پیوند قبایل عرب قَیسی- غَطَفانی با بدنه حکومت اموی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
مهران اسماعیلی
1
,
مریم بهداروند
2
1 - استادیار تاریخ اسلام، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
2 - فارغ التحصیل
کلید واژه: امویان و قبایل قیسی, غطفان, عَبْس, فَزارَة, مُرَّه, اَشجَع.,
چکیده مقاله :
غَطَفان مجموعه‌ای از قبایل عدنانی- قَیسی تأثیرگذار در نجد شمالی بودند که قبایلی چون عَبْس، ذُبیان و به¬ویژه زیرمجموعه معروف آن به نام فَزارَة، مُرَّه و اَشجَع از آن منشعب شده بودند. گسترش و بقای حکومت اموی، تا حد زیادی به توان قبایل عرب متکی بود. این مقاله درصدد است دریابد مناسبات قبایل غطفانی با حاکمان اموی چگونه پیش رفت و در پایان آنان را در چه موقعیتی قرار داد. در این مقاله پس از گردآوری و بازشناسی شخصیت‌ها، خانواده‌ها و قبایل غطفانی، تعامل متقابل آنان با حکومت اموی مورد بررسی قرار گرفته و آشکار شده‌است. نتایج این مقاله نشان می‌دهد که قبایل غطفانی به‌ویژه عَبْس و فَزارَه تکیه‌گاه بسیار مهمی برای امویان بودند و امویان علاوه بر پیوند خویشاوندی با آنان، در عرصه دیوانی و لشکری، مناصب حساسی در مناطق مرزی و شورش‌خیز را به غطفانیان سپردند و باتکیه‌بر آنان توانستند بر شورش‌های داخلی و بحران‌های خارجی فائق آیند.
Ghatfan was a prominent Adenani-Qaysi Arab tribal confederation in northern Najd, encompassing tribes such as Abs, Dhubyan, (and particularly its renowned sub-tribes Fazara) Murra, and Ashdja. The expansion and endurance of the Umayyad dynasty were heavily reliant on the strength of Arab tribes. This paper seeks to investigate the nature of the relationships between the Ghatfan tribes and the Umayyad rulers and to determine the ultimate position of these tribes within the Umayyad power structure. After a comprehensive analysis of the Ghatfan personalities, families, and tribes, their reciprocal interactions with the Umayyad regime are examined. The findings reveal that the Ghatfan tribes, especially Abs and Fazara, served as crucial pillars for the Umayyad state. In addition to familial ties, the Umayyads entrusted sensitive positions in the bureaucracy and military, particularly in border and rebellious regions, to the Ghatfan, enabling them to suppress internal uprisings and external threats.
قرآن کریم.
ابنقانع، عبدالباقی (1424). معجم الصحابة. بیروت: دار الفکر.
ابناثیر جزری، عز الدین ابوالحسن علی (1965). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.
ابناعثم، ابومحمد أحمد (1991). الفتوح. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
ابنجوزی، عبدالرحمن (1992). المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک. به¬کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابنحبیب بغدادی، ابوجعفر محمد (بی¬تا). المحبر. به¬کوشش ایلزة لیختن شتیتر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
ابنحجر عسقلانی (1995). الاصابه فی تمییز الصحابة. به¬کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابنخلدون، عبدالرحمن بنمحمد (1988). العبر. به¬کوشش خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر.
ابنخلکان، احمد بنمحمد (بی¬تا). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به¬کوشش عباس احسان، بیروت: دارالفکر.
ابنسعد، محمد (1990). الطبقات الکبری. به¬کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابنعبدربه، شهاب الدین ابوعمرو احمد (1404). العِقد الفَرید. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابنعساکر، ابوالقاسم علی (1415). تاریخ مدینَة دِمَشق. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دار الفکر.
ابنقُتَیبَة دینوری (1990). الإمامة و السیاسة. به¬کوشش علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
همو (1992). المعارف. به¬کوشش ثروت عکاشة، قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابنکثیر، ابوالفداء اسماعیل بنعمر (1986). البدایة و النهایة. بیروت: دار الفکر.
ابنکلبی، هشام (1407). جمهرة النسب. به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب.
ابنهشام حمیری، عبدالملک (بی¬تا). السیرة النبویة. به¬کوشش مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: دار المعرفة.
ابوالفرج اصفهانی، علی بنحسین (1415). الاغانی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1368). الأخبار الطوال. به¬کوشش عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الرضی.
