس بن‌زُهَیر عَبْسی، شناخته‌شده‌ترین فرد عَبْسی در تاریخ عرب پیش از اسلام است و نبردهایش با قبیله فَزارَه از غطفان، که به نبردهای داحس و غَبراء شناخته‌شده، بخش قابل‌توجهی از گزارش‌های ایام العرب را به خود اختصاص داده‌است. به‌رغم اطلاعات انبوه از قَیس و خانواده‌اش در دوره پیشااسلامی، در منابع دوره اسلامی از آن‌ها یادی نشده‌است؛ ولی خانواده برادر او حارث بن‌زُهَیر، مناسبات قابل‌توجهی با امویان داشتند و بنابراین بر حارث و نسل او متمرکز خواهیم شد.

از حارث غطفانی و فرزندانش که احتمالا در دوره پیامبر و خلفای نخستین زندگی می‌کردند اطلاعی در دست نیست. دختری به نام ولادة بنت عباس، نوه حارث با عبدالملک بن‌مروان (حک: 65-86ﻫ) ازدواج کرد و مادر دو تن از حاکمان اموی یعنی ولید (حک: 86-96ﻫ) و سلیمان (حک: 96-99ﻫ) شد (ابن‌کلبی، 1407ق: 127، 442؛ بلاذری، 1996: 7/195؛ خلیفَة بن‌خیاط، 1995: 190؛ ابن‌سعد، 5/173) که پیاپی پس از پدرشان به قدرت رسیدند.

نوه دیگر حارث، قَعقاع بن‌خُلَیْد بن‌حارث همراه با بستگانش در شهری به نام حیار سکونت داشتند که از توابع جُند قِنَّسرین بود و به حیار قَعقاع (حیار بنی القعقاع) شهرت یافت (یاقوت حموی، 1995: 2/327). عبدالملک بن مروان در آنجا زمینی را به‌صورت مادام‌العمر، به قَعقاع واگذار کرد. اطلاعات ما از خانواده حارث در دوره عبدالملک اندک است؛ ولی با توجه ‌به آن که عمده دوره عبدالملک به تثبیت دولت اموی سپری شد، به نظر می‌رسد قبیله عَبْس که شهرت بسیاری در جنگاوری داشتند، پیوند نزدیکی با عبدالملک برقرار کرده و توان نظامی خود را وفادارانه برای اهداف عبدالملک به خدمت گرفته بودند.

پس از مرگ عبدالملک، قَعقاع به‌صورت درخور توجهی ارتقا پیدا کرد و به مقام کاتب ولید بن‌عَبدالملک (حک: ۸۶-۹۶ﻫ) دست ‌یافت (طبری، 1967: 6/180). با توجه به این‌که مادر فرزندان عبدالملک، ولید و سلیمان، از قبیله عَبْس بود، چندان دور از انتظار نیست که خانواده حارث عَبْسی و دیگر عَبْسیان تا سال 99 هجری همچنان از موقعیت ممتاز برخوردار باشند. مرگ سلیمان زودهنگام بود. در رقابت‌های سیاسی همواره احتمال و توطئه قتل مفروض است. به هر روی با پایان دوره سلیمان، روند افولی قدرت عَبْسیان در میان امویان چندان دور از انتظار نبود.

دوره عمر بن عبدالعزیز دوره کوتاهی است و اطلاعی از خانواده حارث عَبْسی به دست نیامد. می‌توان پیش‌بینی کرد که با انتقال قدرت به دیگر فرزندان عبدالملک، موقعیت خانواده حارث به چالش کشیده شود و نیروهای دیگری بتوانند موقعیت نزدیک آنان به قدرت را به دست بیاورند. از قضا می‌دانیم که در دوره یزید بن عبدالملک (حک: 101-105ﻫ) میان خانواده حارث عَبْسی با خانواده ابن‌هُبَیرَه فَزاری که توانسته ‌بودند در این دوره به ولایت عراق برسند، رقابتی درگرفت (بلاذری، 1996: 8/268؛ ابن‌اثیر، 1965: 5/100) و به‌مرورزمان این رقابت به فرزندان آن‌ها هم کشیده شد. قبیله فزاره رقیب جدی قبیله عَبْس در دوره پیشااسلامی بود بنابر این اتفاق رخ داده چنین بود که امویان همچنان به قبیله غطفان به‌عنوان تکیه گاه می‌نگریستند اما در دوره خود خانواده‌های دیگری را جایگزین خانواده‌های عَبْسی کردند تا از قدرت آن‌ها بکاهند و بتوانند شرایط سیاسی جدید را با تکیه ‌بر نیروهای جایگزین تثبیت کنند اما شرایط به نفع خانواده ابن‌هُبَیرَة پیش نرفت.

هشام بن عبدالملک (حک: 105-125ھ) پس از آنکه به قدرت رسید دستور داد ابن‌هُبَیرَه، والی عراق را دستگیر، تنبیه و زندان کنند و این مأموریت را به ولید بن‌قعقاع، نتیجه حارث عَبْسی، سپرد. گفته شده هشام پیش از به قدرت رسیدنش، دختر ابن‌هُبَیرَه را برای پسرش معاویَه خواستگاری کرده بود ولی ابن‌هُبَیرَه با ازدواج دخترش با معاویَه بن‌هشام مخالفت کرد. به هرحال رقیب فزاریِ ولید بن‌قَعقاع در دوره بیست‌ساله هشام از عرصه قدرت به‌کنار رانده شد.

در دوره هشام، قَعقاع ابتدا به امارت هرات رسید و جنگ با ترک‌های بخارا را فرماندهی کرد (طبری، 1967: 7/69، 82). او مدتی بعد والی جُند قِنَّسرین شد (طبری، 1967: 7/237؛ ابن‌عساکر، 1415ق: 63/253) تا علاوه بر حفظ قلمرو اموی در سر مرزهای بیزانس، به قلمرو امویان در آن منطقه بیفزاید. ولید بن‌قَعقاع در سال 119 هجری به بیزانس لشکر کشید (طبری، 1967: 7/113). برادر او عبدالملک بن‌قَعقاع نیز در دوره هشام والی جُند حِمص شد و بدین ترتیب دو جُند از جندهای چهارگانه شام در اختیار والیان عَبْسی قرار گرفت. هشام در اواخر دوره خود درصدد بود ولید بن یزید بن عبدالملک را از ولایتعهدی عزل، و پسرش مسلمة بن هشام را جانشین خود کند که در این تصمیم خانواده قَعقاع از او هواداری کردند (طبری، 1967: 7/210).

در دوره کوتاه ولید بن یزید (حک: 125-126ھ) شرایط به ضرر خانواده قَعقاع تغییر کرد. ولید بن‌یزید اموی، جُند قِنَّسرین را به ابن‌هُبَیرَه، رقیب قَعقاع سپرد. خانواده قَعقاع از ترس انتقام ابن‌هُبَیرَه به قبر یزید بن‌عَبدالملک (حک: 101-105ھ)، پدر حاکم کنونی پناه بردند ولی ولید بن‌یزید آنان را دستگیر و به ابن‌هُبَیرَه تحویل داد. ولید بن‌قعقاع، برادرش عَبدالملک بن‌قَعقاع و دو تن دیگر از این خانواده زیر شکنجه‌های ابن‌هُبَیرَه جان دادند (طبری، 1967: 7/113) و از صحنه کارزار اموی حذف شدند.

