تحلیل تحولات بخش مرکزی کلان شهرها با تأکید بر رویکرد یکپارچگی فضایی  (مطالعه موردی: منطقه 12 شهرداری تهران)

کاکاوندی,  حامد; استعلاجی, دکتر علیرضا; صباغی, دکتر حمیدرضا; نونژاد, دکتر نرگس

doi:https://doi.org/10.71787/40rd-ym58/ntigs.2025.1209387

رقم المقالة : 140403191209387 زيارة : 39 الصفحة: 123 - 144

https://doi.org/10.71787/40rd-ym58/ntigs.2025.1209387

نوع المخطوط: ابحاث

تحلیل تحولات بخش مرکزی کلان شهرها با تأکید بر رویکرد یکپارچگی فضایی (مطالعه موردی: منطقه 12 شهرداری تهران)

الموضوعات : Geography and Urban Planning

حامد کاکاوندی ¹ , دکتر علیرضا استعلاجی ² , دکتر حمیدرضا صباغی ³ , دکتر نرگس نونژاد ⁴

1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد یادگار امام خمینی(ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرری، ایران
3 - گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4 - گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 13 الإثنين , ذو الحجة, 1446 تاريخ التأكيد : 30 الأربعاء , ربيع الثاني, 1447 تاريخ الإصدار : 02 الإثنين , رجب, 1447

الکلمات المفتاحية: بخش مرکزی, یکپارچگی فضایی, منطقه شهری, شهر تهران.,

ملخص المقالة :

افزایش جمعیت در شهرهای بزرگ و توسعه شهرنشینی مشکلات متعددی را به وجود آورده است. یکی از مهم ترین مشکلات حجم بالای جمعیت در بخش مرکزی کلان شهرها به دلیل مناسب بودن قمیت زمین و مسکن نسبت به سایر بخش‌های شهر بود. از سوی دیگر در بخش مرکزی بسیاری از کاربری‌ها تغییر پیدا کرد که موجب آشفتگی در سازمان فضایی عناصر شد. ویژگی‌های رویکرد «یکپارچگی فضایی» می‌تواند نقش مهمی در اصلاح مشکلات به وجود آمده در بخش مرکزی و تحولات آن داشته باشد. هدف اصلی پژوهش تحلیل تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی تهران با رویکرد یکپارچگی فضایی است. روش پژوهش از نظر هدف کاربردی، از نظر ماهیت تحلیلی و از نظر روش کیفی- کمی است. جامعه‌ی آماری را 80 نفر از کارشناسان تشکیل می‌دهند. روش نمونه‌گیری غیر احتمالی و از نوع گلوله‌ برفی بوده است. اطلاعات تحقیق از طریق روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری‌شده است. ابزار جمع‌آوری اطلاعات پرسش‌نامه از نوع سؤالات بسته است. برای تحلیل داده‌ها از مدل دیمتل استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که معیار درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A)، فرسودگی کالبدی و ریزدانه بودن بناهای منطقه (12A)، درجه امنیت اجتماعی به دلیل وجود ناهنجاری‌ها (3A) و پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (7A) نيز چهار معیار نخست در ستون خالص اثرگذاري است و در اين ساختار به طور قطع نفوذكننده در مجموعه سيستم است و تعاملات بيشتري دارد كه به عنوان مهم ترين معیارهای اثرگذار نسبت به سایر عوامل اولويت بندي و رتبه بندي شده است.

چکیده مبسوط فارسی

مقدمه

توسعه نامتوازن شهر به دلیل افزایش جمعیت موجب تداخل کاربری‌ها با همدیگر، فرسودگی بیشتر بافت‌ها، ناهنجاری اجتماعی و پایین آمدن سطح امنیت، ناپایداری اقتصادی و غیره نشان‌دهنده تحولات بخش مرکزی بخش مرکزی شهر تهران (منطقه 12) با تأکید بر یکپارچگی فضایی است. ویژگی‌های رویکرد «یکپارچگی فضایی» می‌تواند نقش مهمی در اصلاح مشکلات به وجود آمده در بخش مرکزی و تحولات کالبدی آن داشته باشد. یکپارچگی فضایی یکی از ارکان برنامه ریزی فضایی راهبردی است. این نوع برنامه ریزی باید باید شامل یکپارچه بودن در محتوا و یکپارچه بودن در قلمرو و عملکرد باشد و مشارکت تمام بخش‌های دولتی و خصوصی و مدنی را در نظر بگیرد. از سوی دیگر به‌جای روابط سلسله مراتبی و سیستمی نوعی روابط شبکه‌ای( سطوح عمودی و افقی) بیبن پهنه‌ها و عناصر در فضا برقرار است. منطقه 12 شهرداری تهران اگر چه دارای قابلیت‌های مهم تاریخی و اقتصادی در شهر تهران است اما مشکلات آن نسبت به قابلیت‌های آن بیشتر است. در صورت عدم توجه به برنامه‌ریزی فضایی با تأکید بر یکپارچگی این منطقه از شهر با چالش جدی و جبران‌ناپذیری مواجه می‌شود. زیرا برطرف نشدن مشکلات به وجود آمده در اثر تحولات کالبدی می‌تواند بر سایر مناطق دیگر شهر تهران هم تأثیر بگذارد و کل شهر را به خطر اندازد. از سوی دیگر در راستای تحولات کالبدی بیشترین حجم بافت‌های فرسوده در کاربری تاریخی و مسکونی در منطقه 12 تهران وجود دارد و این مشکل بر هویت منطقه تأثیر منفی گذاشته است. آنچه در وضعیت منطقه قابل مشاهده است عدم تحقق یکپارچگی عمودی و افقی و نبود مشارکت بین تمام ذینفعان است. مسأله محوری پژوهش حاضر این است که منطقه 12 شهرداری تهران که دارای ویژگی تاریخی- فرهنگی و اقتصادی است، تحت تأثیر چه معیارهایی دچار تحولات شده و یکپارچگی فضایی در آن تحقق‌نیافته است؟

داده و روش

پژوهش از نظر هدف در دسته پژوهش‌های کاربردی قرار گرفته است. ماهیت پژوهش تحلیلی است و به دنبال روابط متغیرهای مورد مطالعه چون تحولات بخش مرکزی کلان شهرها و یکپارچگی فضایی است و روش مورد استفاده به صورت ترکیبی (‌ترکیب روش‌های تحلیل کمی و کیفی) است. جامعه آماری از 80 نفر از کارشناسان شهرداری منطقه 12، دفاتر توسعه محله‌ای و اساتید شهرسازی تشکیل‌شده است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر غیر احتمالی و از نوع گلوله برفی بوده است. نمونه گیری گلوله برفی نوعی روش جذب شرکت کننده است که در آن شرکت کنندگان فعلی تحقیق سعی می‌کنند شرکت کنندگان بالقوه دیگری را هم با خود بیاورند. این نمونه گیری ابتدا از نمونه کوچک شروع شده و کم کم مثل یک گلوله برف به یک نمونه بزرگ تبدیل می شود. روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است، که از آن برای تعیین چارچوب موضوعی، شناخت مفاهیم، دیدگاه‌ها و نظریات استفاده‌شده و بر اساس این شناخت و نیز مطالعات پایه در مورد ویژگی‌های جغرافیایی منطقه و تجربه زیست، نظریه متناسب برای تحقیق برگزیده‌شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه از نوع بسته است. برای تحلیل وضعیت تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران و یکپارچگی فضایی از مدل دیمتل برای نشان دادن میزان تأثیر گذاری و تأثیر پذیری معیارها استفاده شده است.

بحث و نتیجه گیری

برای تحلیل داده‌های استخراج شده از نظریه‌ها و اسناد مرتبط با محدوده مورد مطالعه از مدل دیمتل برای میزان اثرگذاری و تأثیر پذیری (روابط علت و معلول) ابعاد و معیارهای تحولات در منطقه 12 شهرداری تهران با تأکید بر یکپارچگی فضایی استفاده شده است. معیار توجه به بعد فضایی در طرح‌ها و برنامه‌ها و اقدامات (6A)، سطح فضای سبز (4A)، درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A) و پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (7A) كه هم بسيار نفوذكننده و هم بسيار نفوذپذير است، جزء چهـار معیار نخسـت در سـتون شـدت (اهميـت ) اثرگذاري قرار دارد. در اين پژوهش مشخص شد كه درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A)، فرسودگی کالبدی و ریز دانه بودن بناهای منطقه (12A)، درجه امنیت اجتماعی به دلیل وجود ناهنجاری‌ها (3A) و پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (7A) نيز چهار معیار نخست در ستون خالص اثرگذاري است و در اين ساختار به طور قطع نفوذكننده در مجموعه سيستم است و تعاملات بيشتري دارد كه به عنوان مهم ترين معیارهای اثرگذار نسبت به سایر عوامل اولويت بندي و رتبه بندي شده است. و معیار تغییرات کاربری‌ در سطح منطقه (8A)، درجه تمایل بخش خصوصی در سرمایه گذاری در مرکز شهر (5A)، درجه استفاده از مشارکت نهادهای مدنی و مردمی (11A) و آلودگی و اغتشاشات صوتی و بصری (1A) نيز جـزء معیارهایی است كه به بيشترين ميزان اثر مي پذيرد.

نتایج

افزایش جمعیت در کلان شهرها و توسعه شهرنشینی تغیییرات عمده‌ای در ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی به‌جود آورد. در منطقه 12 شهر تهران بیشتر کاربری‌ها تغییر یافت و به جای این که به توزیع کاربری‌های مختلط توجه شود این بخش مرکز کاربری تجاری و اداری شد. در این میان یکپارچگی فضایی نقش مهمی در برنامه ریزی تحولات کالبدی منطقه 12 تهران دارد. نتایج تحلیل داده‌ها با استفاده از مدل دیمتل نشان می‌دهد، از 14 معیار 6 معیار به دلیل کسب نمره بیشتر تأثیر گذار و 8 معیار به دلیل کسب نمره کمتر تأثیر پذیر است. از این رو تعداد معیارهای تأثیر گذار که نفش مهم‌تری در تحقق یکپارچگی فضایی با توجه به تحولات به‌وجود آمده منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران دارد نسب به عوامل تأثیر پذیر کمتر است. نتایج مطالعه نشان داد که با توجه به تحولات منطقه ۱۲ در بخش مرکزی تهران، اقدامات قابل توجهی برای دستیابی به یکپارچگی فضایی انجام نشده است. با این حال، این منطقه دارای فرصت‌ها و قابلیت‌های قابل توجهی است که می‌توان از آنها برای دستیابی به یکپارچگی فضایی و ساماندهی توسعه در بخش مرکزی استفاده کرد. به منظور دستیابی به یکپارچگی فضایی، با توجه به تحولات، پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:

توجه به یکپارچگی تمام ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی در برنامه‌های تهیه شده منطقه 12 شهرداری تهران
استفاده از مشارکت تمام ذینفعان اعم از بخش خصوصی، مدنی و مردمی در تهیه برنامه‌های توسعه منطقه 12 شهرداری تهران
توجه به پیوند فضایی میان سطوح محله، ناحیه و منطقه 12
ارتقاء هماهنگی میان سازمان‌های متعدد مدیریتی در سطح منطقه 12
احياي بافت‌های تاریخی و ارزشمند و تقويت هويت و خاطره جمعي
ترغیب سرمایه گذاری بخش خصوصی در منطقه 12 به دلیل برخورداری از ویژگی‌های خاص تاریخی و اقتصادی
رفع آسيب‌هاي اجتماعي، شهرت بد برخي محله‌ها در منطقه 12و ايجاد امنيت اجتماعي
كاهش آلودگي‌هاي محیطی، هوا، صدا، آب و خاك در تمام محلات

منابع ومآخذ

1) اکبری نامدار، شبنم وخدایی، هانیه (1403). بازآفرینی فضای معماری از یاد رفته، طرحی برای توسعه معماری پایدار ( نمونه موردی: فضاهای صنعتی در تبریز )، نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 9 (3)، 1-16.

