تحلیل تحولات بخش مرکزی کلان شهرها با تأکید بر رویکرد یکپارچگی فضایی (مطالعه موردی: منطقه 12 شهرداری تهران)

الموضوعات : Geography and Urban Planning

حامد کاکاوندی ¹ , دکتر علیرضا استعلاجی ² , دکتر حمیدرضا صباغی ³ , دکتر نرگس نونژاد ⁴

1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، واحد یادگار امام خمینی(ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرری، ایران
3 - گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4 - گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 13 الإثنين , ذو الحجة, 1446 تاريخ التأكيد : 30 الأربعاء , ربيع الثاني, 1447 تاريخ الإصدار : 02 الإثنين , رجب, 1447

الکلمات المفتاحية: بخش مرکزی, یکپارچگی فضایی, منطقه شهری, شهر تهران.,

ملخص المقالة :

افزایش جمعیت در شهرهای بزرگ و توسعه شهرنشینی مشکلات متعددی را به وجود آورده است. یکی از مهم ترین مشکلات حجم بالای جمعیت در بخش مرکزی کلان شهرها به دلیل مناسب بودن قمیت زمین و مسکن نسبت به سایر بخش‌های شهر بود. از سوی دیگر در بخش مرکزی بسیاری از کاربری‌ها تغییر پیدا کرد که موجب آشفتگی در سازمان فضایی عناصر شد. ویژگی‌های رویکرد «یکپارچگی فضایی» می‌تواند نقش مهمی در اصلاح مشکلات به وجود آمده در بخش مرکزی و تحولات آن داشته باشد. هدف اصلی پژوهش تحلیل تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی تهران با رویکرد یکپارچگی فضایی است. روش پژوهش از نظر هدف کاربردی، از نظر ماهیت تحلیلی و از نظر روش کیفی- کمی است. جامعه‌ی آماری را  80 نفر از کارشناسان تشکیل می‌دهند. روش نمونه‌گیری غیر احتمالی و از نوع گلوله‌ برفی بوده است. اطلاعات تحقیق از طریق روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری‌شده است. ابزار جمع‌آوری اطلاعات پرسش‌نامه از نوع سؤالات بسته است. برای تحلیل داده‌ها از مدل دیمتل استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که معیار درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A)، فرسودگی کالبدی و ریزدانه بودن بناهای منطقه (12A)، درجه امنیت اجتماعی به دلیل وجود ناهنجاری‌ها (3A) و پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (7A) نيز چهار معیار نخست در ستون خالص اثرگذاري است و در اين ساختار به طور قطع نفوذكننده در مجموعه سيستم است و تعاملات بيشتري دارد كه به عنوان مهم ترين معیارهای اثرگذار نسبت به سایر عوامل اولويت بندي و رتبه بندي شده است.

چکیده مبسوط فارسی

مقدمه

توسعه نامتوازن شهر به دلیل افزایش جمعیت موجب تداخل کاربری‌ها با همدیگر، فرسودگی بیشتر بافت‌ها، ناهنجاری اجتماعی و پایین آمدن سطح امنیت، ناپایداری اقتصادی و غیره نشان‌دهنده تحولات بخش مرکزی بخش مرکزی شهر تهران (منطقه 12) با تأکید بر یکپارچگی فضایی است. ویژگی‌های رویکرد «یکپارچگی فضایی» می‌تواند نقش مهمی در اصلاح مشکلات به وجود آمده در بخش مرکزی و تحولات کالبدی آن داشته باشد. یکپارچگی فضایی یکی از ارکان برنامه ریزی فضایی راهبردی است. این نوع برنامه ریزی باید باید شامل یکپارچه بودن در محتوا و یکپارچه بودن در قلمرو و عملکرد باشد و مشارکت تمام بخش‌های دولتی و خصوصی و مدنی را در نظر بگیرد. از سوی دیگر به‌جای روابط سلسله مراتبی و سیستمی نوعی روابط شبکه‌ای( سطوح عمودی و افقی) بیبن پهنه‌ها و عناصر در فضا برقرار است. منطقه 12 شهرداری تهران اگر چه دارای قابلیت‌های مهم تاریخی و اقتصادی در شهر تهران است اما مشکلات آن نسبت به قابلیت‌های آن بیشتر است. در صورت عدم توجه به برنامه‌ریزی فضایی با تأکید بر یکپارچگی این منطقه از شهر با چالش جدی و جبران‌ناپذیری مواجه می‌شود. زیرا  برطرف نشدن مشکلات به وجود آمده در اثر تحولات کالبدی  می‌تواند بر سایر مناطق دیگر شهر تهران هم تأثیر بگذارد و کل شهر را به خطر اندازد. از سوی دیگر در راستای تحولات کالبدی بیشترین حجم بافت‌های فرسوده در کاربری تاریخی و مسکونی در منطقه 12 تهران وجود دارد و این مشکل بر هویت منطقه تأثیر منفی گذاشته است. آنچه در وضعیت منطقه قابل مشاهده است عدم تحقق یکپارچگی عمودی و افقی و نبود مشارکت بین تمام ذینفعان است. مسأله محوری پژوهش حاضر این است که منطقه 12 شهرداری تهران که دارای ویژگی تاریخی- فرهنگی و اقتصادی است، تحت تأثیر چه معیارهایی دچار تحولات شده و یکپارچگی فضایی در آن تحقق‌نیافته است؟