علاوه بر خانواده قعقاع، افرادی دیگری از قبیله عَبْس در دربار بنی‌امیه، نقش‌هایی کلیدی داشتند. کعب بن حامد عَبْسی از طایفه بجاد، رئیس پلیس ولید بن عبدالملک (حک: 86- 96ھ) بود (یعقوبی، بی‌تا: 2/299). سلیمان بن عبدالملک (حک: 96-99ﻫ) هم به او اطمینان فراوانی داشت و او را به فرماندهی نگهبانان قصر منصوب کرد. کعب بن حامد عَبْسی در انتقال قدرت از سلیمان به عمر بن عبدالعزیز (حک: 99-101ھ) هم نقشی کلیدی داشت (طبری، 1967: 6/551). از کعب در دوره یزید بن عبدالملک (101-105ھ) اطلاعی در دست نیست؛ ولی در دوره هشام بن عبدالملک (105-125ھ) مجددا به سمت فرماندهی نگهبانان دربار رسید (خَلیفَة بن خیاط، 1995: 235؛ یعقوبی، بی‌تا: 2/328).

هم‌زمان با ریاست پلیسی کعب بن حامد عَبْسی، قُرَّه بن شریک عَبْسی (ابن‌کلبی، 1407ق: 442) در سال 90 هجری به امارت مصر رسید. او جانشین عَبدالله بن عبدالملک، برادر ولید بن عبدالملک شده بود (طبری، 1967: 6/442) و تا سال 96 هجری بر این سمت باقی بود تا این‌که قدرت به سلیمان بن عبدالملک رسید و او را عزل کرد. از قرة بن شریک عَبْسی گزارش‌هایی درباره مواجهه او با خوارج اِباضی و مجازات آنان در اختیار است و چه‌بسا ستمگر و سخت‌گیر خوانده‌شدن قُرَّة (صَفَدی، 1421ق: 2/176؛ ابن‌عساکر، 1415ق: 49/306) به همین دلیل بوده باشد. همچنین گفته‌اند که او مأمور بنای جامع فُسطاط بود؛ ولی از آن کار انصراف داد. دلیل انصراف وی را اشتغال به شرب خمر و سازوآواز دانسته‌اند (زرکلی، 1989: 5/194). باتوجه‌به ضعف دلیل ارائه شده و فاصله فراوان گزارش تا رویداد، نمی‌توان چندان بدان اعتماد کرد. همچنین در میان اعضای قبیله عَبْس باید از خالد بن‌بَرَز بن‌یربوع عَبْسی از طایفه بنی‌مازن یادکرد که در دوره ولید بن عبدالملک (حک: 86-96ﻫ)، سه ماه والی دمشق بود (بلاذری، 1996: 13/194).

 

قبیله فزاره

به دلیل تنش‌های قبیله‌ای میان قبایل غطفانی و نبردهای چند ده‌ساله آنان در دوره پیشااسلامی، اخبار و اشعار ذُبیان و زیرمجموعه آن یعنی فَزارَه در منابع ادبی و ایام العرب انعکاس درخوری پیدا کرده‌است. قبیله فزارة، مجموعه بزرگی از ذبیان بود به‌گونه‌ای که به‌مرور نام ذبیان به فراموشی سپرده شد و نام فزاره جایگزین آن گردید. طوایف این قبیله به چهار فرزند فزارة یعنی عَدی، مازن، شَمْخ و ظالم نسب می‌برند. طایفه بنی‌ثعلبه نخستین طایفه قابل‌توجه قبیله فَزارَة است که در دوره پیشااسلامی از موقعیتی ممتاز برخوردار بود و رهبر فَزارَه در دوره پیامبر، عُیَینَة بن حصن فَزاری، از این طایفه بود.

شخصیت برجسته طایفه بنی‌ثعلبة در دوره اموی، عبدالله بن‌مَسعَدَة فزاری بود. عبدالله در نبردهای پیامبر با فَزارَه اسیر شد و حضرت زهرا پس از آنکه پیامبر او را به وی بخشید، آزادش کرد. در دوره فتوح، عبدالله به شام رفت و در دمشق ماند. در نبرد صفین هم جانب معاویه را گرفت (ابن قانع، 1424ق: 8/3069). عبدالله از سوارکاران برجسته جُند دِمَشق بود و توانست به فرماندهی ارشد سپاه ارتقا یابد و ازاین‌رو به او «صاحب الجیوش» می‌گفتند (ابن‌سعد، 1990: 7/301). او به معاویَه بسیار نزدیک شده بود. در پی مخالفت فقها با اهدای کنیز زیباروی معاویَه به فرزندش یزید، معاویَه آن کنیز را به عبدالله بن‌مَسعَدَة بخشید. عبدالله بن‌مَسعَدَة فزاری در اواخر دوره خلافت حضرت علی(ع)، از سوی معاویَه مأمور شده بود با هزار و هفت‌صد نفر به تَیماء، در شمال حجاز برود و زکات آن ناحیه را به نفع معاویَه جمع کند و کسانی را که زکاتشان را نمی‌پردازند، بکشد. همچنین مقررشده بود همین مأموریت را پس از تَیماء، در مدینَه و مکه به انجام رساند؛ ولی او در حین مأموریتش در تَیماء، با سپاهیان علی بن ابی‌طالب مواجه شد و پس از زخمی‌شدن به شام گریخت (طبری، 1967: 5/135؛ بلاذری، 1996: 2/449؛ ابن‌اثیر، 1965: 3/376).

عبدالله بن‌مَسعَدَة فزاری برای ولایتعهدی یزید، زمینه‌سازی کرد و پس از وفات معاویَه و در سال 63 هجری، به‌عنوان یکی از فرماندهان مسلم بن‌عُقبَه فزاری در سرکوب قیام مردم مدینَه حضور داشت و پس از آن در پی سرکوب ابن‌زُبَیر در مکه بود (بلاذری، 1996: 5/351). در این مأموریت، از هر کدام از جُندهای شام یعنی دمشق، فلسطین، قِنَّسرین، اردن و حِمص هزار نفر اعزام شده بودند و عبدالله بن‌مَسعَدَة فرمانده نیروهایی بود که از جُند دمشق آمده بودند (یعقوبی، بی‌تا: 2/251). این گزارش به‌روشنی نشان می‌دهد که در این مأموریت عبدالله بن‌مَسعَدَة فرمانده ارشد جُند دمشق بوده، هزار نفر نیروی تحت امر داشته و یک‌چهارم لشکر را هدایت می‌کرده‌است. از عبدالله بن‌مَسعَدَة اخبار دیگری در دست نیست. نتیجه او مُغِیرَة بن عبدالله، در سال 131 هجری و در زمان مروان بن محمد اموی، به ولایت مصر رسید؛ ولی دوره امویان در سال 132 به پایان خود رسیده بود (ابن‌جوزی، 1992: 11/184).