بکری اندلسی، عبدالله (1403). معجم ما استعجم. بیروت: عالم الکتب.
بلاذری، أحمد بنیحیی (1996). انساب الأشراف. به¬کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر.
همو (1988). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
تنوخی، محمد بنعلی (بی¬تا). الفرج بعد الشدة. به¬کوشش عبود شالجی، بیروت: دار الصادر.
ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بنمحمد (1353). الغارات. تحقیق جلال الدین حسینی ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
جاحظ، عمرو (1423). البیان و التبین. به¬کوشش علی بو ملحم، بیروت: دار و مکتبه هلال.
خلیفة بنخیاط، ابوعمرو (1995). تاریخ خلیفة بنخیاط. به¬کوشش مصطفی نجیب فوّاز و نجیب کشلی فوّاز، بیروت: دار الکتب العلمیة.
زرکلی، خیر الدین (1989). الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. بیروت: دار العلم للملایین.
سامانی، سید محمود (1386). بنیاشجع. دایرةالمعارف قرآن کریم، ج 6، قم: مرکز فرهنگ و معارف.
صَفَدی، عبدالرحمن بنبناحمد (1421). تاریخ ابنیونس المصری. به¬کوشش عبدالفتاح فتحی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
طبری، ابوجعفر محمد بنجریر (1967). تاریخ الأمم و الملوک. به¬کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
فاتحی نژاد، عنایت الله (1370). ابنمیاده. دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
کحالة، عمر رضا (1994). معجم قبایل العرب القدیمة و الحدیثة. بیروت: مؤسسة الرسالة.
کلینی، محمد (1362). الکافی، تهران: اسلامیه.
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق (1972). به¬کوشش عمر سعیدی، دمشق: معهد العلمی الفرنسی.
مسعودی، ابوالحسن علی بنالحسین (بی¬تا). التنبیه و الإشراف. به¬کوشش عبدالله اسماعیل الصاوی، القاهرة: دار الصاوی (افست قم: مؤسسة نشر المنابع الثقافة الاسلامیة).
مقدسی، مطهر بنطاهر (بی¬تا). البدء و التاریخ. بور سعید: مکتبة الثقافة الدینیة.
ناجی، محمدرضا (1390). داحس. دانشنامه جهان اسلام، ج 16، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
یافعی، عبدالله بناسعد (1417). مراة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفه ما یعتبر من حوادث الزمان. بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون.
یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله (1995). معجم البلدان. بیروت، دار صادر.
یعقوبی، احمد بنأبی یعقوب (بی¬تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.
یوسفی اشکوری، حسن (1372). عمر بنهُبَیرَه. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 5، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
Algül, Husayin (1996). Gatafān. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol.13, Istanbul: Türkiye Diyanet Foundation,
Arazi, Albert (1993). al-Nābig̲h̲a al-Ḏh̲ubyānī. EI2, Vol. VII, pp. 840-842, Leiden: Brill.
Idem (1997). al-S̲h̲ammāk̲h̲ b. Ḍirār. EI2, Vol. IX, pp. 288-289, Leiden: Brill.
Idem (2000). ʿUrwa b. al-Ward. EI2, Vol. X, pp. 910, Leiden: Brill.
Bellamy, James A. (2004). Dāhis. EI2, Vol. XII, pp. 177-179, Leiden: Brill.
Blachère, Régis (1986). Antara. EI2, Vol. I, pp. 521-522, Leiden: Brill.
Fück, Johann W. (1986). al-Ḥadira. EI2, Vol. III, p. 23, Leiden: Brill.
Idem (1991). G̲h̲aṭafān. EI2, Vol. II, pp. 1023-1024, Brill, Leiden: Brill.
Landau-Tasseron, Ella (1993). Murra. EI2, Vol. VII, pp. 628-630, Leiden: Brill.
Makdisi, George (1986). Ibn Hubayra. EI2, Vol. III, pp. 802-803, Leiden: Brill.
Pellat, Charles (1986). Ibn Mayyada. EI2, Vol. III, p. 878, Leiden: Brill.
Watt, William M. (1991). Fazara. EI2, Vol. II, p. 873, Leiden: Brill.
Qurʾān- i Karīm.
Abū al- Faraj Iṣfahānī, ʿAlī (1415AH/1994). al- Aghānī. Beirut: Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī.
Algül, Husayin (1996). Gatafān.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol.13, Istanbul: Türkiye Diyanet Foundation.