2) ابرار خرم، رضا، استعلاجی، علیرضا و دانیالی، تهمینه (1403). ارزیابی قسمتی از عرصه‌های بافت قدیم و معرفی مناسب‌ترین محدوده سازگار با کاربری‌های تاریخی فرهنگی(مطالعه موردی: منطقه مرکزی شهر همدان)، نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 5 (2)، 43-66.

3) براتی، ابراهیم; صابری، حمید; خادم الحسینی احمد و اذنی مهری (1400). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعه موردی: شهر درچه)، فصلنامه برنامه‌ریزی فضایی، 11 (4)، 151-168.

4) جلیلی، زهرا، سلیمانی، محمد و تولایی، سیمین. (1400). تحولات کالبدی-فضایی محله‌های در حال گذار (مورد مطالعه: منطقه شش شهر تهران)، نشریه جغرافیا، 9 (71)، 22-1.

5) حبیبی آرش و افریدی، صنم (1401). معرفی و دانلود کتاب تصمیم‌گیری چند معیاره (قطعی و فازی)، انتشارات نارون، ویرایش (1)، 272-1.

6) خزایی نژاد، فروغ (1394).تحلیل زیست پذیری در محدوده مرکزی شهر تهران، مورد پژوهشی: محلات منطقه 12، پایان‌نامه دکتری، استاد راهنما: دکتر سیمین تولایی، دکتر محمد سلیمانی، دانشگاه خوارزمی، دانشکده جغرافیا، 132-91.

7) خطیبی زاده، امیر حسین (1403). بررسی نقش تحولات کالبدی در جمعیت‌پذیری منطقه ۲۲ کلان‌شهر تهران، اولین همایش ملی سکونتگاه‌های انسانی ایران، 1 (1)، 11-2.

8) شکویی، حسین (1390). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، جلد 1، انتشارات سمت، تهران، (22)، 568-1.

9) شورچه، محمد (1394). کتاب فضا و برنامه‌ریزی فوکو، انتشارات پرهام نقش، چاپ (1)، 171-1 .

10) شهرداری منطقه 12 تهران (1395). حوزه شهرسازی، برنامه و اسناد توسعه محله‌ای منطقه 12، 1 (1)، 1-50.

11) صادقی، سمیه، پناهی، علی، ولی زاده، رضا. (1402). عوامل تأثیرگذار بر تحولات ساختار فضایی-کالبدی کلان‌شهرها (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)، نشریه جغرافیا، 21 (77)، 87-71.

12) فنی، زهره (1393). مطالعات و جغرافیای شهری معاصر (مفاهیم و دیدگاه‌های اساسی)، انتشارات سمت، تهران، (1)، 85-1.

13) کمان رودی، موسی، سلیمانی، محمد، زنگانه، احمد و شریف جاهد، شهرزاد. (1401). یکپارچگی فضایی در بازآفرینی بافت‌های فرسوده: مورد مطالعه تهران، نشریه آمایش جغرافیایی فضا، 12 (43)، 1-16.

14) قائدرحمتی، صفر، خادم الحسینی، احمد، و بناری، سجاد (1400). برنامه‌ریزی فضایی راهبردی شهر و برنامه عملیاتی شهرداری اردکان فارس. برنامه‌ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی)، 25(2 )، 145-181.

15) فکوهی، ناصر (1383).در هزارتوهای نظم جهانی، تهران، نشر نی، 1 (1)، 1-50.

16) موسی وند، جعفر (1397). آینده تحولات فضایی بخش مرکزی کلان‌شهر تهران، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه خوارزمی، دانشکده جغرافیا، 234-1.

17) مشکینی، ابوالفضل؛ صلواتی، سامان؛ و علی پور، سمیه (1393). تدوین الگویی برای ارتقای امنیت اجتماعی در بافت‌های فرسوده (مطالعه موردی: محلات منطقه 12 تهران)، مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 11 (38)، 188-159.

18) Albrechts., L. Healey., P. & Kunzmann., K. (2003), `Strategic spatial planning and regional governancein Europe, Journal of the American Planning Association, 69 (2), 113-129. DOI:10.1080/01944360308976301.

19) Fyfe., N. (2005). The Urban Geography Reader (Routledge Urban Reader Series), Routledge, 1 (1). 1-426.

20) Hongpeng., J. Xiaotian Dong., Z & Min., H .(2024). Evaluating the Sustainable Development Goals within Spatial Planning for Decision-Making: A Major Function-Oriented Zone Planning Strategy in China, Journal of Land 2024, 13(3),390-400. DOI:10.3390/land13030390

21) Healey., p. (2015). Civic Capacity, Place Governance and Progressive Localism. In book: Reconsidering Localism, Doi:105-125. DOI:10.4324/9781315818863-6.

22) Kocziszky., G. & Szendi., D. (2025). Analysis of the expected development paths of Central-Eastern European countries between 2022 and 2025, Journal of Észak-magyarországi Stratégiai Füz, 20 (2), 14-30. DOI: 10.32976/stratfuz.2023.13

23) Moroz., C. & Thieken., A. (2024). Urban growth and spatial segregation increase disaster risk: Lessons learned from the 2023 disaster on the North Coast of São Paulo, Brazil, Natural Hazards and Earth System Sciences, 10 (51), 3299–3314. DOI:10.5194/nhess-24-3299-2024

24) Sue., K (2007). Planning Theory & Practice (Towards a Framework of Integration in Spatial Planning, An Exploration from a Health Perspective, Planning Theory & Practice, 8(2):161-181. DOI:10.1080/14649350701324367.

25)Zhang., A. (2025). Analysis of the Sustainable Development Pathway of Urban–Rural Integration from the Perspective of Spatial Planning: A Case Study of the Urban–Rural Fringe of Beijing, Sustainability,17 (5), 1-19. DOI: 10.3390/su17051857.

المصادر:

1) اکبری نامدار، شبنم وخدایی، هانیه (1403). بازآفرینی فضای معماری از یاد رفته، طرحی برای توسعه معماری پایدار ( نمونه موردی: فضاهای صنعتی در تبریز )، نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 9 (3)، 1-16.
2) ابرار خرم، رضا، استعلاجی، علیرضا و دانیالی، تهمینه (1403). ارزیابی قسمتی از عرصه‌های بافت قدیم و معرفی مناسب‌ترین محدوده سازگار با کاربری‌های تاریخی فرهنگی(مطالعه موردی: منطقه مرکزی شهر همدان)، نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 5 (2)، 43-66.
3) براتی، ابراهیم; صابری، حمید; خادم الحسینی احمد و اذنی مهری (1400). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعه موردی: شهر درچه)، فصلنامه برنامه‌ریزی فضایی، 11 (4)، 151-168.
4) جلیلی، زهرا، سلیمانی، محمد و تولایی، سیمین. (1400). تحولات کالبدی-فضایی محله‌های در حال گذار (مورد مطالعه: منطقه شش شهر تهران)، نشریه جغرافیا، 9 (71)، 22-1.
5) حبیبی آرش و افریدی، صنم (1401). معرفی و دانلود کتاب تصمیم‌گیری چند معیاره (قطعی و فازی)، انتشارات نارون، ویرایش (1)، 272-1.
6) خزایی نژاد، فروغ (1394).تحلیل زیست پذیری در محدوده مرکزی شهر تهران، مورد پژوهشی: محلات منطقه 12، پایان‌نامه دکتری، استاد راهنما: دکتر سیمین تولایی، دکتر محمد سلیمانی، دانشگاه خوارزمی، دانشکده جغرافیا، 132-91.
7) خطیبی زاده، امیر حسین (1403). بررسی نقش تحولات کالبدی در جمعیت‌پذیری منطقه ۲۲ کلان‌شهر تهران، اولین همایش ملی سکونتگاه‌های انسانی ایران، 1 (1)، 11-2.
8) شکویی، حسین (1390). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، جلد 1، انتشارات سمت، تهران، (22)، 568-1.
9) شورچه، محمد (1394). کتاب فضا و برنامه‌ریزی فوکو، انتشارات پرهام نقش، چاپ (1)، 171-1 .
10) شهرداری منطقه 12 تهران (1395). حوزه شهرسازی، برنامه و اسناد توسعه محله‌ای منطقه 12، 1 (1)، 1-50.
11) صادقی، سمیه، پناهی، علی، ولی زاده، رضا. (1402). عوامل تأثیرگذار بر تحولات ساختار فضایی-کالبدی کلان‌شهرها (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)، نشریه جغرافیا، 21 (77)، 87-71.
12) فنی، زهره (1393). مطالعات و جغرافیای شهری معاصر (مفاهیم و دیدگاه‌های اساسی)، انتشارات سمت، تهران، (1)، 85-1.
13) کمان رودی، موسی، سلیمانی، محمد، زنگانه، احمد و شریف جاهد، شهرزاد. (1401). یکپارچگی فضایی در بازآفرینی بافت‌های فرسوده: مورد مطالعه تهران، نشریه آمایش جغرافیایی فضا، 12 (43)، 1-16.
14) قائدرحمتی، صفر، خادم الحسینی، احمد، و بناری، سجاد (1400). برنامه‌ریزی فضایی راهبردی شهر و برنامه عملیاتی شهرداری اردکان فارس. برنامه‌ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی)، 25(2 )، 145-181.
15) فکوهی، ناصر (1383).در هزارتوهای نظم جهانی، تهران، نشر نی، 1 (1)، 1-50.
16) موسی وند، جعفر (1397). آینده تحولات فضایی بخش مرکزی کلان‌شهر تهران، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه خوارزمی، دانشکده جغرافیا، 234-1.
17) مشکینی، ابوالفضل؛ صلواتی، سامان؛ و علی پور، سمیه (1393). تدوین الگویی برای ارتقای امنیت اجتماعی در بافت‌های فرسوده (مطالعه موردی: محلات منطقه 12 تهران)، مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 11 (38)، 188-159.
18) Albrechts., L. Healey., P. & Kunzmann., K. (2003), `Strategic spatial planning and regional governancein Europe, Journal of the American Planning Association, 69 (2), 113-129. DOI:10.1080/01944360308976301.
19) Fyfe., N. (2005). The Urban Geography Reader (Routledge Urban Reader Series), Routledge, 1 (1). 1-426.
20) Hongpeng., J. Xiaotian Dong., Z & Min., H .(2024). Evaluating the Sustainable Development Goals within Spatial Planning for Decision-Making: A Major Function-Oriented Zone Planning Strategy in China, Journal of Land 2024, 13(3),390-400. DOI:10.3390/land13030390
21) Healey., p. (2015). Civic Capacity, Place Governance and Progressive Localism. In book: Reconsidering Localism, Doi:105-125. DOI:10.4324/9781315818863-6.
22) Kocziszky., G. & Szendi., D. (2025). Analysis of the expected development paths of Central-Eastern European countries between 2022 and 2025, Journal of Észak-magyarországi Stratégiai Füz, 20 (2), 14-30. DOI: 10.32976/stratfuz.2023.13
23) Moroz., C. & Thieken., A. (2024). Urban growth and spatial segregation increase disaster risk: Lessons learned from the 2023 disaster on the North Coast of São Paulo, Brazil, Natural Hazards and Earth System Sciences, 10 (51), 3299–3314. DOI:10.5194/nhess-24-3299-2024
24) Sue., K (2007). Planning Theory & Practice (Towards a Framework of Integration in Spatial Planning, An Exploration from a Health Perspective, Planning Theory & Practice, 8(2):161-181. DOI:10.1080/14649350701324367.
25)Zhang., A. (2025). Analysis of the Sustainable Development Pathway of Urban–Rural Integration from the Perspective of Spatial Planning: A Case Study of the Urban–Rural Fringe of Beijing, Sustainability,17 (5), 1-19. DOI: 10.3390/su17051857.