پس از عبدالله بن‌مسعده و نتیجه‌اش مُغِیرَه که از نظر زمانی بر دیگر شخصیت‌های فزاری مقدم بودند، باید از خانواده اسماء بن‌خارجة فَزاری یادکرد. بر پایه این گزارش که اَسماء را از اشراف کوفه معرفی کرده (ابن‌حجر عسقلانی، 1995: 1/339) می‌توان دریافت که شخصیتی شناخته‌شده بوده و فزاریان ساکن کوفه و چه‌بسا عراق، از او پیروی می‌کردند. نخستین اطلاعات از او مربوط به دوره حکومت یزید بن معاویه است. اسماء بن‌خارجَة، مأمور شده بود همراه با محمد بن اشعث کندی، هانی بن‌عُروَه مراد، پناه‌دهنده مسلم بن‌عقیل را دستگیر کنند (بلاذری، 1996: 2/80؛ دینوری، 1368ش: 236-237) اما اسماء در پی اعتراض به رفتار ناشایست ابن‌زیاد با هانی، به زندان افتاد (طبری، 1967: 5/367).

هند، دختر زیباروی او (ابن‌عساکر، 1415ق: 56/360)، نخست با عُبَیدالله بن‌زیاد ازدواج‌ کرد (ابن‌حبیب، بی‌تا: 443). در پی کشته شدن عبیدالله بن‌زیاد به‌دست نیروهای مختار و پس از چیرگی عبدالملک بن‌مروان بر ابن‌زُبیر، عبدالملک ولایت کوفه را به برادرش بِشر سپرد. در آن هنگام هند به همسری بشر بن‌عبدالملک درآمد و از او صاحب فرزندی به نام عبدالملک شد (ابن‌حزم، 1983: 106). بِشر، شوهر دوم هند، از سال 71 و تا حدود 75 والی کوفه بود. در این مدت هند متهم شد که در درگیری‌های قَیسی کلبی، از همسرش خواسته سران فَزارَه را تشویق کند تا انتقام خون‌های خود را از قبیله کلب بگیرند و این‌گونه آتش درگیری‌های میان قبایل عدنانی با قبایل قحطانی را شعله‌ور نگاه دارد. هنگامی که برای عبدالملک ثابت شد که بشر جانب فزاری‌ها را گرفته‌است، برادرش بشر را از ولایت کوفه عزل کرد و وی یک سال پس از عزل از دنیا رفت.

هند در حدود سال 75 هجری با حجاج بن‌یوسف ثقفی والی جدیدتر عراق ازدواج کرد (ابن‌حبیب، بی‌تا: 443). در پی این ازدواج، حجاج، مالک بن‌اسماء، برادر همسر خود را به ولایت اصفهان گمارد اما مدتی بعد او را به‌دلیل خیانت در اموال، زندانی و شکنجه کرد (ابوالفرج اصفهانی، 1415ق: 17/148). با تیره شدن روابط حجاج با خانواده اسماء، هند از او طلاق گرفت (ابن‌حبیب، بی‌تا: 443؛ ابن‌حزم، 106) و به نشان از شادمانی خود، ده هزار درهم مهریه پرداختی حجاج را به پیکی بخشید که خبر طلاق را برای او آورده‌ بود (ابن‌خلکان، بی‌تا: 2/44). در مجموع ازدواج‌های هند با والیان عراق (عبیدالله بن زیاد، بشر بن عبدالملک و حجاج) موقعیت و قدرت این خاندان را از عراق فراتر نبرد.

درباره فرزندان هند از زیاد بن ‌ابیه، رویدادی ثبت نشده‌است. عبدالملک، پسر هند از بشر بن عبدالملک، از سال 101 تا 103 هجری از طرف پسرعمویش، مسلمة بن عبدالملک که والی عراق بود به ولایت بصره رسید. ولی یزید بن عبدالملک پس از آنکه به قدرت رسید او را نیز عزل کرد و ولایت عراق را به ابن‌هُبَیرَه فَزاری سپرد؛ ولی مشخص نیست که در زمان ابن‌هُبَیرَه، چه اتفاقی برای عبدالملک بن بشر افتاده‌است. احتمالا او که از مادر به فزارة می‌رسید، جزو حواشی ابن‌هُبَیرَه مانده باشد. اَبان و حَکَم فرزندان عبدالملک بن‌بشر (نوه‌های هند) در حوادث سال‌های پایانی دوره اموی، در شمار سپاهیان عراق بودند و کشته شدند (دینوری، 1368ش: 375؛ ابن عساکر، 1415ق: 15/337).

پس از طایفه بنی‌ثعلبه از فزاره، می‌توان به طایفه بنی‌سعد از فَزارَه پرداخت. در طایفه بنی‌سعد، خانواده شناخته‌شده ابن‌هُبَیرَه نقشی متفاوت و ماندگار در دوره اموی ایفا کرده‌است. عُمَر بن‌هُبَیرَة فَزاری، معروف به ابن‌هُبَیرَه در امور نظامی و دیوانی جزو سرآمدان قبایل غطفان در دوره اموی به شمار می‌آید. او پسری داشت به نام یزید که به او نیز ابن‌هُبَیرَه می‌گفتند. نخستین اخبار از ابن‌هُبَیرَه (پدر)، به روزگار حجاج بن یوسف ثقفی (حک:70-95ﻫ)، بازمی‌گردد (یافعی، 1417ق: 1/182). در سپاه بزرگی که حجاج در سال 77 هجری به جنگ خوارج به رهبری شَبیب شَیبانی و همراهانش فرستاد، ابن‌هُبَیرَه، فرمانده جناح چپ سپاه بود و این سپاه سرانجام توانست به پیروزی برسد (طبری، 1967: 6/279). در همان ایام، مُطَرِّف بن‌مُغِیرَة بن‌شُعبَه، عامل مدائن، نیز شوریده ‌بود. در نبرد سپاهیان حجاج با مطرف نیز ابن‌هُبَیرَه فرماندهی جناح چپ سپاه را به عهده داشت و پیش از همه توانست سر مُطَرِّف را از تن جدا کرده و برای حجاج بفرستد (طبری، 1967: 6/299). ابن‌هُبَیرَه را به خشونت و سنگدلی توصیف کرده‌اند (تنوخی، بی‌تا: 2/165-167). در تحولات دوره اموی تا دو دهه پس از این رویداد، از ابن‌هُبَیرَه (پدر) اطلاعی ثبت‌ نشده‌است تا این‌که در سال 97 هجری که سلیمان بن عبدالملک (حک: 96-99ھ) که تصمیم گرفته بود قسطنطنیه را فتح کند، فرماندهی نیروهای دریایی را به ابن‌هُبَیرَة سپرد (مسعودی، بی‌تا: 141؛ ابن‌اثیر، 1965: 5/26). این گزارش به‌روشنی نشان می‌دهد که چگونه ابن‌هُبَیرَه که فرمانده یکی از جناح‌های سپاه حجاج بود، به فرماندهی کل نیروی دریایی ارتقا یافته‌است. در سال ۱۰۰ هجری و در دوره عمر بن عبدالعزیز، جُند قِنَّسرین که جُند مرزی با بیزانس، به ابن‌هُبَیرَة (پدر) سپرده شد (طبری، 1967: 6/556). یزید بن عبدالملک (101-105ھ) او را در همان مقام ابقا کرد. ابن‌هُبَیرَه توانست در سال ۱۰۲ هجری نبردی موفقیت‌آمیز را علیه بیزانس فرماندهی کند و حدود 700 تن را به اسارت گیرد (طبری، 1967: 6/616؛ ابن‌اثیر، 1965: 5/101). در پی این موفقیت، یزید بن عبدالملک او را به فرمانروایی عراق و خراسان منصوب کرد (طبری، 1967: 6/617) اما با به‌قدرت‌ رسیدن هشام بن عبدالملک در سال 105 هجری، ابن‌هُبَیرَه از امارت عراق و خراسان برکنار (ابن‌خلدون، 1988: 3/106)، بازداشت و شکنجه شد؛ ولی پس از چندی به کمک یارانش از زندان گریخت و به شام رفت و از هشام بن عبدالملک تقاضای عفو کرد. هشام به وساطت مَسلَمَة بن عبدالملک او را بخشید و ابن‌هبیره تا زمان مرگش در سال ۱۰۷ در شام زندگی می‌کرد (تنوخی، بی‌تا: 2/165-167).