داده و روش

پژوهش از نظر هدف در دسته پژوهش‌های کاربردی قرار گرفته است. ماهیت پژوهش تحلیلی است و به دنبال روابط متغیرهای مورد مطالعه چون تحولات بخش مرکزی کلان شهرها و یکپارچگی فضایی است و روش مورد استفاده به صورت ترکیبی (‌ترکیب روش‌های تحلیل کمی و کیفی) است. جامعه آماری از 80 نفر از کارشناسان شهرداری منطقه 12، دفاتر توسعه محله‌ای و اساتید شهرسازی تشکیل‌شده است. روش نمونه‌گیری مورد استفاده در پژوهش حاضر غیر احتمالی و از نوع گلوله برفی بوده است. نمونه گیری گلوله برفی نوعی روش جذب شرکت کننده است که در آن شرکت کنندگان فعلی تحقیق سعی می‌کنند شرکت کنندگان بالقوه دیگری را هم با خود بیاورند. این نمونه گیری ابتدا از نمونه کوچک شروع شده و کم کم مثل یک گلوله برف به یک نمونه بزرگ تبدیل می شود. روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است، که از آن برای تعیین  چارچوب موضوعی، شناخت مفاهیم، دیدگاه‌ها و نظریات استفاده‌شده و بر اساس این شناخت و نیز مطالعات پایه در مورد ویژگی‌های جغرافیایی منطقه و تجربه زیست، نظریه متناسب برای تحقیق برگزیده‌شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، پرسشنامه از نوع بسته است. برای تحلیل وضعیت تحولات منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران و یکپارچگی فضایی از مدل دیمتل برای نشان دادن میزان تأثیر گذاری و تأثیر پذیری معیارها استفاده شده است.

بحث و نتیجه گیری

برای تحلیل داده‌های استخراج شده از نظریه‌ها و اسناد مرتبط با محدوده مورد مطالعه از مدل دیمتل برای میزان اثرگذاری و تأثیر پذیری (روابط علت و معلول) ابعاد و معیارهای تحولات در منطقه 12 شهرداری تهران با تأکید بر یکپارچگی فضایی استفاده شده است. معیار توجه به بعد فضایی در طرح‌ها و برنامه‌ها و اقدامات (6A)، سطح فضای سبز (4A)، درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A) و پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (7A) كه هم بسيار نفوذكننده و هم بسيار نفوذپذير است، جزء چهـار معیار نخسـت در سـتون شـدت (اهميـت ) اثرگذاري قرار دارد. در اين پژوهش مشخص شد كه درجه یکپارچگی و هماهنگی میان سازمان‌های مدیریتی (13A)، فرسودگی کالبدی و ریز دانه بودن بناهای منطقه (12A)، درجه امنیت اجتماعی به دلیل وجود ناهنجاری‌ها (3A) و پیوند فضایی میان سطوح ملی، منطقه‌ای، محلی (7A) نيز چهار معیار نخست در ستون خالص اثرگذاري است و در اين ساختار به طور قطع نفوذكننده در مجموعه سيستم است و تعاملات بيشتري دارد كه به عنوان مهم ترين معیارهای اثرگذار نسبت به سایر عوامل اولويت بندي و رتبه بندي شده است. و معیار تغییرات کاربری‌ در سطح منطقه (8A)، درجه تمایل بخش خصوصی در سرمایه گذاری در مرکز شهر (5A)، درجه استفاده از مشارکت نهادهای مدنی و مردمی (11A) و آلودگی و اغتشاشات صوتی و بصری (1A) نيز جـزء معیارهایی است كه به بيشترين ميزان اثر مي پذيرد.    