نص كامل:

تحلیل تحولات بخش مرکزی کلان شهرها با تأکید بر رویکرد یکپارچگی فضایی

(مطالعه موردی: منطقه 12 شهرداری تهران)

حامد کاکاوندی

دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

علیرضا استعلاجی1¹

گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد یادگار امام خمینی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

حمیدرضا صباغی

گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

نرگس نونژاد

گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکيده

کلمات کلیدی: بخش مرکزی، یکپارچگی فضایی، منطقه شهری، شهر تهران.

مقدمه

نظام کلان شهرها در ایران نشان دهنده عدم تناسب بین رشد شهرنشیني و توسعه شهری است و همین عدم تعادل، مسائل مختلف شهری را در ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی در شهرها به وجود آمورده است. جمعیت مهاجر از شهرهای کوچک به سمت شهرهای بزرگ بیشتر در بخش مرکزی شهرها سکونت می‌کردند(فکوهی، 1383: 25). بالا بودن حجم جمعیت نسبت به ظرفیت بخش مرکزی کلان شهرها موجب تغییرات کاربری اراضی، کاهش سطح فضای سبز، افزایش آلودگی، ناهنجاری اجتماعی و پایین آمدن سطح امنیت، ناپایداری اقتصادی و غیره شد. با توجه به تغییرات پیش‌آمده در ابعاد مذکور برخی از کاربری‌های بخش مرکزی شهرها به مناطق پیرامونی و نوساز انتقال داده شد(Hongpeng & et al: 2024: 12).

مشکلات مذکور موجب به وجود آمدن تغییرات و بر هم خوردن نظم فضاهای موجود در بخش مرکزی شدند. ویژگی‌های رویکرد «یکپارچگی فضایی» که از برنامه ریزی فضایی راهبردی استخراج شده است، می‌تواند نقش مهمی در اصلاح مشکلات به وجود آمده در بخش مرکزی و تحولات آن داشته باشد(کمان رودی و همکاران، 1401: 12).

در دهه‌های 1960 میلادی و 1970 میلادی، برنامه‌ریزی فضايي راهبردی در بسیاری از کشورهای غربی (عمدتاً اروپای غربی و ایالات‌متحده آمریکا) مورد استفاده قرارگرفته است. در این دو دهه برنامه‌ریزی فضایی راهبردی در نظام برنامه‌ریزی جامع و در سطوح اداری متفاوت تعریف‌ شده و مورد استفاده قرارگرفته است. به‌ویژه در دهه 1960 میلادی که رویکرد راهبردی بیشتر متوجه قوانین و سرمایه‌گذاری‌های کاربرد زمین بوده است، در دهه 1980 میلادی نظام‌های برنامه‌ریزی گرایش به برنامه‌ریزی پروژه محور گرایش داشته و برنامه‌ریزی فضایی راهبردی به عقب رانده‌شده است. در دهه 1990 رویکرد راهبردی دوباره و این بار به‌منظور سازمان‌دهی فضا و در مقیاس‌های مختلف (فراملی، ملی، منطقه‌ای، شهری و محلی) بسیار شایع شده و مورد استفاده قرار گرفته است. برنامه‌ریزی فضایی راهبردی، فرآیند اجتماعی فضایی قابل‌تغییر و اتحاد بخش است که ترجیحاً توسط بخش عمومی راهبردی می‌شود و از خلال آن چشم‌اندازها، اقدامات عملی مرتبط باهم و ابزارهای اجرایی تولید می‌شود که «آنچه هست» و «آنچه باید بشود» را از یک فضا (مکان) شکل می‌دهند(Healey,2015:105).

یکپارچگی فضایی یکی از ارکان برنامه‌ریزی فضایی راهبردی می‌باشد که از دیدگاه اندیشمندان به سه دسته یگپارچگی بخشی به معنای یکپارچگی حوزه‌های مختلف سیاست عمومی در یک قلمرو، یکپارچگی قلمرویی به معنای یکپارچگی میان‌مقیاس‌های متفاوت فضایی و یکپارچگی سازمانی به معنای یکپارچگی برنامه‌ریزی فضایی با سایر راهبردها، برنامه‌ها است(Kidd,2007: 166).

بخش مرکزی شهر تهران همواره دچار تحولات کالبدی است که خود موجب سایر تحولات اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی و محیطی می‌شود و در چنین شرایطی است که رویکرد «یکپارچگی فضایی» می‌تواند با ویژگی‌های انعطاف‌پذیر بودن، اصلاح‌پذیر بودن، توجه به منفعت تمام ذینفعان، توجه بیشتر به مقیاس خرد چون محله و منطقه، مشارکت گرا بوده، جامع‌نگر بوده و مدیریت تغییرات موجب کاهش مشکلات پیش‌آمده در منطقه 12 شود و تعادل نسبی به منطقه بازگردد.

دلیل اهمیت تحلیل تحولات بخش مرکزی کلان شهر تهران با تأکید بر یکپارچگی فضایی (منطقه 12) توسعه نامتوازن شهر به دلیل افزایش جمعیت، بر هم خوردن نظم در فضاها، کاهش سطح کیفیت زندگی ساکنان است. منطقه 12 شهرداری تهران اگر چه دارای قابلیت‌های مهم تاریخی و اقتصادی در شهر تهران است اما مشکلات آن نسبت به قابلیت‌های آن بیشتر است. در صورت عدم توجه به برنامه‌ریزی فضایی با تأکید بر یکپارچگی این منطقه از شهر با چالش جدی و جبران‌ناپذیری مواجه می‌شود. زیرا برطرف نشدن مشکلات به وجود آمده در اثر تحولات کالبدی می‌تواند بر سایر مناطق دیگر شهر تهران هم تأثیر بگذارد و کل شهر را به خطر اندازد.

یکی از مهم‌ترین تحولات در منطقه 12 تغییر کاربری اراضی از مسکونی به تجاری است به‌گونه‌ای که زمین‌های تجاری دارای قیمت بسیار بالا و زمین‌های مسکونی دارای قیمت بسیار پایینی هستند(موسی وند، 1397: 12). از این رو چنین تغییری تعادل و توازن را در منطقه 12 از بین برده و خود موجب به وجود آمدن مشکلات دیگری شده است. بخش مرکزی شهر تهران به‌جای این که با رشد مواجه باشد متأسفانه دچار رکود شده است. از سوی دیگر در راستای تحولات کالبدی بیشترین حجم بافت‌های فرسوده در کاربری تاریخی و مسکونی در منطقه 12 تهران وجود دارد و این مشکل بر هویت منطقه تأثیر منفی گذاشته است(ابرار خرم، 1403: 51). چنین مشکلاتی در شرایط وجود دارند که منطقه به دلیل قابلیت‌های تاریخی و اقتصادی خود و ارتباطی که با سایر مناطق تهران دارد می‌تواند با استفاده از ویژگی‌های رویکرد یکپارچگی فضایی تعادل و توازن خود را به دست آورد و یکپارچگی و ارتباط شبکه‌ای بین محلات منطقه 12 و ارتباط با سایر محلات و مناطق دیگر شهر تهران برقرار شود.

عدم تحقق یکپارچگی عمودی و افقی و نبود مشارکت بین تمام ذینفعان در وضعیت موجود منطقه، مشکلات مختلفی را به وجود آورده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: تداخل کاربری‌ها در محلات، اختصاص دادن سهم پایین کاربری تفریحی، آموزشی، فضای سبز و پارکینگ عمومی، نبود ارتباط شبکه‌ای میان عناصر، تداخل میان پیاده‌رو و سواره‌رو، وجود بافت‌های فرسوده، پایین بودن امنیت اجتماعی، کاهش حس تعلق به مکان، خروج سرمایه به سایر مناطق، غالب شدن کاربری تجاری، کاهش هویت منطقه ، مهاجرت جمعیت بومی و جایگزینی آن‌ها با جمعیت مهاجر و غیره(شهرداری منطقه 12، 1395). در چنین شرایطی اهمیت برخورداری از یکپارچگی قلمرویی، عملکردی و مشارکت تمامی ذی‌نفعان در منطقه 12 شهرداری تهران ضرورتی است که باید در پژوهش حاضر بررسی شود. همچنین مشکلات مذکور نتیجه عوامل و فرآیندهایی است که سیاست‌های بخش مرکزی تهران چون منطقه 12 در ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی بر آن تأثیرگذار بوده است. مسأله محوری پژوهش حاضر این است که منطقه 12 شهر تهران که دارای ویژگی تاریخی- فرهنگی و اقتصادی است، تحت تأثیر چه عواملی دچار تحولات شده و یکپارچگی فضایی در آن تحقق‌نیافته است؟

پیشینه تحقیق

-خطیبی زاده (1403) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی نقش تحولات کالبدی در جمعیت‌پذیری منطقه ۲۲ کلان‌شهر تهران » به این نتیجه دست‌یافته است شهر تهران به دلیل گستردگی بازار اشتغال، تجمع ثروت و فرصت‌های شغلی، انباشت امکانات و خدمات و پتانسیل‌های کالبدی سهم بسیار زیادی از مهاجرت را به خود اختصاص داده است. هدف پژوهش بررسی نقش تحولات کالبدی در جمعیت‌پذیری منطقه ۲۲ کلان‌شهر تهران است. یافته‌ها و نتایج نشان می‌دهد منطقه ۲۲ به جمعیت‌پذیری طرح تفصیلی سال ۱۳۹۱ که جمعیتی معادل ۵۰۰ هزار نفر را مدنظر قرار داده بود، نرسیده است. مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر عدم تعادل جمعیتی و تغییرات گسترده کاربری در منطقه عبارت‌اند از قانونی ، اقتصادی و جمعیتی(خطیبی زاده، 1403: 3).