از اقدامات درخور توجه ابن‌هُبَیرَه مسّاحی سواد عراق است که در سال ۱۰۵ است که به فرمان یزید بن عبدالملک انجام شد. او برای این کار، نخست مساحت باغستان‌های عراق را محاسبه کرد و بر پایه آن بر درختان خرما و درختان دیگر مالیات مقرر ساخت و بر دهقانان نیز خراج نهاد و بیگاری و اخذ هدایا را که به مناسبت‌هایی چون جشن نوروز و مهرگان از مردم گرفته می‌شد و در زمان عمر بن عبدالعزیز ملغی گردیده بود، دوباره برقرار کرد و تا مدت‌ها بعد، مالیات و خراج عراق بر پایه مقررات ابن‌هُبَیرَه دریافت می‌شد (یعقوبی، بی‌تا: 2/313). از کارهای دیگر او، افزایش عیار سکه‌های ضرب شده و سعی در بهبود نظام پولی امویان بود (ابن‌اثیر، 1965: 4/417). به همین جهت سکه هُبَیرَیه از باکیفیت‌ترین سکه‌های اموی به‌شمار آمده‌است (بلاذری، 1988: 450؛ ابن‌خلدون، 1988: 1/333). به ابن‌هُبَیرَه (پدر) سخنان حکیمانه‌ای را نسبت داده‌اند (ابن‌قتیبه، 1992: 1/31).

فرزندش یزید بن عمر فزاری (87-132ﻫ)، معروف به ابن‌هُبَیرَه در تحولات سال‌های پایانی دوره اموی یعنی دوره ولید بن یزید و مروان بن محمد، نقش قابل‌ملاحظه‌ای داشت. در دوران حکومت ولید بن یزید (125-126ﻫ)، جُند قِنَّسرین در سرحدات بیزانس، به او سپرده شد (ابن‌خلکان، بی‌تا: 6/313). پس از آن ابن‌هُبَیرَه در سال 126 هجری از طرف ابراهیم بن‌ولید اموی که قریب دو ماه دمشق را در دست داشت، به امارت عراق منصوب شد (دینوری، 1368ش: 350) ولی همراهی ابن‌هُبَیرَه با مروان بن محمد، آخرین حاکم اموی که از طرف قِنَّسرین به سمت دمشق در حرکت بود، نشان می‌دهد که ابن‌هبیره به‌رغم حکم ابراهیم بن ولید، در قِنَّسرین ماند و راهی عراق نشد و این‌گونه حکومت ابراهیم بن ولید را به رسمیت نشناخت (ابن‌خلکان، بی‌تا: 6/313).

هم‌زمانی نابسامانی امور حکومت با قیام خوارج جزیره در سال 126 هجری به رهبری ضحاک بن‌قَیس شَیبانی در موصل، دامنه قیام خوارج را به عراق و شهر کوفه گسترش داد. مروان برای مهار اوضاع عراق، در سال 128، فرمانروایی عراق را به ابن‌هُبَیرَة واگذار کرد (یعقوبی، بی‌تا: 2/339). ابن‌هُبَیرَه با 60 هزار نیرو به عراق رفت (العیون، 1972: 164) و با شکست نیروهای خوارج در دو نبردی که در شهر هیت و سپس در نُخَیله درگرفت، بر اوضاع مسلط شد (خَلیفَة بن‌خیاط، 1995: 2/579-582؛ طبری، 1967: 7/328-329) و سپس شهرهای واسط و بصره را نیز آرام کرد و خود در واسط اقامت یافت (تاریخ خَلیفَة بن‌خیاط، 1995: 2/615).

هنوز مدتی از سرکوب ضحاک بن قیس و خوارج جزیره و عراق نگذشته بود که امویان با قیام عباسیان در خراسان مواجه شدند. در پی این قیام، نصر بن سیار، والی اموی خراسان، از مرو به نیشابور و از آنجا به قومس (در حوالی سمنان) و سپس ری و اصفهان گریخت. او در قومس نامه‌ای به ابن‌هُبَیرَه نوشت و از او تقاضای کمک کرد (جاحظ، 1423ق: 1/143). ابن‌هُبَیرَه، نُباتَة بن‌حَنظَلَه را به گرگان فرستاد اما وی در گرگان کشته شد (طبری، 1967: 7/391). ابن‌هُبَیرَه از پسرش داوود که والی اصطخر بود و همچنین عامر بن‌ضَبّاره مُرّی غطفانی، فرمانده اموی که از شام برای سرکوب شورش عبدالله بن‌معاویه، از نوادگان جعفر بن ابیطالب، به فارس رفته‌بود، خواست که برای مقابله با نیروهای عباسی به‌سمت ری بروند (یعقوبی، بی‌تا: 2/341). آن‌ها در نزدیکی اصفهان با سپاه خراسان مواجه شدند. در این نبرد عامر مُرّی، فرمانده سپاه اموی و بسیاری از سپاهیان او کشته شدند و داوود پسر ابن‌هُبَیرَه به عراق عقب‌نشینی کرد (خَلیفَة بن‌خیاط، 1995: 2/600؛ بلاذری، 1996: 3/135-137). نبردهای پی‌درپی سپاهیان ابن‌هُبَیرَه در برابر سپاه خراسان، با آنکه به مرگ قَحطَبَة بن‌شَبیب، فرمانده سپاه عباسی منتهی شد، برای او جز شکست به بار نیاورد (خَلیفَة بن‌خیاط، 1995: 2/601؛ ابن‌عبدربه، 1404ق: 4/488) و سرانجام کوفه به‌دست سپاه خراسان افتاد (طبری، 1967: 7/417). ابن‌هُبَیرَه در واسط با سپاهیان حسن بن‌قَحطَبَة بن‌شَبیب مواجه شد و در برابر آنان مقاومت می‌کرد (خلیفَة بن‌خیاط، 1995: 2/607 -609) تا آن‌که خبر کشته شدن مروان به او رسید و درازای امان‌نامه‌ای از عباسیان به مقاومت خود پایان داد. مدتی بعد منصور به دستور سفاح و به‌رغم میلش فرمان قتل ابن‌هُبَیرَه و حدود 50 تن از یاران و سردارانش از جمله فرزندانش داوود و ابراهیم را صادر کرد (ابن‌اعثم، 1991: 8/203-204؛ بلاذری، 1996: 3/146-147؛ ابن‌قُتَیبَه، 372). مثنی، پسر دیگر ابن‌هُبَیرَه که از طرف پدرش به امارت یَمامَه، در عربستان مرکزی، گمارده شده بود (ابن‌اثیر، 1965: 5/301)، در روزگار زوال امویان، همان‌جا به قتل رسید (بلاذری، 1996: 4/88). عبدالواحد برادر دیگر ابن‌هُبَیرَه هم امارت اهواز را در اختیار داشت که در پی انتقال قدرت به عباسیان، گریخت و به مسلم بن‌قُتَیبَه، والی بصره، پناه برد (ابن‌قُتَیبَه، همان، 371) و از پایان کارش اطلاعی در دست نیست. حَسّان بن‌مسعود فزاری ناپسری ابن‌هُبَیرَه مدتی والی بصره بود ولی ابن‌هُبَیرَه او را برکنار کرد و ناپدری خود فراس بن‌سُمَیّ فَزاری را جایگزین او ساخت (خلیفَة بن خیاط، 1995: 214؛ بلاذری، 1996: 8/270). جسد ابن‌هُبَیرَه را با نفت سوزاندند و شهر واسط، مقر فرمانروایی او را ویران کردند (بلاذری، 1996: 3/153). ابن‌هُبَیرَه آخرین والی عصر اموی بود که امارت کوفه و بصره را همزمان به عهده داشت (ابن‌قتیبه، 1992: 408). کاخ در واسط از بناهای شناخته‌شده عراق به‌شمار می‌آمد (یاقوت حَمَوی، 4/365).