Arazi, Albert (1993). “al-Nābig̲h̲a al-Ḏh̲ubyānī”. EI2, Vol. VII, pp. 840-842, Leiden: Brill.
Arazi, Albert (1997). “al-S̲h̲ammāk̲h̲ b. Ḍirār”. EI2, Vol. IX, pp. 288-289, Leiden: Brill.
Arazi, Albert (2000). “Urwa b. al-Ward”. EI2, Vol. X, pp. 910, Leiden: Brill.
Bakri Andalusī, ʿAbd Allāh (1403AH/1982). Muʿjam Mā Istaʿjam. Beirut: ʿĀlam al- Kutub.
Baladhurī, Aḥmad b. Yaḥyā (1996). Ansāb al- Ashrāf. Revised by Suhayl Zakkār & Riyāḍ al- Zirkalī, Beirut: Dā al- Fikr.
Baladhurī, Aḥmad b. Yaḥyā (1988). Futūḥ al- Buldān. Beirut: Dār wa Maktaba al- Hilāl.
Bellamy, James A. (2004). “Dāhis”. EI2, Vol. XII, pp. 177-179, Leiden: Brill.
Blachère, Régis (1986). “Antara”. EI2, Vol. I, pp. 521-522, Leiden: Brill.
Dīnawarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad b. Dāwud (1368AH/1948). al- Akhbār al- Ṭiwāl, Revised by ʿAbd al- Munʿim ʿĀmir, Qom: Manshūrāt al- Raḍī.
Fatehi Nejad, Enayatollah (1370/1991). “Ibn Mayyāda”. Encyclopaedia Islamica, Vol. 4, pp. 713- 716, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ibn ʿAbd Rabbih, Shihāb al- Dīn Abū ʿAmr Aḥmad (1404AH/ 1983). al- ʿIqd al- Farīd. Beirut: Dār al- Kutub al- ʾIlmiyya.
Ibn ʿAsākir, Abū ʾl- Qāsim ʿAlī (1415AH/1994). Taʿrīkh Madīnat Dimashq. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dār al- Fikr.
Ibn Aʿtham, Abū Muḥammad Aḥmad (1991). al- Futūḥ. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Ibn Athīr Jazarī, ʿIzz al- Dīn Abū al- Ḥasan ʿAlī (1965). al- Kāmil fī al- Taʾrīkh. Beirut: Dār Ṣādir.
Ibn Ḥabīb Baghdādī, Abū Jaʿfar Muḥammad (Und.). al- Muḥabbar. Revised by Ilse Liechtenstein, Beirut: Dār al- Āfāq al- Jadīda.
Ibn Ḥajar ʿAsqalānī, Aḥmad (1995). al-Iṣāba fī Tamyīz al-Ṣaḥāba. Revised by ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawjūd & ʿAlī Muḥammad Muʿawwaḍ, Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya.
Ibn Hishām Ḥimayrī, ʿAbd al- Malak (Und.). al- Sīrat al- Nabawiyya. Revised by Muṣṭafā al- Saqqā & Ibrāhīm al- Abyārī & ʿAbd al-Ḥafīẓ Shalabī, Beirut: Dār al- Maʿrifa.
Ibn Jawzī, ʿAbd al- Raḥmān (1992). al-Muntaẓam fī Taʾrikh ʾl- Umam wa al- Mulūk, Revised by Muḥammad ʾAbd al- Qādir ʾAtā & Muṣṭafā ʾAbd al- Qādir ʾAtā, Beirut: Dār al- Kitāb al- ʿIlmiyya.
Ibn Kathīr, Abū al- Fadāʾ Ismāʿīl b. ʿUmar (1986). al- Bidāya wa-al- Nihāya. Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Kalbī, Hishām (1407AH/1986). Jamhart al- Nasab. Revised by Nājī Ḥasan, (Und.): ʿĀlam al- Kutub.
Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥman b. Muḥammad (1988). al- ʿIbar. Revised by Khalīl Shaḥāda, Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Khallikān, Aḥmad b. Muḥammad (Und.). Wafayāt al- Aʿyān wa- Anbāʾ Abnāʾ al- Zamān, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut, Dār al- Fikr.
Ibn Qāniʿ, ʿAbd al- Bāqī (1424AH/2003). Muʿjam al- Ṣaḥāba. Beirut: Dār al- Fikr.
Ibn Qutaybah Dīnawarī (1990). al- Imāma wa-l- Siyāsa. Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut: Dār al- Awḍāʾ.