-صادقی و همکاران (1402) در مقاله‌ای با عنوان «عوامل تأثیرگذار بر تحولات ساختار فضایی-کالبدی کلان‌شهرها» به این نتیجه دست‌یافته‌اند که ساختار فضایی برآیند نیروهای مؤثر طی زمان در فضا و نظم و رابطه بین عناصر کالبدی و کاربری‌ها را در مناطق شهری نشان می‌دهد. در کلان‌شهر تبریز طی دوره‌های مختلف به‌ویژه بعد از اصلاحات ارضی شاهد تغییرات گسترده در ساختار فضایی شهر بوده‌ایم. گسترش مناطق حاشیه‌نشین، شکل‌گیری شهرهای جدید سهند و شهریار، ایجاد مراکز تجاری و محلات مسکونی جدید و ... از تحولات ایجادشده طی سال‌های اخیر می‌باشد. تغییرات ایجادشده در برخی موارد مثبت و در برخی موارد منفی ارزیابی می‌شوند(صادقی و همکاران، 1402: 73).

-کمان رودی و همکاران (1401) در مقاله‌ای با عنوان « یکپارچگی فضایی در بازآفرینی بافت‌های فرسوده: مورد مطالعه تهران» به این نتیجه دست‌یافته‌اند که رویکرد بازآفرینی با راه حل جامع‌نگر و با تأکید بر رویه مشارکتی برای حل مشکلات بافت‌های فرسوده شهری مطرح‌شده است. در کنار نقاط قوت رویکرد بازآفرینی, نقاط ضعفی نیز وجود دارد که مهم‌ترین آن, عدم توجه به یکپارچگی فضایی است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که با توجه به بررسی‌های نظری و تجربی، عدم توجه به یکپارچگی فضایی در رویکرد بازآفرینی بافت‌های فرسوده شهری تهران مشاهده می‌شود و بهبود وضعیت فضایی در شهر تهران تحقق نمی‌یابد. عوامل متعددی چون ماهیت متمرکز و از بالا به پایین مدیریت شهری، توجه بیشتر بر ویژگی‎های کالبدی و توجه کمتر به ویژگی‌ فضایی در تهیه برنامه‌های بازآفرینی محلات هدف شهر تهران، تهیه برنامه‌های بازآفرینی محلات هدف به‌صورت از بالا به پایین، عدم تحقق روش مشارکتی در تهیه و اجرای برنامه‌های بازآفرینی محلات هدف شهر تهران، برخوردار نبودن از هماهنگی لازم در دستگاه‌های تأمین منابع مالی (اعم از دولت، شهرداری و مردم، موجب عدم تحقق اهداف اسناد بازآفرینی شهری در راستای یکپارچگی فضایی شده است.(کمان رودی، 1401: 6).

-جلیلی و همکاران (1404) در مقاله‌ای با عنوان « تحولات کالبدی-فضایی محله‌های در حال گذار (مورد مطالعه: منطقه شش شهر تهران)» به این نتیجه دست‌یافته‌اند که معیت بسیاری از مناطق مرکزی شهر تهران, و به‌ویژه منطقه شش طی چهار دهه اخیر با افت جمعیتی همراه بوده است همچنین بررسی وضعیت کاربری اراضی حاکی از کاهش مساحت و سهم کاربری‌های مسکونی و در مقابل افزایش سهم کاربری‌های تجاری-اداری بوده است. نتایج حاصل از تکنیک تاپسیس نشان می‌دهد که میزان تأثیرگذاری ویژگی اقتصادی بر تغییرات کاربری اراضی از مسکونی به تجاری با کسب امتیاز0/967 توانسته جایگاه اول را به خود اختصاص دهد(جلیلی، 1400: 5).

-قائد رحمتی و همکاران (1400) در مقاله‌ای با عنوان «تحلیل برنامه‌ریزی عملیاتی و برنامه‌ریزی فضایی راهبردی در شهر اردکان» به این نتیجه دست یافتند که بهتر است در تهیه برنامه‌های عملیاتی و برنامه‌ریزی شهری و تدوین سیاست‌ها به دیدگاه راهبردی و فضایی توجه شود و چشم‌اندازهای 5 ساله آینده در قالب برنامه‌های کوتاه‌مدت بر اساس هدف مذکور تدوین شود. یکی از مهم‌ترین عاملی که موجب محدودیت در توسعه شهر اردکان شده، بیشتر از آن که متأثر از عامل اقتصادی باشد تحت تأثیر عوامل برون‌زا به فضاهای شهری است. شهر اردکان از نظر جایگاه فضایی به‌گونه‌ای است به‌عنوان محور اصلی منطقه‌ای میان استان کهگیلویه و بویراحمد و فارس و هرمزگان در قسمت غربی کشور باشد(قائد رحمتی، 1400: 45).

-کوکزیسکی و همکاران (2025) در پژوهشی با عنوان (تحلیل مسیرهای توسعه مورد انتظار کشورهای اروپای مرکزی-شرقی بین سال‌های 2022 تا 2025)، تلاش می‌کنند تا مسیرهای توسعه شش کشور اروپای مرکزی و شرقی (بلغارستان، جمهوری چک، مجارستان، لهستان، اسلواکی، رومانی) را برای دوره 2022-2025 با استفاده از یک شاخص توسعه پیچیده سری زمانی که توسط نویسندگان ایجادشده است، تعیین کنند. این شاخص علاوه بر خروجی اقتصادی مورد انتظار، سطح زیرساخت‌های انسانی و فنی مؤثر بر کیفیت زندگی جمعیت و همچنین اثرات زیست‌محیطی را در نظر می‌گیرد. نتایج نشان می‌دهد که به‌جز جمهوری چک، اعضای گروه مورد بررسی عمدتاً تا سال 2025 در مسیرهای توسعه متفاوت هستند. انتظار می‌رود فقط جمهوری چک به سمت مسیر توسعه اتحادیه اروپا همگرا شود(Kocziszky,2025: 14).

-ژانگ (2025) در پژوهشی با عنوان (تحلیل مسیر توسعه پایدار و یکپارچگی فضاهای شهری- روستایی از منظر برنامه‌ریزی فضایی مطالعه موردی: پکن)، عقیده دارد از روش‌های مختلف تحقیق جامع برای تجزیه و تحلیل کامل رابطه بین یکپارچگی شهری و روستایی و توسعه پایدار می‌توان استفاده کرد و مسیرهای بهینه‌سازی مربوطه را پیشنهاد کرد. سپس، مشکلات و چالش‌های اصلی را در فرآیند کنونی ادغام شهری – روستایی شناسایی‌شده و در نتیجه یک پایه نظری برای مطالعه ایجادشده است. بر اساس داده‌های خاص از حاشیه شهری-روستایی پکن، این مطالعه از روش‌های تجزیه‌وتحلیل داده‌ها برای انجام یک بررسی عمیق از تغییرات کاربری زمین، وضعیت محیط‌زیست محیطی، و عوامل تأثیرگذار با تمرکز بر تجزیه‌وتحلیل داده‌های مربوطه از سال 2009 تا 2023 استفاده می‌کند. نتایج نشان می‌دهد که به جز جمهوری چک، اعضای گروه مورد بررسی عمدتاً تا سال 2025 در مسیرهای توسعه متفاوت هستند. انتظار می‌رود فقط جمهوری چک به سمت مسیر توسعه اتحادیه اروپا همگرا شود(Zhang, 2025: 19).

-هانگ پنگ و همکاران (2024) در پژوهشی با عنوان (ارزیابی اهداف توسعه پایدار در برنامه‌ریزی فضایی برای تصمیم‌گیری: یک استراتژی برنامه‌ریزی منطقه‌ای عملکرد محور در چین)، عقیده دارند اهداف توسعه پایدار با ارزیابی کمی آن‌ها در مقیاس‌های مختلف که برنامه‌ریزی فضایی را ادغام می‌کنند، به‌عنوان یک نقطه مرجع در فرآیند سیاست‌گذاری جهانی عمل می‌کنند. برنامه‌ریزی منطقه‌ای با عملکرد اصلی در چین به‌عنوان یک استراتژی نوآورانه ظاهر می‌شود که بر خدمات اکوسیستمی برای دستیابی به توسعه پایدار تمرکز دارد. نتایج این تحقیق نشان داد که با توجه به وضعیت تحقق برنامه‌ریزی فضایی چهار نوع پهنه‌بندی وجود دارد که شامل مخلوط گرا با مصرف و بازده بالا (24.3%)، غیر کشاورزی با مصرف کم و بازده بالا (12.5%)، کشاورزی محور با شهرهای کم‌مصرف و تولید (55.9%) و کشاورزی محور با پرمصرف و بازده (7.3%) است(Hongpeng, 2024: 390).

-موروز و همکاران (2023) در پژوهش با عنوان (شناسایی تغییر پوشش زمین و توزیع فضایی بر اساس تغییرات توپوگرافی در جزیره جاوا) به این نتیجه رسیدند که رشد شهری و افزایش فقر شهری از عوامل مهم خطر بلایا هستند. با این حال، تأثیر این فرآیندها بر پویایی قرار گرفتن در معرض و آسیب‌پذیری نامشخص است. بدین‌وسیله از طریق مقاله مذکور با ارائه درس‌های کلیدی آموخته‌شده از رویداد خطرناکی که در ساحل شمالی سائوپائولو برزیل در فوریه 2023 به وقوع پیوست، به این حوزه کمک کردند(Moroz, 2023: 3299).

-سو کید (2007) مفهوم یکپارچگی فضایی را به سه گروه «یکپارچگی بخشی»، «یکپارچگی سرزمینی در مقیاس کلان و خرد» و «یکپارچگی ارگانی» طبقه‌بندی می‌کند که دو گروه نخست، ارکان اساسی در یکپارچگی فضایی هستند، در حالی که گروه سوم، برحسب فرهنگ و شیوه سازمانی با نتایج آن سروکار دارد(SueKiss, 2077: 171).