آخرین فردی که از قبیله فَزارَه می‌توان به او اشاره کرد، سَمُرَة بن‌جُنْدَب شناخته‌شده‌ترین فرد از طایفه بنی‌شَمخ از قبیله فَزارَه است. پس از فوت پدرش، مادرش کفاء در مدینَه با مردی انصاری ازدواج کرد (بلاذری، 367؛ ابن‌سعد، 1990: 7/35). سَمُرَه در نبرد احد (3ﻫ) نوجوان بود (ابن‌هشام، بی‌تا: 2/66؛ ابن‌سعد، 1990: 7/35). ماجرای نخل او در مدینَه که در خانه فردی دیگر، قرار داشت، به قاعده «لا ضرر و لا ضِرار فی الاسلام» شهرت یافت (کلینی،1362ش: 5/294). سَمُرَه توانست اعتماد زیاد بن‌ ابیه را که از سال 45 هجری والی بصره شده بود، به دست بیاورد. زیاد بن‌ ابیه در سال 50 هجری و هنگامی‌که ولایت کوفه نیز به او واگذار شد، به مدت شش ماه سَمُرَه را بر بصره گماشت و خود به کوفه رفت (ابن‌سعد، 1990: 7/35). گفته‌اند که سَمُرَه در این شش ماه، شمار زیادی را به اتهام خارجی‌گری به قتل رساند (طبری، 1967: 5/236؛ بلاذری، 1996: 5/211). سه سال بعد، زیاد بن ‌ابیه از دنیا رفت و معاویَه ولایت بصره را به سَمُرَه سپرد؛ ولی پس از 8 ماه برکنارش کرد (ابن‌اعثم، 1991: 4/317).

گفته‌شده معاویَه صدهزار درهم به او داد تا آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» (سوره بقره، آیه 207) را درباره ابن‌ملجم مرادی بداند ولی او نپذیرفت اما در برابر 400 هزار درهم تسلیم شد (ثقفی، 1353ش: 2/840-841). ام ثابت همسر مختار ثقفی دختر سَمُرَه بود و زمانی که مُصعب بن‌زُبَیر، مختار را به قتل رساند، ام ثابت به درخواست مصعب از شوهرش بدگویی کرد (طبری، 1967: 6/112).

 

قبیله بنی‌مُرَّه

مُرَّه یکی از قبایل شناخته‌شده غطفان بود. خود مُرَّة بن‌ عوف با غَطَفان، 5 نسل فاصله داشت (مُرَّه بن‌ عوف بن‌سعد بن‌ ذبیان بن ‌بغیض بن ‌ریث بن ‌غطفان) ولی برخلاف انتظار، با غطفان نسبت خونی نداشت و نَسب خونی وی به قریش می‌رسید. گفته‌اند که شتر پدر مرّة، عَوف بن‌لؤیّ، در سرزمین غَطَفان به کندی راه می‌پیمود و از کاروان قریش جا ماند. ثَعْلَبَه بن‌سَعْد بن‌ذُبیان غطفانی، عَوف را یافت و از او نگهداری کرد و سپس از قبیله خود برای او زن گرفت و او را برادر خویش اعلام ‌کرد و به قبیله خود منضم ساخت و از آن پس نسب او را در قبیله ذُبیان بدین شرح ثبت کردند: «عَوف بن‌سعد بن‌ذُبیان». به‌این‌ترتیب، مُرًة بن‌عَوف از قریش جدا شد و به مجموعه ذُبیان از غطفان پیوست. عمر بن‌خطاب در دوره خلافت خود به بنی‌مُرَّه پیشنهاد داده‌ بود به نسب اصلی خود یعنی قریش بازگردند ولی آن‌ها نپذیرفتند (ابن‌هشام، بی‌تا: 1/98-100).

یکی از شخصیت‌های شناخته شده عصر سُفیانی، مُسْلِم بن‌عُقْبَه مُرّی است (ابن‌کلبی، 1407ق: 422). از گذشته او در دوره پیامبر و خلفا اطلاعاتی در دست نیست. گفته‌اند پیامبر را دیده‌بود (ابن‌حجر عسقلانی، 1995: 6/232). مسلم بن‌عقبه در جنگ صفین (37ھ)، فرماندهی پیاده‌نظام سپاه معاویَه را بر عهده داشت (طبری، 1967: 5/12؛ دینوری، 1368ش: 173)؛ و در سال 40 هجری، نیروهایی را برای محاصره و دریافت صدقات قبیله کلب در دومَة الجَندَل فرماندهی کرد و توانست آنجا را محاصره کند ولی در پی حضور سپاهیان امام‌علی(ع) و نبرد چندروزه آنان با یکدیگر، مسلم بن‌عقبه ناچار به ترک آنجا شد (بلاذری، 1996: 2/467). مسلم بن‌عقبه موقعیت خود را تا سال 60 هجری همچنان حفظ کرد و به‌دلیل اعتماد فراوان معاویَه به او، مأموریت یافت وصیت‌نامه معاویَه را به پسرش یزید برساند (طبری، 1967: 5/323؛ دینوری، 1368ش: 226). سه سال بعد، یزید مسلم بن‌عقبه را که در آن هنگام که مردی سالخورده و بیمار بود، در رأس سپاهی اعزام کرد (ابن‌اثیر، 1965: 4/112) تا قیام مردم مدینَه را سرکوب کند (طبری، 1967: 5/482). مسلم بن‌عقبة سه روز مدینَه را غارت کرد و از مردم به‌منزله غنائم یزید بیعت گرفت (مقدسی، بی‌تا: 6/15). مسلم در این نبرد به مسرف (زیاده‌رو) شهرت یافت (بلاذری، 1996: 13/132؛ مقدسی، بی‌تا: 6/14؛ ابن‌حجر عسقلانی، 1995: 6/232). او نسبت به غطفانیان ساکن مدینَه هم ملایمتی از خود نشان نداد و یکی از آن‌ها به نام مَعْقِل بن‌سِنان اَشجعَی را به قتل رساند؛ کسی که از فرماندهان پیامبر به‌شمار می‌آمد (ابن‌سعد، 1990: 4/212). مسلم بعد از کشتار مدینَه برای سرکوب قیام ابن‌زبیر، عازم مکه شد ولی در راه مکه و در جایی به نام عَقَبَه مُشَلَّل، به احتضار افتاد و از دنیا رفت. گفته‌اند کنیز یکی از مردم مدینَه جنازه مسلم بن‌عقبه را از گور درآورد و به دار آویخت و مردم پیکر او را سنگسار کردند (یعقوبی، بی‌تا: 2/251).