نتایج

افزایش جمعیت در کلان شهرها و توسعه شهرنشینی تغیییرات عمده‌ای در ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی به‌جود آورد. در منطقه 12 شهر تهران بیشتر کاربری‌ها تغییر یافت و به جای این که به توزیع کاربری‌های مختلط توجه شود این بخش مرکز کاربری تجاری و اداری شد. در این میان یکپارچگی فضایی نقش مهمی در برنامه ریزی تحولات کالبدی منطقه 12 تهران دارد. نتایج تحلیل داده‌ها با استفاده از مدل دیمتل نشان می‌دهد، از 14 معیار 6 معیار به دلیل کسب نمره بیشتر تأثیر گذار و 8 معیار به دلیل کسب نمره کمتر تأثیر پذیر است. از این رو تعداد معیارهای تأثیر گذار که نفش مهم‌تری در تحقق یکپارچگی فضایی با توجه به تحولات به‌وجود آمده منطقه 12 در بخش مرکزی شهر تهران دارد نسب به عوامل تأثیر پذیر کمتر است. نتایج مطالعه نشان داد که با توجه به تحولات منطقه ۱۲ در بخش مرکزی تهران، اقدامات قابل توجهی برای دستیابی به یکپارچگی فضایی انجام نشده است. با این حال، این منطقه دارای فرصت‌ها و قابلیت‌های قابل توجهی است که می‌توان از آنها برای دستیابی به یکپارچگی فضایی و ساماندهی توسعه در بخش مرکزی استفاده کرد. به منظور دستیابی به یکپارچگی فضایی، با توجه به تحولات، پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:

• توجه به یکپارچگی تمام ابعاد محیطی، کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی در برنامه‌های تهیه شده منطقه 12 شهرداری تهران
• استفاده از مشارکت تمام ذینفعان اعم از بخش خصوصی، مدنی و مردمی در تهیه برنامه‌های توسعه منطقه 12 شهرداری تهران
• توجه به پیوند فضایی میان سطوح محله، ناحیه و منطقه 12
• ارتقاء هماهنگی میان سازمان‌های متعدد مدیریتی در سطح منطقه 12
• احياي بافت‌های تاریخی و ارزشمند و تقويت هويت و خاطره جمعي
• ترغیب سرمایه گذاری بخش خصوصی در منطقه 12 به دلیل برخورداری از ویژگی‌های خاص تاریخی و اقتصادی
• رفع آسيب‌هاي اجتماعي، شهرت بد برخي محله‌ها در منطقه 12و ايجاد امنيت اجتماعي
• كاهش آلودگي‌هاي محیطی، هوا، صدا، آب و خاك در تمام محلات

  منابع ومآخذ

1) اکبری نامدار، شبنم وخدایی، هانیه (1403). بازآفرینی فضای معماری از یاد رفته، طرحی برای توسعه معماری پایدار ( نمونه موردی: فضاهای صنعتی در تبریز )، نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 9 (3)، 1-16.

2) ابرار خرم، رضا، استعلاجی، علیرضا و دانیالی، تهمینه (1403). ارزیابی قسمتی از عرصه‌های بافت قدیم و معرفی مناسب‌ترین محدوده سازگار با کاربری‌های تاریخی فرهنگی(مطالعه موردی: منطقه مرکزی شهر همدان)، نشريه علمي اندیشه‌های نو در علوم جغرافیایی، 5 (2)، 43-66.

3) براتی، ابراهیم; صابری، حمید; خادم الحسینی احمد و اذنی مهری (1400). شناسایی و تحلیل عوامل مؤثر در دستیابی به شهر اکولوژیک (مطالعه موردی: شهر درچه)، فصلنامه برنامه‌ریزی فضایی، 11 (4)، 151-168.

4) جلیلی، زهرا، سلیمانی، محمد و تولایی، سیمین. (1400). تحولات کالبدی-فضایی محله‌های در حال گذار (مورد مطالعه: منطقه شش شهر تهران)، نشریه جغرافیا، 9 (71)، 22-1.

5) حبیبی آرش و افریدی، صنم (1401). معرفی و دانلود کتاب تصمیم‌گیری چند معیاره (قطعی و فازی)، انتشارات نارون، ویرایش (1)، 272-1.

6) خزایی نژاد، فروغ (1394).تحلیل زیست پذیری در محدوده مرکزی شهر تهران، مورد پژوهشی: محلات منطقه 12، پایان‌نامه دکتری، استاد راهنما: دکتر سیمین تولایی، دکتر محمد سلیمانی، دانشگاه خوارزمی، دانشکده جغرافیا، 132-91.