مبانی نظری

مرکز شهر نقطه‌ای است که همه بخش‌های شهر در آن تجلی‌یافته و به آن پیوند خورده و ارزش‌ها و باورهای مختلف خود را در آن نشان می‌دهند. مرکز شهر هسته اولیه شکل یابی یک شهر است که اکثر بناهای تاریخی با ارزش در آن قرار دارند. کارکردهای بخش مرکزی هم‌زمان با تحول شهر متحول می‌شود و بنا به نیاز و اقتضاء زمان ممکن است عملکردهای جدیدی در آن به وجود بیاید و با بعضی از عملکردهای اولیه خود را از دست بدهد، به‌طوری که پس از تحول شهرها در عصر جدید افزون بر مراکز قدیمی(بازارها و بازارچه‌ها) مراکز جدیدی (اداری، فرهنگی،صنعتی و تفریحی) نیز پدید آمدند و به‌تدریج مراکز تخصصی ویژه‌ای جدا از مراکز قدیمی شکل گرفتند(شکویی، 1390: 110).

یکی از مهم‌ترین دیدگاه‌ها در زمینه تحولات بخش مرکزی شهر دیدگاه کلاسیک- اکولوژیک است. اکولوژی شهری رویکردی است که به مطالعه اثرات متقابل پویا بین انسان و سیستم‌های زیست‌محیطی می‌پردازد. هدف این رویکرد تحلیل فرایندهای ناشی از شهرنشینی و اثرات شهرنشینی در اکولوژی زمین است. در اکولوژی انسانی هرگونه رابطه با محیط‌زیست او موردمطالعه قرار می‌گیرد و حاصل آن، اکولوژی مسکن، اکولوژی روستایی و اکولوژی شهری است. در اوایل قرن بیستم تعدادی از جامعه‌شناسان دانشگاه شیکاگو به بررسی ریخت‌شناسی شهرها پرداختند و سعی کردند از طریق مدل‌هایی رشد شهر و تغییرات آن را تحلیل و پیش‌بینی کنند(اکبری نامدار، 1403: 7). این تلاش‌ها منجر به شکل‌گیری مکتبی جدید به نام مکتب اکولوژی شهری شیکاگو شد. هدف این گروه از محققین کشف اصول و قوانینی بود که باعث پیدایش الگوهای خاص جابه‌جایی و نحوه استقرار جمعیت در فضاها و مکان‌های خاص شهری می‌شد ازجمله نظریه‌پردازان این مکتب می‌توان به ارنست پارک، ارنست برگس و لوئیس ورث اشاره کرد (براتی و همکاران، 1400: 151).

در این میان، اکولوژی اجتماعی² نامِ یک نظریه‌ی انتقادی است که توسطِ مورای بوکچین مؤلف و فعال زیست‌محیطی آمریکایی بنیاد گذاشته‌شده است. فرضِ اصلی اکولوژی اجتماعی این است که تقریباً همه مشکلات اکولوژیک جهان ریشه در مشکلاتِ اجتماعی دارند و مشکلات اجتماعی به‌نوبه‌ی خود ریشه در ساختارها و روابط سلسله‌مراتبی و سلطه‌جو دارند. شهر از دیدگاه اکولوژیست‌های شهری به‌عنوان یک ارگانیسم اجتماعی تلقی می‌شود که ناظر بر تنازع برای بقاست. هجوم مهاجران با پایگاه اجتماعی- اقتصادی پایین که در حال ورود به نواحی درون‌شهری هستند، به تقویت پویایی با این فشار منجر می‌شود و به‌عنوان تهاجم شناخته می‌شود که به‌صورت توالی امواج جمعیتی به بیرون دیده می‌شود (Fyfe,2005: 211). جریانات اکولوژیکی شهر را می‌توان در موارد زیر پی‌گرفت:

-هجوم: عبارت است از حرکت مردم از یک نقطه‌به‌نقطه دیگر شهر. مانند مهاجرت روستاییان به شهرها یا مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ. امروزه بیش از نصف مردم تهران در خارج از تهران متولدشده‌اند. این خود نشان‌دهنده هجومی است به مراکز سیاسی، اداری و اقتصادی مملکت.

-توالی: انتقال یک عده از محلی به محل دیگر و جانشین شدن عده‌ای جدید به‌جای آن‌ها به‌صورت متقابل.

--راکم: منظور بیشتر انباشتگی حرفه‌ها و شغل‌های مشابه در یک مکان خاص است. مثل بازار مس‌گرها، بازارچه صفویه، بازارچه کویتی‌ها، زرگری‌های کریم‌خان زند و بازار.

-جدایی مکانی: به معنای سکونت مجزای طبقات مختلف اقتصادی، اجتماعی است.

یکی دیگر از دیدگاه‌هایی در زمینه تحولات بخش مرکزی شهر نقش مهمی دارد دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا است. در رویکرد اقتصاد سیاسی فضا نیروهای فعال شهری که در دو قالب عام و خاص از آن‌ها یاد می‌شود، در فرایندی بر پایه توان نفوذ و قدرت آن‌ها در رقابت با دیگر برای ارتقای جایگاه و افزایش قدرت و برتری بر دیگری هستند. هدف از این برتری در نهایت در اختیار گرفتن فضای فیزیکی و نفوذ فکری و اندیشه‌ای بر شهروندان و همراهی آن‌ها با خود برای تحقق اهداف است.در فضای شهر، صاحبان قدرت سیاسی می‌توانند قدرت اقتصادی را در اختیار بگیرند و صاحبان قدرت اقتصادی نیز قادر به رسیدن به جایگاه‌های سیاسی و مدیریتی شهر هستند(موسی وند، 1396: 53).

به این معنا که دسترسی به منابع قدرت با انباشت سرمایه به باز تولید روابط قدرت می‌پردازد. در بازتولید روابط قدرت نیز سازمان اجتماعی به کمک سازمان فضایی می‌آید و آرایش مد نظر خود را ایجاد می‌کند و ریخت خاصی به فضا می‌دهد که زمینه پذیرش سازمان اجتماعی فراهم می‌شود. در نتیجه سازمان اجتماعی برای گسترش عرصه قدرت وارد فرایند رقابت با رقبایی می‌شود که عمدتاً توان بسیاری برای رقابت ندارند و در قالب ایجاد فضای حیاتی، رقابت به سود صاحبان قدرت اقتصادی- سیاسی پیش می‌رود و فضای شهر به اشغال در می‌آید. ادامه این روند در نهایت قدرت و جایگاه شهر را در فرایند رقابتی با سایر شهرها در مقیاس‌های مختلف ارتقا می‌دهد(فنی،1393: 193).

از سوی دیگر دیدگاه مهم دیگر در زمینه تحولات بخش مرکزی شهر یکپارچگی فضایی است. یکپارچگی فضایی یکی از ارکان برنامه‌ریزی فضایی است. خطوط اصلی و مطالب عمده در خصوص عواملی که در مباحث کنونی سیاست عمومی راجع به مرکزیتِ یکپارچگی سهیم بوده‌اند، نشانه‌ای از برخی معیارهای یکپارچگی را که مستلزم توجه در برنامه‌ریزی فضایی است، ارائه می‌دهدAlbrechts,2003: 113)) نظریه‌پردازان متفاوتی در زمان‌های مختلف بر معیارهایی تأکید داشتند تا یکپارچگی فضایی در سطوح مختلف اعم از محلی، منطقه‌ای و ملی تحقق پیدا کند. الکساندر عقیده دارد در ساختار درختی هیچ واحدی به واحد دیگر متصل نیست مگر از طریق اتصال به‌کل، اما در ساختار نیمه شبکه‌ای واحدها با یکدیگر اتصال دارند. به اعتقاد او ازآنجاکه شهرسازیان نوگرا شهر را همانند یک درخت قلمداد کرده‌اند، سازمان‌دهی شهرها به‌صورت شاخه‌ایی با عملکرد و محلات و مناطق از هم جدا سازمان داده‌شده است سوکید عقیده دارد یکپارچگی فضایی به 3 قسمت تقسیم‌شده است (قائد رحمتی و همکاران، 1400: 181). بر اساس دیدگاه سوکید یکپارچگی فضایی به 3 قسمت تقسیم می‌شود.

یکپارچگی بخشی: در قلب توجه و یکپارچگی در برنامه‌ریزی فضایی، نگاه اصلی معطوف به یکپارچگی بخشی به حوزه‌های مختلف سیاست عمومی و بازیگران ‌همراهشان در یک قلمرو معین سرزمینی است. در این طبقه‌بندی، دو معیار مجزای یکپارچگی را می‌توان تعیین کرد. نخست، «یکپارچگی عرضی یا مقطعی» میان حوزه‌های مختلف سیاست وجود دارد و گاه از آن با عنوان «یکپارچگی افقی » یاد می‌شود. این امر، در دامنه‌ای از مقیاس‌های مختلف اقدام می‌کند، برای نمونه، می‌تواند فعالیت «درون بخشی» را در یک اداره و همچنین برای یکپارچگی حوزه‌های مختلف سیاستی در سطح فراملی (مانند اتحادیه اروپا) و در تمامی مقیاس‌های محلی، منطقه‌ای، ایالتی و ملی در میان آن‌ها به کار ببرد. دوم، یکپارچگی بخشی، یکپارچگی بین نهادی را نیز در برمی‌گیرد (شورچه، 1394: 72).

یکپارچگی قلمرویی یا سرزمینی: در اینجا، موضوع بر سر آن است که رویکردهای فعلی برنامه‌ریزی، به مقدار بیشتر یا کمتر، از میان تقسیمات سرزمینی گسسته و جداشده‌اند. این وضعیت می‌تواند در موضوع‌های مهم سیاستی و سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی که فراتر از مرزهای اداری هستند، به ناکارآمدی و ناکارایی دامن بزند. این طبقه‌بندی، هم یکپارچگی عمودی ـ انسجام سیاستی در سراسر مقیاس‌های فضایی ـ و هم یکپارچگی افقی ـ انسجام سیاستی در میان مقامات نواحی مجاور و حوزه‌های هم‌سود را شامل می‌شود .(sueKidd,2007: 166)

یکپارچگی سازمانی: از هر دو یکپارچگی بخشی و قلمرویی نتیجه گرفته می‌شود که در تشکیل یکپارچگی سازمانی، همکاری میان طرفین ضرورت دارد. ازاین‌رو، یکپارچگی سازمانی برای هدایت مؤثر یکپارچگی بخشی و قلمرویی، به‌عنوان یک عامل حساس که گاه از زاویه انتقادی نیز به آن توجه می‌شود، ملاحظه می‌گردد. این یکپارچگی به سبب پوشش الگوهای سازمانی و حالت روحی مشارکت‌کنندگان که ممکن است با گذر زمان تغییر کند، یک عنصر پویا نیز است(Kidd,2007: 167). مدل نظری پژوهش در شکل 1 قابل مشاهده است.