به‌ترتیب اهمیت، پس از مسلم بن‌عقبه مری، می‌توان از عثمان بن‌حَیّان مُرّی نام برد. او از موالی‌ام الدَّرداء اَسلَمی یا عُتبَه برادر معاویَه بود (ابن‌عساکر، 1415ق: 38/338). ولید بن‌عبدالملک (حک: 86-96ﻫ) پس از عزل عمر بن‌عبدالعزیز از ولایت مدینه، او را والی آنجا کرد (بلاذری، 1996: 8/77؛ طبری، 6/482) ولی با به قدرت رسیدن سلیمان بن‌عبدالملک (حک: 96-99ﻫ) از این سمت برکنار شد (طبری، 1967: 6/485). سلیمان به‌جای عثمان، ابوبکر محمد بن‌عمرو بن‌حزم انصاری را والی مدینَه کرد. عثمان بن‌حیان مُرّی در دوره ابوبکر انصاری، دو بار به حدّ محکوم شد و شلاق خورد؛ یکی برای میگساری و دیگری برای بهتان زدن به عبدالله بن‌عمر بن‌عثمان بن‌عَفّان (یعقوبی، بی‌تا: 2/924). در دوره یزید بن‌عبدالملک (حک: 101-105ھ)، از عثمان بن‌حَیّان مُرّی دلجویی شد و والی جدید مدینَه دو بار بر ابوبکر انصاری حدّ جاری کرد. آخرین گزارش ما از وی آن است که عثمان بن‌حیان مری در سال 104 هجری به‌فرماندهی نبردهای تابستانی در جبهه ارتقا یافت (یعقوبی، بی‌تا: 2/312).

شخصیت دیگر مُرّی که در دوره بنی‌امیه از موقعیتی ممتاز برخوردار بود، جُنَید بن‌حارث مُرّی بود. نخستین گزارش‌ها از جنید مربوط به دوره یزید بن‌عبدالملک (حک: 101-105ھ) است. در این دوره او از طرف ابن‌هُبَیرَه فزاری، امیر عراق، مأموریت یافت به سرحدات سِند برود و در زمان هشام بن‌عبدالملک (حک: 105-125ھ) به ولایت سند رسید (ابن‌کلبی، 1407ق: 417؛ بلاذری، 1988: 425). جنید از سند هدایایی گران‌بها برای‌ام حکیم، همسر هشام فرستاد. مدتی بعد و در سال 111، هشام ولایت خراسان را به او سپرد. جنید بن‌عبدالرحمن هنگامی‌که از سند به خراسان رفت، 500 نفر را همراه خود برد که احتمالا اقربا و نیروهای وابسته او بودند. او کارهای حکومتی را به اعضای قبیله خود می‌سپرد (ابن‌اثیر، 1965: 5/157). در نتیجه بخش قابل‌توجهی از بنی‌مُرَّه و به‌ویژه طایفه بنی‌حارثه بن‌مره، در مناطق شرقی جهان اسلام حضور داشتند هرچند اطلاعاتی از آن‌ها در منابع ثبت ‌نشده‌است. جنید پس از مدتی اقامت در خراسان، با فاضلَه دختر یزید بن‌مُهَلَّب ازدواج کرد. یزید بن‌مهلب اَزدی از امیران اموی خراسان بود که در سال 102 هجری علیه یزید بن‌عبدالملک شوریده و سپس به سند فرار کرده بود ولی او را بازگردانده و کشتند. این وصلت موجب شد هشام بن‌عبدالملک در سال 120 هجری جُنَید را از ولایت خراسان عزل کند (ابن‌اثیر، 1965: 5/182).

علاوه بر شخصیت‌های سیاسی نظامی بنی‌مره در عصر اموی، باید به شعرای این قبیله در دوره امویان نیز اشاره کرد. شعرای متعددی در قبیله مُرَّه ظهور یافتند که از میان آن‌ها ابن‌مَیّادَه و عَقیل بن‌عُلَّفَه از طایفه بنی‌یربوع؛ و ابن‌بَرصاء و ابن‌سُهَیَّه از طایفه بنی‌حارثَه بودند. در این دو طایفه افرادی در سطح فرماندهان نظامی، والی و متصدیان امور دیوانی، شناخته‌شده نیستند.

رَمّاح بن‌اَبرَد معروف به ابن‌مَیّادَة، برترین شاعر قبایل غَطَفانی و از شعرای مشهور عرب (بلاذری، 1996: 13/122؛ ابوالفرج اصفهانی، 1415ق: 2/509) در مدح حاکمان و اشراف اموی چون ولید بن‌یزید (حک: 125-126ﻫ)، عبدالملک بن‌سلیمان و جعفر بن‌سلیمان اشعاری سروده‌است (ابوالفرج اصفهانی، 1415ق: 2/504، 509). او در دربار ولید با شاعرانی چون شُقران از موالی بنی‌سلامان بن‌سعد و عِقال بن‌هاشم هم آوردی می‌کرد (ابوالفرج اصفهانی، 1415ق: 2/353) ولی جایگاهش در دربار اموی، والاتر از دیگران بود و از ولید پاداش‌هایی دریافت می‌کرد. یک‌بار صد شتر از صدقات بنی‌کلب و بار دیگر کنیزی به نام طبریه را در ازای سرودن شعر هدیه گرفت (ابوالفرج اصفهانی، 1415ق: 2/539، 544؛ بلاذری، 1996: 13/122).