Ibn Qutaybah Dīnawarī (1992). al- Maʿārif. Revised by Tharwat ʿUkāsha, Cairo, Al- Hīʾta al- Miṣriyya, al- ʿĀma lil- Kitāb.
Ibn Saʿad, Muḥammad (1990). al- Ṭabaqāt al- Kubrā. Revised by Muḥammad ʿAbd al- Qādir ʿAṭāʾ, Beirut: Dār al- Kutub al- ʾIlmiyya.
Jāḥiẓ, ʿAmr (1423AH/2002). al- Bayān wa ʾl- Tabyīn. Revised by ʿAlī Bū Mulḥim. Beirut: Dār wa Maktaba Hilāl.
Kaḥḥala, ʿUmar Riḍā (1994). Muʿjam Qabāʾil al- ʿArab al- Qadīma wa ʾl- Ḥadītha. Beirut: Muʾassia al- Risāla.
Khalīfa b. Khayyāṭ, AbūʿAmr (1995). Taʾrīkh Khalīfa b. Khayyāṭ, Revised by Muṣṭafā Najīb Fawwāz & Najīb Kashlī Fawwāz, Beirut: Dār al- Kutub ʿIlmiyy.
Kulaynī, Muḥammad (1362/1983). al- Kāfī. Tehran: Islāmiyya.
al-ʿUyūn wa-al- Ḥadāʾiq fī Aẖbār al-Ḥaqāʾiq (1972). Revised by ʿUmar Saʿīdī, Damascus: Maʿhad al- ʿIlmī al- Faransī.
Masʿūdī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Ḥusayn (Und.). al-Tanbīh wa al-Ishrāf, Revised by Abdullah Ismail Al-Sawi, Cairo, Dar al-Sawi. (Offset Qom: Muʾassasa Nashr al- Manābiʿ al- Thaqāfa al- Islāmiyya).
Maqdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir (Und.). al-Badʾwa al-Tārīkh, Bursaid, Maktab al-Thaḳāfa al-Dīniyya.
Naji, Mohammad Reza (1390/2012). “Dāḥis”, Encyclopaedia of the world of Islam, Vol. 16, pp. 644- 647, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ṣafadī, ʿAbd al- Raḥman b. Aḥmad (1421AH/2000). Taʾrīkh Ibn Yūnis al- Miṣrī. Revised by ʿAbd al- Fattāḥ Fatḥī, Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya.
Sāmānī, Sayyid Maḥmūd (1386/2007). Banī Ashjaʿ. Dāʾrat al- Maʿārif Qurʾān- i Karīm, Vol. 6, Qom: Markaz- i Farhang wa Maʿārif.
Ṭabarī, Ibn Jarīr (1967). Taʾrīkh al- Umam wa al- Muluk. Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut: Dār al- Turāth.
Tanūkhī, Muḥammad b. ʿAlī (Und.). al- Faraj Baʿd al- Shidda, Revised by ʿAbbūd al- Shālijī. Beirut: Dār al- Ṣādir.
Thaqafī Kūfī, Abū Isḥāq Ibrāhīm b. Muḥammad (1353AH/1934). al- Ghārāt. Revised by Jalāl al- Dīn Ḥusaynī Urmawī, Tehran: Society for the National Heritage of Iran.
Yāfiʿī, ʿAbd Allāh b. Asʿad (1417AH/1996). Mirʾāt al- Jinān wa-ʿIbrat al-Yaqẓān fī Maʿrifat mā Yuʿtabar min Ḥawādith al- Zamān. Beirut: Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya Manshūrāṭ Muḥammad ʿAlī Bayḍūn.
Yāqūt Ḥamawī (1995). Muʿjam al- Buldān. Beirut: Dār Ṣāḍir.
Yaʿqūbī, Aḥmad b. Abī Yaʿqūb (Und.). Taʾrīkh al- Yaʿqūbī. Beirut: Dār Ṣādir.
Yousefi Eshkevari, Hasan (1372/1993). “ʿUmar b. Hubayra”. The Great Islamic Encyclopedia, Vol. 5, pp. 106- 108, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
Ziriklī, Khayr al- Dīn (1989). al- Aʿlām Qāmūs Tarājim li- Ashʾhar al- Rijāl wa- al- Nisāʾ Min al- ʿArab wa- al- Mustaʿribīnwa- al- Mustashriqīn, Beirut, Dar El IlmLilmalayin.