شکل1: مدل نظری پژوهش

روش‌شناسی تحقیق

پژوهش از نظر هدف در دسته پژوهش‌های کاربردی قرار گرفته است. ماهیت پژوهش تحلیلی است و به دنبال روابط متغیرهای مورد مطالعه چون تحولات بخش مرکزی کلان‌شهرها و یکپارچگی فضایی است و روش مورد استفاده به‌صورت ترکیبی (‌ترکیب روش‌های تحلیل کمی و کیفی) است. جامعه آماری از 80 نفر از کارشناسان شهرداری منطقه 12، دفاتر توسعه محله‌ای و اساتید شهرسازی تشکیل‌شده است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر غیر احتمالی و از نوع گلوله برفی بوده است. نمونه‌گیری گلوله برفی نوعی روش جذب شرکت‌کننده است که در آن شرکت‌کنندگان فعلی تحقیق سعی می‌کنند شرکت‌کنندگان بالقوه دیگری را هم با خود بیاورند. یعنی به سراغ شبکه اجتماعی هر شرکت‌کننده برویم تا به شرکت‌کنندگانی بیشتری برسیم. با این کار، محقق می‌تواند شرکت‌کنندگانی را پیدا کند که به جمعیت خاصی تعلق دارند که احتمالاً داوطلب نمی‌شدند. این نمونه‌گیری ابتدا از نمونه کوچک شروع‌شده و کم‌کم مثل یک گلوله برف به یک نمونه بزرگ تبدیل می‌شود. روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است، که از آن برای تعیین چارچوب موضوعی، شناخت مفاهیم، دیدگاه‌ها و نظریات استفاده‌شده و بر اساس این شناخت و نیز مطالعات پایه در مورد ویژگی‌های جغرافیایی منطقه و تجربه زیست، نظریه متناسب برای تحقیق برگزیده‌شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه از نوع بسته است. پژوهش حاضر از نوع روایی محتوایی است. روایی محتوایی روشی برای ارزیابی روایی پرسش‌نامه مبتنی بر دیدگاه داوران و کارشناسان است. به‌طور کلی در این روش، پرسش‌نامه به تعدادی از صاحب‌نظران ارائه‌شده و دیدگاه آن‌ها پیرامون درستی پرسش‌نامه بررسی می‌شود. پایایی پژوهش هم از نوع باز آزمون است. برای این کار پرسش‌نامه تهیه‌شده طی روزها و ماه‌های مختلف توسط ساکنان محله‌ها امتیاز داده‌شده است تا نتایج حاصل از آن بتواند از پایایی برخوردار باشد. همچنین جهت بررسی پایایی داده‌ها از روش مقایسه زوجی یا توافق بین دو کدگذار استفاده شد. در این روش یک کارشناس به‌عنوان محقق دوم، داده‌هایی را که پژوهشگر اصلی کدگذاری کرده است، بدون آگاهی از فرآیند کدگذاری پژوهشگر دیگر، به‌صورت جداگانه کدگذاری می‌نماید. در صورت تشابه بالای کدگذاری جداگانه توسط دو محقق، پایایی فرآیند تحقیق، مطلوب ارزیابی می‌شود. برای تحلیل وضعیت تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران و یکپارچگی فضایی از مدل دیمتل استفاده‌شده است. روش دیمتل جهت سنجش روابط علی معلولی بین شاخص‌ها در مسائل تصمیم‌گیری معرفی شد. روش دیمتل به‌صورت تخصصی به رتبه‌بندی شاخص‌ها نمی‌پردازد بلکه جهت سنجش میزان اثرگذاری و اثرپذیری شاخص‌های یک سیستم طراحی‌شده است(حبیبی، 1401: 95). تعداد سازمان‌ها و افراد مشارکت‌کننده در جدول 1 قابل مشاهده است.

جدول 1: تعداد سازمان‌ها و افراد مشارکت‌کننده

سازمان‌ها	جنسیت		فراوانی	درصد
سازمان‌ها	مرد	زن
سازمان‌های مدیریتی(وزارت مسکن و شهرسازی،سازمان نوسازی)	20	15	35	47.5
شهرداری منطقه 12 و دفاتر توسعه محله‌ای	19	6	25	31.25
اساتید دانشگاه	8	12	20	25
مجموع	47	33	80	100%

مآخذ: نگارندگان، 1404

شاخص‌ و معیارهای تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران با رویکرد یکپارچگی فضایی در جدول 2 شرح داده‌شده است.

جدول 2: ابعاد و شاخص‌های تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران با رویکرد یکپارچگی فضایی

ابعاد

معیار

منابع

کالبدی

زیرساختی

فرسودگی کالبدی و ریزدانه بودن بناهای منطقه

تغییرات کاربری‌ در سطح منطقه

کیفیت و دسترسی در شبکه‌ی معابر

براتی و همکاران، 1400

موسی وند، 1396

محیطی

آلودگی و اغتشاشات صوتی و بصری

سطح فضای سبز

براتی و همکاران، 1400

Fyfe,2005

اقتصادی

درجه تمایل بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در مرکز شهر

قیمت زمین و مسکن و نرخ اجاره

موسی وند، 1396

اجتماعی-فرهنگی

تاریخی

درجه امنیت اجتماعی به دلیل وجود ناهنجاری‌ها

نحوه توزیع مراکز خدماتی و تأسیساتی

زوال بناهای تاریخی و فرهنگی با قدمت بالا

فنی،1393

فضایی

پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی

توجه به بعد فضایی در طرح‌ها و برنامه‌ها و اقدامات

Albrechts,2003

sueKidd,2007

شورچه، 1394

مدیریتی

سیاستی

مشارکتی

درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی

درجه استفاده از مشارکت نهادهای مدنی و مردمی

قائد رحمتی و همکاران، 1400

مآخذ: نگارندگان، 1404

معرفی منطقه مورد مطالعه

محدوده منطقه 12 با مساحت 1600 هكتار است و عمر 73 درصد بافت منطقه 12 بيش از 200سال است. - 3/43 درصد محدوده منطقه از گستره‌ها و پهنه‌های شاخص تشکیل‌شده و در 5/15 درصد از طول لبه‌های شهري ( سيماي خيابان) هنوز بدنه‌های ارزشمند يافت می‌شود. ( مجموع طول خیابان‌های اصلي منطقه نزديك به 58 كيلومتر است.) به خیابان‌های تهران قديم بايد میدان‌ها و فضاهاي شهري ممتاز را نيز افزود. بیش از 80 درصد کارکردهای تجاری، اداری- حکومتی، کارگاهی و انبار و بالاتر از 50 درصد کارکردهای فرهنگی- مذهبی و پذیرایی آن نقش شهری و فرا شهری دارند. 22 درصد واحدهای تجاری( عمده و خرده‌فروشی)، 22/2 درصد کارگاه‌ها، 10 درصد انبارها، و 4/8 درصد فضاها و بناهای اداری- حکومتی تهران بزرگ در منطقه 12 قرار دارد(مشکینی و همکاران، 1403: 169).

منطقه 12 از شمال به خیابان انقلاب دارای نقاط عطف میدان فردوسی، پیچ شمیران، لاله‌زار، پل چوبی از غرب به خیابان حافظ و خیابان وحدت اسلامی با نقاط عطف میدان تاریخی حسن‌آباد (هشت گنبدان)، میدان وحدت اسلامی (شاهپور)، چهارراه وحدت اسلامی (چهارراه شاهپور) و از جنوب به خیابان شوش با نقاط عطف خیابان جهان‌پهلوان تختی، یخچال و میدان غار و از شرق خیابان 17 شهریور (شهباز سابق) با نقاط عطف خیابان شهید کفایی امانی و خیابان خورشید خیابان مجاهدین زیر گذر امیرکبیر و اتوبان شهید محلاتی با قدمتی به تاریخچه تهران و بناهایی زیبا که بافت تجاری آن غلبه‌ی سیری‌ناپذیری را در این منطقه پیدا کرده است. موقعیت منطقه 12 در تهران در شکل 2 قابل مشاهده است. تقسیمات منطقه به تفکیک ناحیه، محله، وسعت و جمعیت در جدول 3 قابل مشاهده است.

جدول 3: تقسیمات منطقه به تفکیک ناحیه، محله، وسعت و جمعیت

ناحیه	شماره محله	نام محله	مساحت	جمعیت
1	1	لاله زار-فردوسی	2057304.804	13667
1	2	بهارستان-ظهیرالاسلام	1551010.685	19766
2	5	پامنار	1220579.958	23787
2	6	اما زاده یحیی	1238179.53	18597
2	8	سنگلج درخوانگاه	1225357.607	8599
3	9	سیروس و بازار	432516.40	7043
4	11	تختی	750398.4777	15518
4	12	دروازه غار (هرندی)	1623478.825	23921
5	7	آبشار دردار	1576566.724	12852
	10	قیام	688820.378	11634
	13	کوثر	858727.8311	18708
6	3	دروازه شمیران	1725882.31	30087
6	4	ایران	816946.1176	18862

مآخذ: اسناد شهرداری منطقه 12، 1395

$C:\Users\HP\Desktop\نقشه\مرزبندی نواحی و محلات منطقه 12.jpg$

شکل 2: نقشه منطقه مورد مطالعه

مآخذ: اسناد شهرداری منطقه 12، 1395

بحث ویافته‌ها

ویژگی کالبدی- فضایی کاربری‌های منطقه 12

ازجمله ویژگی‌های اساسی ساختار فضایی کاربری‌ها در تهران، استقرار عمده کاربری‌های کار و فعالیت در مناطق مرکزی و جنوبی شهر است. به‌گونه‌ای که بسیاری از کاربری‌های مهم در سطح شهر و حتی کشور در منطقه 12 قرارگرفته است و ازاین‌رو مهم‌ترین ویژگی آن از نظر نحوه استفاده از زمین، سهم زیاد کاربری‌های فرا منطقه‌ای، شهری و فراتر و یا به‌عبارت‌دیگر، مرکز شهری است. بر این اساس، هرچند سطوح و سرانه‌ها در نگاه اول کافی و حتی زیاد به نظر می‌رسد، ولی با کسر کاربری‌های فرا منطقه‌ای، این سطوح کاهش می‌یابد و برای جمعیت ساکن با کمبود خدمات روبرو می‌شویم. کاربری تجاری واداری به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین کاربری‌های مربوط به کار و فعالیت، عمدتاً در پهنه مرکزی شهر استقراریافته، البته توسعه و گسترش آن در دهه‌های اخیر، عمدتاً به سمت مناطق شمالی شهر بوده است. کاربری‌های حمل‌ونقل و انبار نیز عمدتاً در مناطق مرکزی و جنوبی شهر تهران متمرکزشده‌اند که از عوامل اصلی افت کیفیت محیط زندگی در این مناطق به شمار می‌روند. باوجوداینکه توزیع و سرانه کاربری‌های خدماتی در گستره شهر تهران به‌صورت نامتوازن و نابرابر است و در مناطق مختلف شهر دیده می‌شوند، در منطقه 12 سهم قابل‌توجهی دارند. اما سرانه مسکونی علی‌رغم تراکم بالای خالص جمعیت در این منطقه، بسیار کم است. باوجوداین بیشترین کمبود در کاربری فضاهای سبز عمومی مشاهده می‌شود. در مناطق جنوبی به دلیل تراکم شدید کاربری‌ها، امکان توسعه فضاهای عمومی بسیار محدود بوده است، هرچند در دهه‌های اخیر و با استفاده از مزایای مصوباتی که امکان تغییر برخی کاربری‌ها که مخل انجام امور عادی شهر تشخیص داده‌شده‌اند، موجبات توسعه فضاهای عمومی و سبز (هرچند در مقیاس بسیار محدود) در برخی مناطق جنوبی و مرکزی شهر فراهم گردیده است (خزایی نژاد، 1394: 106).