شاعر نامدار دیگر این طایفه، عَقیل بن‌عُلفَه، کوچ‌رویی متکبر، و تندمزاج بود (ابن‌عساکر، 1415ق: 41/28) و بارها همراه پسرش عَمَلَّس به دیدار فرمانروایان اموی می‌رفت (ابن‌عساکر، 1415ق: 46/469) و دخترش جَرباء را به همسری یزید بن‌عبدالملک (حک: 101-105ﻫ) درآورد (ابوالفرج اصفهانی، 1415ق: 12/450). عثمان بن‌حَیّان مُرّی والی مدینه در دوره ولید بن‌عبدالملک، در سال 93 هجری از دختران عقیل خواستگاری کرد ولی عَقیل که نسبت به دختران زیبای خود حساس بود (ابوالفرج اصفهانی، 1415ق: 12/450)، درخواست او را رد کرد (بلاذری، 1996: 13/110).

دربار اموی شاهد حضور شاعران دیگری از قبیله بنی‌مُرَّه بود. اَرطاة بن‌زُفَر که به نام مادرش سُهَیَّه به ابن‌سُهَیَّه مشهور شد، به دربار معاویَه (حک: 41-60ﻫ) و عبدالملک مروان (حک: 65-86ﻫ) رفت‌وآمد داشت و اشعاری در مدح آنان می‌سرود (ابن‌عساکر، 1415ق: 8/3؛ ابن‌کثیر، 1986: 9/69؛ ابن‌حجر عسقلانی، 1995: 1/334). ابن‌بَرْصَاء، شَبیب بن‌یزید مُرّی هم از شاعران نیکو پرداز دربار عبدالملک بن‌مروان به‌شمار می‌آمد (حک: 65-86ھ) بود (ابوالفرج اصفهانی، 1415ق: 12/642).

 

قبیله اشجع

قبیله اشجع در دوره امویان نسبت به دیگر قبایل غطفان بازیگر کم نقش‌تری بود. اشجعیان مرتبط با حکومت اموی کمتر شناخته‌شده هستند. به‌عنوان نمونه می‌توان به عَمرو بن‌مُحرِز اشجعی اشاره کرد که در شورش مردم مدینَه علیه یزید در سال 64 هجری، مأمور شد رهبر مهاجران مدینَه را دستگیر کند (طبری، 1967: 5/492) و پس از سرکوب مردم مدینَه به‌عنوان والی مدینَه در آنجا ماند (طبری، 1967: 5/497).

درباره حُذَیفَة بن‌الاَحوَص (یا الاَبرَص) اشجعی هم می‌دانیم که در دوره هشام و مشخصا در سال 110 هجری، شش ماه امیر اندلس بود (ابن‌خلدون، 1988: 3/176). همچنین منابع از فردی به نام محمد بن‌عبدالله اشجعی نام‌برده‌اند که در سال 112 هجری و پس از مرگ امیر اندلس، از سوی مردم به‌عنوان امیر اندلس انتخاب شد تا امیر بعدی از دمشق منصوب گردد. او درمجموع دو ماه امارت اندلس را در اختیار داشت (همانجا). از این دو گزارش برمی‌آید که آنان از شخصیت‌های شناخته‌شده و صاحب‌نفوذ و همچنین مورد تأیید حکومت مرکزی بودند. از این دو نفر نسب کاملی در دست نیست ولی ابن‌عساکر از فردی اشجعی به نام وَضّاح بن‌رَزاح اشجعی نام‌برده که در سال 64 هجری، میان هواداران ابن‌زُبَیر در شام و هواداران مروان بن‌حکم در نبرد مَرج راهط در شام، از ابن‌زُبَیر جانب‌داری کرده بود. ابن‌عساکر افزوده است که فرزندان و نوادگان وَضّاح بن‌رَزاح اشجعی در اندلس زندگی می‌کردند ولی او از آن‌ها نامی نبرده‌است (ابن‌عساکر، 1415ق: 63/42). از سوی دیگر شخصیت اشجعی دیگری در اندلس شناخته‌شده نیست. در نتیجه می‌توان گفت که احتمالا حذیفه بن‌احوص و محمد بن‌عبدالله که به آن‌ها اشاره شد، همان نوادگان وضاح بن‌رزاح اشجعی باشند.

 

نتیجه

بررسی مقایسه­ای مناسبات قبایل غطفانی با دولت اموی نتایج متعددی به‌همراه دارد. نخست آنکه از نظر اهمیت و موقعیت، به‌ترتیب قبایل عبس، فزارة و مُرَّه قرار داشتند. قبیله اشجع که از نظر جغرافیایی به یثرب نزدیک بود، با اوس و خزرج روابط بیشتری و با امویان ارتباط کمتری داشت به‌ویژه که انصار عموما رابطه خصمانه‌ای با امویان داشتند.

بیشتر شخصیت‌های غطفانی مرتبط با حکومت اموی، نظامی بودند و به‌عنوان والی، امیر، رئیس پلیس یا فرمانده از آن‌ها یاد شده‌است. تنها فردی که جنبه نظامی برجسته‌ای ندارد، قَعقاع بن‌خُلَید است که به‌عنوان کاتب دربار امویان خدمت می‌کرد. فرماندهان غطفانی در موارد متعددی به حاکمان اموی بسیار نزدیک بودند و اعتماد کاملی نسبت به آنان وجود داشت. در شرایط حساس انتقال قدرت، عقبة بن‌مسلم مُرّی، امین وصیت‌نامه معاویَه برای انتقال قدرت به یزید بود. در مورد مشابهی کعب بن‌حامد عَبْسی همین نقش را برای انتقال قدرت از سلیمان بن‌عبدالملک به عمر بن‌عبدالعزیز ایفا کرد. اهدای کنیز شخصی معاویَه به عبدالله بن‌مَسعَدَة فزاری را نیز می‌توان از این موارد برشمرد.

تعارض کهن میان دو قبیله غطفانی عبس و فزارة، خود را در تحولات دوره امویان مروانی‌تبار نشان داد. به‌جهت عبسی بودن مادر دو تن از حاکمان اموی، آنان در دوره مروانی موقعیتی برتر نسبت به فزاریان داشتند: دوره طولانی‌تر حضور در دربار و تشکیلات و همچنین استقرار در پایتخت و مناطق هم‌جوار. در مقابل دوره حضور فزاریان کوتاه‌تر بود و تمرکز بیشتر ایشان در عراق بود. در دوره سفیانی حضور پررنگ‌تر قبیله مُرّه را می‌توان مشاهده کرد. محتملا معاویه به بنی‌مره به‌عنوان بستگان خونی قریش که روزگاری به غطفان پیوسته ‌بودند می‌نگریست.

درحالی‌که عبدالملک می‌کوشید از توان تمامی قبایل عرب برای تثبیت حکومت خود بهره برد و از هر گونه تضاد میان قبایل عرب بپرهیزد، در دوره جانشینان وی شرایط تغییر کرد. دو حاکم پس از عبدالملک که از مادری عبسی بودند، جانب عبس را گرفتند و موقعیت‌های مهمی را در اختیارشان گذاشتند. دوره کوتاه عمر بن عبدالعزیز دوران گذار بود. یزید بن عبدالملک در دوره کوتاه خود کوشید معادله قدرت را به‌هم زند و عبسیان را به حاشیه براند و رقیب آنان، فزارة را به نمایندگی ابن‌هبیرة (پدر) به مرکز کشاند اما این دوره بسیار کوتاه بود و هشام بن عبدالملک در دو دهه حکومت خود، مجددا شرایط را به نفع عبس تغییر داد. اندکی پس از مرگ هشام، تمامی عبسیان صاحب منصب اموی، دستگیر و کشته شدند و برای همیشه از صحنه سیاسی اموی حذف شدند و سال‌های پایانی (125-132) را به عرصه جولان فزارة به نمایندگی ابن‌هبیرة (پسر) سپردند.