7) خطیبی زاده، امیر حسین (1403). بررسی نقش تحولات کالبدی در جمعیت‌پذیری منطقه ۲۲ کلان‌شهر تهران، اولین همایش ملی سکونتگاه‌های انسانی ایران، 1 (1)، 11-2. 

8) شکویی، حسین (1390). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، جلد 1، انتشارات سمت، تهران، (22)، 568-1.

9) شورچه، محمد (1394). کتاب فضا و برنامه‌ریزی فوکو، انتشارات پرهام نقش، چاپ (1)، 171-1 .

10) شهرداری منطقه 12 تهران (1395). حوزه شهرسازی، برنامه و اسناد توسعه محله‌ای منطقه 12، 1 (1)، 1-50.

11) صادقی، سمیه، پناهی، علی، ولی زاده، رضا. (1402). عوامل تأثیرگذار بر تحولات ساختار فضایی-کالبدی کلان‌شهرها (مطالعه موردی: کلان‌شهر تبریز)، نشریه جغرافیا، 21 (77)، 87-71.

12) فنی، زهره (1393). مطالعات و جغرافیای شهری معاصر (مفاهیم و دیدگاه‌های اساسی)، انتشارات سمت، تهران، (1)، 85-1.

13) کمان رودی، موسی، سلیمانی، محمد، زنگانه، احمد و شریف جاهد، شهرزاد. (1401).  یکپارچگی فضایی در بازآفرینی بافت‌های فرسوده: مورد مطالعه تهران، نشریه آمایش جغرافیایی فضا، 12 (43)، 1-16.

14) قائدرحمتی، صفر، خادم الحسینی، احمد، و بناری، سجاد (1400). برنامه‌ریزی فضایی راهبردی شهر و برنامه عملیاتی شهرداری اردکان فارس. برنامه‌ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی)، 25(2 )، 145-181.

15) فکوهی، ناصر (1383).در هزارتوهای نظم جهانی، تهران، نشر نی، 1 (1)، 1-50.

16) موسی وند، جعفر (1397). آینده تحولات فضایی بخش مرکزی کلان‌شهر تهران، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه خوارزمی، دانشکده جغرافیا، 234-1.

17) مشکینی، ابوالفضل؛ صلواتی، سامان؛ و علی پور، سمیه (1393). تدوین الگویی برای ارتقای امنیت اجتماعی در بافت‌های فرسوده (مطالعه موردی: محلات منطقه 12 تهران)، مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 11 (38)، 188-159.

18) Albrechts., L. Healey., P. & Kunzmann., K. (2003), `Strategic spatial planning and regional governancein Europe, Journal of the American Planning Association, 69 (2), 113-129. DOI:10.1080/01944360308976301.

19)  Fyfe., N. (2005). The Urban Geography Reader (Routledge Urban Reader Series), Routledge, 1 (1). 1-426.

20)  Hongpeng., J. Xiaotian Dong., Z & Min., H .(2024). Evaluating the Sustainable Development Goals within Spatial Planning for Decision-Making: A Major Function-Oriented Zone Planning Strategy in China, Journal of Land 2024, 13(3),390-400. DOI:10.3390/land13030390

21)  Healey., p. (2015). Civic Capacity, Place Governance and Progressive Localism. In book: Reconsidering Localism, Doi:105-125. DOI:10.4324/9781315818863-6.

22) Kocziszky., G. & Szendi., D. (2025). Analysis of the expected development paths of Central-Eastern European countries between 2022 and 2025, Journal of Észak-magyarországi Stratégiai Füz, 20 (2), 14-30. DOI: 10.32976/stratfuz.2023.13

23) Moroz., C. & Thieken., A. (2024). Urban growth and spatial segregation increase disaster risk: Lessons learned from the 2023 disaster on the North Coast of São Paulo, Brazil, Natural Hazards and Earth System Sciences, 10 (51), 3299–3314. DOI:10.5194/nhess-24-3299-2024

24) Sue., K (2007). Planning Theory & Practice (Towards a Framework of Integration in Spatial Planning, An Exploration from a Health Perspective, Planning Theory & Practice,  8(2):161-181. DOI:10.1080/14649350701324367.

25)Zhang., A. (2025). Analysis of the Sustainable Development Pathway of Urban–Rural Integration from the Perspective of Spatial Planning: A Case Study of the Urban–Rural Fringe of Beijing, Sustainability,17 (5), 1-19. DOI: 10.3390/su17051857.