برای تحلیل داده‌های استخراج‌شده از نظریه‌ها و اسناد مرتبط با محدوده مورد مطالعه از مدل دیمتل برای میزان اثرگذاری و تأثیرپذیری (روابط علت و معلول) ابعاد و معیارهای تحولات در منطقه 12 شهرداری تهران با تأکید بر یکپارچگی فضایی استفاده‌شده است.

براي تحليل كمي نتايج بخش كيفي پژوهش، گام‌های روش ديمتل به ترتيب اجرا شده است.

گام اول: محاسبه ماتريس ميانگين که از تلفيق پاسخ‌های خبرگان تشکیل‌شده است. ماتريس ميانگين در اين مرحله يك ماتريس 14 در 14 بوده است.

گام دوم: محاسبه ماتريس نرمال شده روابط مستقيم است. برای نرمال کردن ماتریس ارتباط مستقیم از فرمول N = X/K یعنی رابطه دو در شکل زیر استفاده می‌شود. برای محاسبه k ابتدا جمع تمامی سطرها و ستون‌ها محاسبه می‌شود. بزرگ‌ترین عدد حاصل را با K نمایش می‌دهند. تمامی اعداد ماتریس ارتباط مستقیم بر K تقسیم می‌شود.

گام سوم: محاسبه ماتریس ارتباط کامل که برای محاسبه آن ابتدا یک ماتریس یکه یا همانی تشکیل دهید. سپس از رابطه سه در شکل زیر استفاده کنید. ماتریس همانی را منهای ماتریس نرمال کنید. ماتریس حاصل را معکوس کنید. در نهایت ماتریس معکوس شده را در ماتریس نرمال ضرب ماتریسی کنید.

شکل 3: روابط ماتریس در مدل دیمتل

گام چهارم: محاسبه ماتريس اثرگذاري

جمع عناصر هر سطر (D) برای هر عامل نشانگر میزان تأثیرگذاری آن عامل بر سایر عامل‌های سیستم است. (میزان تأثیرگذاری متغیرها)

جمع عناصر ستون (R) برای هر عامل نشانگر میزان تاثیرپذری آن عامل از سایر عامل‌های سیستم است. (میزان تاثیرپذیری متغیرها)

بنابراین بردار افقی (D + R) میزان تاثیر و تأثر عامل مورد نظر در سیستم است. به عبارت دیگر هرچه مقدار D + R عاملی بیشتر باشد، آن عامل تعامل بیشتری با سایر عوامل سیستم دارد.

بردار عمودی (D – R) قدرت تأثیرگذاری هر عامل را نشان می‌دهد. به‌طور کلی اگر D – R مثبت باشد، متغیر یک متغیر علی محسوب می‌شود و اگر منفی باشد، معلول محسوب می‌شود.

ماتریس اولیه داده‌ها در جدول 3 و ماتریس ارتباط کامل ابعاد و معیارهای تحولات در منطقه 12 شهرداری تهران با تأکید بر یکپارچگی فضایی در جدول 4 قابل مشاهده است.

جدول 4: ماتریس معیارهای تحولات در منطقه 12 شهرداری تهران با تأکید بر یکپارچگی فضایی

کد	معیار	کد	معیار
A1	آلودگی و اغتشاشات صوتی و بصری	A8	تغییرات کاربری‌ در سطح منطقه
A2	نحوه توزیع مراکز خدماتی و تأسیساتی	A9	قیمت زمین و مسکن و نرخ اجاره
A3	درجه امنیت اجتماعی به دلیل وجود ناهنجاری‌ها	A10	زوال بناهای تاریخی و فرهنگی با قدمت بالا
A4	سطح فضای سبز	A11	درجه استفاده از مشارکت نهادهای مدنی و مردمی
A5	درجه تمایل بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در مرکز شهر	A12	فرسودگی کالبدی و ریزدانه بودن بناهای منطقه
A6	توجه به بعد فضایی در طرح‌ها و برنامه‌ها و اقدامات	A13	درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی
A7	پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی	A14	کیفیت و دسترسی در شبکه‌ی معابر

جدول 4: ماتریس ارتباط کامل معیارهای تحولات در منطقه 12 شهرداری تهران با تأکید بر یکپارچگی فضایی

A14

A13

A12

A11

A10

D×(I-D) -1

0/7073

0/6903

0/6572

0/7741

0/6696

0/6634

0/8027

0/6879

0/7931

0/7886

0/7670

0/6577

0/6964

0/6817

0/7383

0/7013

0/6842

0/8062

0/7207

0/7536

0/7978

0/7392

0/8477

0/8006

0/8209

0/6661

0/6643

0/7786

0/7177

0/7202

0/6856

0/7889

0/7000

0/7347

0/8399

0/7199

0/847

0/8228

0/8012

0/6224

0/7474

0/7775

0/7583

0/7210

0/6852

0/80678

0/7000

0/7147

0/8384

0/7385

0/8284

0/8020

0/7365

0/6862

0/7273

0/7792

0/6772

0/6621

0/6083

0/7220

0/6224

0/6722

0/7496

0/6763

0/7587

0/6722

0/7535

0/6302

0/6472

0/7134

0/7713

0/7719

0/7146

0/8410

0/7305

0/7674

0/8731

0/7918

0/8009

0/8569

0/8559

0/6966

0/7583

0/7931

0/7855

0/7504

0/6933

0/79954

0/7495

0/7842

0/8696

0/7044

0/8804

0/8352

0/8322

0/7135

0/7577

0/8301

0/68915

0/6544

0/6342

0/7340

0/6346

0/7066

0/7001

0/709

0/7733

0/7695

0/7275

0/6423

0/6598

0/7276

0/6548

0/6614

0/6093

0/7221

0/6437

0/6105

0/7502

0/6782

0/7598

0/7327

0/7349

0/6307

0/6688

0/71404

0/7237

0/6867

0/6718

0/7514

0/625

0/7397

0/8008

0/7432

0/8137

0/7664

0/7835

0/6725

0/7346

0/7836

A10

0/7087

0/6925

0/634

0/6989

0/6511

0/7032

0/8044

0/7083

0/8135

0/7701

0/7872

0/6581

0/6774

0/7459

A11

0/7465

0/7229

0/6240

0/7992

0/6827

0/7158

0/8394

0/748

0/8507

0/805

0/8028

0/6876

0/7498

0/7999

A12

0/7857

0/7033

0/742

0/8581

0/744

0/7804

0/8715

0/7867

0/9018

0/872

0/8725

0/7307

0/7748

0/8284

A13

0/6294

0/697

0/6449

0/7437

0/6581

0/6873

0/7470

0/678

0/7778

0/7532

0/7522

0/6248

0/682

0/7506

A14

در جدول 4، ترتيب نفوذ معیارها بر يكديگر قابل مشاهده است. بيشـترين مجمـوع رديفـی (R) به ترتيـب، بيـان‌گر عواملي است كه به‌شدت بر ساير عوامل تأثيرگذار هستند. به این معنا که معیار درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (A13)، توجه به بعد فضایی در طرح‌ها و برنامه‌ها و اقدامات (A6)، پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (A7)، گوياي عواملي است كه نسبت به ساير معیارها بيشترين ميزان تأثیرگذاری را دارد.

در جدول 5 بيشترين مجموع ستوني (J) نيز بيانگر ترتيب عواملي اسـت كه در ميان ساير عوامل بيشترين اثر را مي‌پذيرند.

جدول 5: معیارهای نهایی برای تصمیم‌گیری نسبت به اولویت معیارها

R-J	کد	R+J		J		R	کد
1/424415281	A 13	22/467584	6A	11/44375104	6A	11/2604752	A13
1/248033644	A 12	21/5517767	A4	11/28109198	A8	11/023833	A6
1/203255894	A 3	21/0965351	A13	11/05475121	A5	10/9879883	A 7
0/888729932	A 7	21/0872466	A 7	11/02870841	A4	10/5531955	A12
0/758801362	A 10	21/0483021	A8	10/82657193	A11	10/5230683	A 3
0/572813119	A 2	20/8791267	A11	10/70442895	A1	10/5232495	A4
-0/27135008	A14	20/7420075	A1	10/09925833	A7	10/5200226	A2
-0/41991803	A6	20/6223901	A 5	10/09138518	A14	10/2928638	A 10
-0/45727925	A9	20/4672321	A 2	10/03491357	A9	10/0525547	A 11
-0/50564013	A4	19/9114203	A 14	9/9472095	A 2	10/0375785	A 1
-0/66685042	A1	19/8583574	A 12	9/836059915	A 13	9/8200351	A114
-0/77401718	A11	19/843243	A 3	9/534062437	A 10	9/76721011	A 8
-1/48711227	A5	19/8269262	A10	9/319993574	A3	9/57763432	A 9
-1/51388187	A8	19/6125479	A 9	9/305161885	A 12	9/56763894	A5

ستون (R-J) (بردار ارتباط) بيان‌گر موقعيت يك عنصر (در طول محور عرض‌هـا ) اسـت. ايـن سـتون در معیارها بـاعلامت مثبت، نفوذ گر بودن آن معیار و در معیارها با علامت منفي تحت نفوذ بودن آن معیار را نشـان مـي‌دهـد. سـتون (R+J) (بردار برتري ـ شدت ـ اهميت) نشان‌دهنده مجموع شدت يك معیار (در محور طول‌ها) از نظر نفوذكننده و تحت نفوذ واقع شدن است كه اهميت معیار نسبت به ساير معیارها را بيان مي‌كند.

در نهايت با بررسي شكل 4 كه بر اساس ستون‌های (R-J) ،(R+J) تعیین‌شده، مشخص مي‌شود كـه معیار توجه به بعد فضایی در طرح‌ها و برنامه‌ها و اقدامات (6A)، سطح فضای سبز (4A)، درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A) و پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (7A) كه هم بسيار نفوذكننده و هم بسيار نفوذپذير است، جزء چهـار معیار نخسـت در سـتون شـدت (اهميـت ) اثرگذاري قرار دارد. در اين پژوهش مشخص شد كه درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A)، فرسودگی کالبدی و ریزدانه بودن بناهای منطقه (12A)، درجه امنیت اجتماعی به دلیل وجود ناهنجاری‌ها (3A) و پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (7A) نيز چهار معیار نخست در ستون خالص اثرگذاري است و در اين ساختار به‌طور قطع نفوذكننده در مجموعه سيستم است و تعاملات بيشتري دارد كه به‌عنوان مهم‌ترین معیارهای اثرگذار نسبت به سایر عوامل اولویت‌بندی و رتبه‌بندی شده است. و معیار تغییرات کاربری‌ در سطح منطقه (8A)، درجه تمایل بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری در مرکز شهر (5A)، درجه استفاده از مشارکت نهادهای مدنی و مردمی (11A) و آلودگی و اغتشاشات صوتی و بصری (1A) نيز جـزء معیارهایی است كه به بيشترين ميزان اثر می‌پذیرد.