فرماندهان غطفانی بسیار سرکوبگر بودند. سَمُرَة بن‌جُندب در سرکوب خوارج بصره خون‌های فراوانی ریخت؛ عقبة بن‌مسلم مُرّی به‌خاطر خشونت مُسرِف نامیده شد. قرة بن‌شریک عَبْسی در مصر دوره ولیدبن‌عبدالملک و ابن‌هُبَیرَه عراق دوره یزید بن‌عبدالملک ستمگر و سخت‌گیر بوده‌اند. همین مؤلفه آنان را شایسته دریافت مقامات عالی نظامی می‌ساخت تا بتوانند این حکومت را از تهدیدهای خوارج در داخل و بیزان در خارج مصون گردانند.

 

کتاب‌نامه

قرآن کریم.

ابن‌قانع، عبدالباقی (1424). معجم الصحابة. بیروت: دار الفکر.

ابن‌اثیر جزری، عز الدین ابوالحسن علی (1965). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.

ابن‌اعثم، ابومحمد أحمد (1991). الفتوح. به­کوشش علی شیری، بیروت: دارالأضواء.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن (1992). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک. به­کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.

ابن‌حبیب بغدادی، ابوجعفر محمد (بی­تا). المحبر. به­کوشش ایلزة لیختن شتیتر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.

ابن‌حجر عسقلانی (1995). الاصابه فی تمییز الصحابة. به­کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن‌محمد (1988). العبر. به­کوشش خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر.

ابن‌خلکان، احمد بن‌محمد (بی­تا). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به­کوشش عباس احسان، بیروت: دارالفکر.

ابن‌سعد، محمد (1990). الطبقات الکبری. به­کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن‌عبدربه، شهاب الدین ابوعمرو احمد (1404). العِقد الفَرید. بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی (1415). تاریخ مدینَة دِمَشق. به­کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر.

ابن‌قُتَیبَة دینوری (1990). الإمامة و السیاسة. به­کوشش علی شیری، بیروت: دارالأضواء.

همو (1992). المعارف. به­کوشش ثروت عکاشة، قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.

ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن‌عمر (1986). البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر.

ابن‌کلبی، هشام (1407). جمهرة النسب. به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب.

ابن‌هشام حمیری، عبدالملک (بی­تا). السیرة النبویة. به­کوشش مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دار المعرفة.

ابوالفرج اصفهانی، علی بن‌حسین (1415). الاغانی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن‌ داود (1368). الأخبار الطوال. به­کوشش عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الرضی.

بکری اندلسی، عبدالله (1403). معجم ما استعجم. بیروت: عالم الکتب.

بلاذری، أحمد بن‌یحیی (1996). انساب الأشراف. به­کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.

همو (1988). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبة الهلال.

تنوخی، محمد بن‌علی (بی­تا). الفرج بعد الشدة. به­کوشش عبود شالجی، بیروت: دار الصادر.

ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بن‌محمد (1353). الغارات. تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.

جاحظ، عمرو (1423). البیان و التبین. به­کوشش علی بو ملحم، بیروت: دار و مکتبه هلال.

خلیفة بن‌خیاط، ابوعمرو (1995). تاریخ خلیفة بن‌خیاط. به­کوشش مصطفی نجیب فوّاز و نجیب کشلی فوّاز، بیروت: دار الکتب العلمیة.

زرکلی، خیر الدین (1989). الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. بیروت: دار العلم للملایین.

سامانی، سید محمود (1386). بنی‌اشجع. دایرةالمعارف قرآن کریم، ج 6، قم: مرکز فرهنگ و معارف.

صَفَدی، عبدالرحمن بن‌بن‌احمد (1421). تاریخ ابن‌یونس المصری. به­کوشش عبدالفتاح فتحی، بیروت: دار الکتب العلمیة.

طبری، ابوجعفر محمد بن‌جریر (1967). تاریخ الأمم و الملوک. به­کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.

فاتحی نژاد، عنایت الله (1370). ابن‌میاده. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

کحالة، عمر رضا (1994). معجم قبایل العرب القدیمة و الحدیثة. بیروت: مؤسسة الرسالة.

کلینی، محمد (1362). الکافی، تهران: اسلامیه.

العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق (1972). به­کوشش عمر سعیدی، دمشق: معهد العلمی الفرنسی.

مسعودی، ابوالحسن علی بن‌الحسین (بی­تا). التنبیه و الإشراف. به­کوشش عبدالله اسماعیل الصاوی، القاهرة: دار الصاوی (افست قم: مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة).

مقدسی، مطهر بن‌طاهر (بی­تا). البدء و التاریخ. بور سعید: مکتبة الثقافة الدینیة.

ناجی، محمدرضا (1390). داحس. دانشنامه جهان اسلام، ج 16، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.

یافعی، عبدالله بن‌اسعد (1417). مراة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفه ما یعتبر من حوادث الزمان. بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون.

یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله (1995). معجم البلدان. بیروت، دار صادر.

یعقوبی، احمد بن‌أبی یعقوب (بی­تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.

یوسفی اشکوری، حسن (1372). عمر بن‌هُبَیرَه. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 5، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

Algül, Husayin (1996). Gatafān. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol.13, Istanbul: Türkiye Diyanet Foundation,

Arazi, Albert (1993). al-Nābig̲h̲a al-Ḏh̲ubyānī. EI2, Vol. VII, pp. 840-842, Leiden: Brill.

Idem (1997). al-S̲h̲ammāk̲h̲ b. Ḍirār. EI2, Vol. IX, pp. 288-289, Leiden: Brill.

Idem (2000). ʿUrwa b. al-Ward. EI2, Vol. X, pp. 910, Leiden: Brill.

Bellamy, James A. (2004). Dāhis. EI2, Vol. XII, pp. 177-179, Leiden: Brill.

Blachère, Régis (1986). Antara. EI2, Vol. I, pp. 521-522, Leiden: Brill.

Fück, Johann W. (1986). al-Ḥadira. EI2, Vol. III, p. 23, Leiden: Brill.

Idem (1991). G̲h̲aṭafān. EI2, Vol. II, pp. 1023-1024, Brill, Leiden: Brill.

Landau-Tasseron, Ella (1993). Murra. EI2, Vol. VII, pp. 628-630, Leiden: Brill.

Makdisi, George (1986). Ibn Hubayra. EI2, Vol. III, pp. 802-803, Leiden: Brill.

Pellat, Charles (1986). Ibn Mayyada. EI2, Vol. III, p. 878, Leiden: Brill.

Watt, William M. (1991). Fazara. EI2, Vol. II, p. 873, Leiden: Brill.

 

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 11/2/1403؛ تاریخ پذیرش: 5/4/1403

[2] . رایانامه (مسؤول مکاتبات): [e-mail]