شکل4: موقعيت و اولويت معیارهای تحولات در منطقه 12 شهرداری تهران با تأکید بر یکپارچگی فضایی

شکل 5 وضعیت منطقه 12 شهرداری تهران را با توجه به تحولات رخ‌داده با تأکید بر یکپارچگی فضایی نشان می‌دهد.

شکل 5: وضعیت منطقه 12 شهرداری تهران با توجه به تحولات رخ‌داده با تأکید بر یکپارچگی فضایی

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

افزایش جمعیت در کلان‌شهرها و توسعه شهرنشینی تغییرات عمده‌ای در ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی به ‌جود آورد. در بخش مرکزی شهر تهران (منطقه 12) بیشتر کاربری‌ها تغییر یافت و به‌جای این که به توزیع کاربری‌های مختلط توجه شود این بخش مرکز کاربری تجاری و اداری شد. در این میان یکپارچگی فضایی نقش مهمی در برنامه‌ریزی تحولات کالبدی منطقه 12 تهران دارد. به‌گونه‌ای که بهتر است در برنامه‌ریزی این تحولات به یکپارچگی قلمرویی، بخشی و سازمانی توجه شود. در ارتباط با پاسخ سوأل پژوهش می‌توان گفت تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران با رویکرد یکپارچگی فضایی تأثیر گرفته از عوامل کالبدی و زیرساختی، محیطی، اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و تاریخی و مدیریتی و سیاسی است.

تفاوت پژوهش حاضر با سایر پژوهش‌ها در این است که در تمامی پژوهش‌های انجام‌شده اشاره‌ای به مفهوم "یکپارچگی فضایی" در تحولات کالبدی منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران نشده است. همچنین در پژوهش حاضر علاوه بر معیارهای استخراج‌شده از عوامل کالبدی، بر معیارهای محیطی، اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی هم توجه شده است که بر تحولات فضایی مناطق شهری تأثیرگذار هستند.

در چارچوب نظری و نظام فکری پژوهش حاضر در ارتباط با تحولات بخش مرکزی کلان‌شهرها دیدگاه‌های کلاسیک- اکولوژیک، دیدگاه‌های اقتصاد سیاسی فضا و دیدگاه‌های برنامه‌ریزی فضایی انتخاب‌شده است. در دیدگاه اول به مفاهیم هجوم (رانش مهاجرت طبقه فرودست به بخش مرکزی شهر)، توالی (زوال محله‌های بخش مرکزی و جدایی گزینی طبقات اجتماعی)، تراکم (انباشتگی حرفه‌ها و شغل‌های مشابه در یک مکان خاص) ، جدایی مکانی (سکونت مجزای طبقات مختلف اقتصادی، اجتماعی) تأکید شده است. در دیدگاه دوم به مفاهیم استقرار ساختارهای اقتصادی- اجتماعی متمرکز، تراکم جمعیت در بخش مرکزی و برهم خوردن سلسله‌مراتب شهری، کالایی شدن و تجاری شدن تأکید شده و در دیدگاه سوم به مفاهیم یکپارچگی بخشی(حوزه‌های مختلف سیاست عمومی و بازیگران در یک قلمرو معین سرزمینی)، یکپارچگی قلمرویی(مقیاس‌های خرد و کلان)، یکپارچگی سازمانی (تمام ذی‌نفعان و مشارکت‌کنندگان) تأکید شده است.

وضعیت معیارهای تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران با رویکرد یکپارچگی فضایی با استفاده از مدل دیمتل تحلیل شد. نتایج نشان می‌دهد از 14 معیار 6 معیار به دلیل کسب نمره بیشتر تأثیرگذار و 8 معیار به دلیل کسب نمره کمتر تأثیرپذیر است. از این رو تعداد معیارهای تأثیرگذار که نقش مهم‌تری در تحقق یکپارچگی فضایی با توجه به تحولات به وجود آمده منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران دارد نسب به عوامل تأثیرپذیر کمتر است. همچنین معیار درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A) و فرسودگی کالبدی و ریزدانه بودن بناهای منطقه (12A)، به دلیل کسب نمره با تراز مثبت424/1 و 248/1 در صدر معیارهای تأثیرگذار قرارگرفته است.

منطقه 12 از فرصت‌ها و قابلیت‌های قوت قابل توجهی برخوردار است که می‌توان از آن در راستای تحقق یکپارچگی فضایی و ساماندهی تحولات بخش مرکزی استفاده کرد. از این رو پیشنهادهای زیر ارائه می‌گردد:

ü توجه به یکپارچگی تمام ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی در برنامه‌های تهیه‌شده منطقه 12 شهرداری تهران

ü استفاده از مشارکت تمام ذینفعان اعم از بخش خصوصی، مدنی و مردمی در تهیه برنامه‌های توسعه منطقه 12 شهرداری تهران

ü توجه به پیوند فضایی میان سطوح محله، ناحیه و منطقه 12

ü ارتقاء هماهنگی میان سازمان‌های متعدد مدیریتی در سطح منطقه 12

ü احياي بافت‌های تاریخی و ارزشمند و تقويت هويت و خاطره جمعي

ü ترغیب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در منطقه 12 به دلیل برخورداری از ویژگی‌های خاص تاریخی و اقتصادی

ü رفع آسيب‌هاي اجتماعي، شهرت بد برخي محله‌ها در منطقه 12و ايجاد امنيت اجتماعي

ü كاهش آلودگي‌هاي محیطی، هوا، صدا، آب‌وخاک در تمام محلات

منابع و مآخذ

1) اکبری نامدار، شبنم وخدایی، هانیه (1403). بازآفرینی فضای معماری از یاد رفته، طرحی برای توسعه معماری پایدار ( نمونه موردی: فضاهای صنعتی در تبریز )، نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 9 (3)، 1-16.

2) ابرار خرم، رضا، استعلاجی، علیرضا و دانیالی، تهمینه (1403). ارزیابی قسمتی از عرصه‌های بافت قدیم و معرفی مناسب‌ترین محدوده سازگار با کاربری‌های تاریخی فرهنگی(مطالعه موردی: منطقه مرکزی شهر همدان)، نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 5 (2)، 43-66.

3) براتی، ابراهیم; صابری، حمید; خادم الحسینی احمد و اذنی مهری (1400). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعه موردی: شهر درچه)، فصلنامه برنامه‌ریزی فضایی، 11 (4)، 151-168.

4) جلیلی، زهرا، سلیمانی، محمد و تولایی، سیمین. (1400). تحولات کالبدی-فضایی محله‌های در حال گذار (مورد مطالعه: منطقه شش شهر تهران)، نشریه جغرافیا، 9 (71)، 22-1.

5) حبیبی آرش و افریدی، صنم (1401). معرفی و دانلود کتاب تصمیم‌گیری چند معیاره (قطعی و فازی)، انتشارات نارون، ویرایش (1)، 272-1.

7) خطیبی زاده، امیر حسین (1403). بررسی نقش تحولات کالبدی در جمعیت‌پذیری منطقه ۲۲ کلان‌شهر تهران، اولین همایش ملی سکونتگاه‌های انسانی ایران، 1 (1)، 11-2.

8) شکویی، حسین (1390). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، جلد 1، انتشارات سمت، تهران، (22)، 568-1.

9) شورچه، محمد (1394). کتاب فضا و برنامه‌ریزی فوکو، انتشارات پرهام نقش، چاپ (1)، 171-1 .

10) شهرداری منطقه 12 تهران (1395). حوزه شهرسازی، برنامه و اسناد توسعه محله‌ای منطقه 12، 1 (1)، 1-50.

11) صادقی، سمیه، پناهی، علی، ولی زاده، رضا. (1402). عوامل تأثیرگذار بر تحولات ساختار فضایی-کالبدی کلان‌شهرها (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)، نشریه جغرافیا، 21 (77)، 87-71.

12) فنی، زهره (1393). مطالعات و جغرافیای شهری معاصر (مفاهیم و دیدگاه‌های اساسی)، انتشارات سمت، تهران، (1)، 85-1.

13) کمان رودی، موسی، سلیمانی، محمد، زنگانه، احمد و شریف جاهد، شهرزاد. (1401). یکپارچگی فضایی در بازآفرینی بافت‌های فرسوده: مورد مطالعه تهران، نشریه آمایش جغرافیایی فضا، 12 (43)، 1-16.

14) قائدرحمتی، صفر، خادم الحسینی، احمد، و بناری، سجاد (1400). برنامه‌ریزی فضایی راهبردی شهر و برنامه عملیاتی شهرداری اردکان فارس. برنامه‌ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی)، 25(2 )، 145-181.

15) فکوهی، ناصر (1383).در هزارتوهای نظم جهانی، تهران، نشر نی، 1 (1)، 1-50.

16) موسی وند، جعفر (1397). آینده تحولات فضایی بخش مرکزی کلان‌شهر تهران، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه خوارزمی، دانشکده جغرافیا، 234-1.

17) مشکینی، ابوالفضل؛ صلواتی، سامان؛ و علی پور، سمیه (1393). تدوین الگویی برای ارتقای امنیت اجتماعی در بافت‌های فرسوده (مطالعه موردی: محلات منطقه 12 تهران)، مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 11 (38)، 188-159.

18) Albrechts., L. Healey., P. & Kunzmann., K. (2003), `Strategic spatial planning and regional governancein Europe, Journal of the American Planning Association, 69 (2), 113-129. DOI:10.1080/01944360308976301.

19) Fyfe., N. (2005). The Urban Geography Reader (Routledge Urban Reader Series), Routledge, 1 (1). 1-426.

20) Hongpeng., J. Xiaotian Dong., Z & Min., H .(2024). Evaluating the Sustainable Development Goals within Spatial Planning for Decision-Making: A Major Function-Oriented Zone Planning Strategy in China, Journal of Land 2024, 13(3),390-400. DOI:10.3390/land13030390

21) Healey., p. (2015). Civic Capacity, Place Governance and Progressive Localism. In book: Reconsidering Localism, Doi:105-125. DOI:10.4324/9781315818863-6.

[1] 1 . نویسنده مسئول

[2] - Social Ecology

شارک

عنوان URL للمقالة

تحلیل تحولات بخش مرکزی کلان شهرها با تأکید بر رویکرد یکپارچگی فضایی (مطالعه موردی: منطقه 12 شهرداری تهران)

سند

الروابط

المراكز ذات الصلة

دعامة

الصفحات الرسمية