نقش میانجیگری و شفاعت در تحقق عدالت ترمیمی

الموضوعات : فقه و مبانی حقوق اسلامی

حمیدرضا مطیع ¹ , سیدمهدی احمدی ² , حسین رحیمی واسکسی ³

1 - دانشجوی دکتری فقه ومبانی حقوق ، دانشکده علوم انسانی ، واحدساری ، دانشگاه آزاداسلامی،ساری ، ایران
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، واحد ساری ، دانشگاه آزاد اسلامی ، ساری ، ایران (نویسنده مسئول)[e-mail]
3 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق ، واحد ساری ، دانشگاه آزاد اسلامی ، ساری ، ایران

تاريخ الإرسال : 07 الجمعة , رجب, 1445 تاريخ التأكيد : 05 الثلاثاء , ذو الحجة, 1445 تاريخ الإصدار : 14 الخميس , ذو الحجة, 1445

الکلمات المفتاحية: میانجیگری , شفاعت , اصلاح ذات البین , عدالت ترمیمی , عدالت کیفری,

ملخص المقالة :

عدالت ترمیمی فرآیندی است که تلاش دارد در مقابل عدالت کیفری که از روش های سزادهی و رضایت استفاده می کند، به روابط شخصی توجه و اصالت دهد و آنچه موجب تخریب این روابط شده است را دوباره بسازد بگونه ای که بزه دیده، بزهکار و جامعه محلی در آن داوطلبانه بصورت فعال حضور داشته باشند و در اثر این مشارکت، عدالتی که هدف آن ترمیم روابط است محقق شود. یعنی ضرر و زیان ناشی از جرم جبران و با تحلیل و بررسی علل، آثار و نتایج جرم و مشکلات ناشی از آن، راه حل مناسب در اصلاح روابط پایدار تحصیل شود. تحقق عدالت ترمیمی، عدالتی که با کرامت انسانی قریب تر است و اصلاح رفتارها و ترمیم روابط را برای تعالی جامعه، اندیشه می کند. مستلزم توسعه و بکارگیری روش هایی است که تلاش کند با استفاده از ظرفیت های مختلف، حداکثر توفیقات را تحصیل و سلامت افراد جامعه را به روشی مانا با هدف اجتماعی سازی روابط تقویت نماید. از جمله روش های اجرای عدالت ترمیمی، روش میانجیگری است، که تلاش دارد در فضای مناسب علل ، آثار و نتایج جرم انتسابی و راه های جبران خسارات ناشی از آن را با مدیریت میانجیگر و در صورت ضرورت با حضور سایر اشخاص مؤثر ، به گفتگو بنشیند و توفیقاتی حاصل کند که به اصلاح و ترمیم روابط منتج گردد. در فقه اسلامی معیارهای عدالت ترمیمی و میانجیگری مبتنی بر اصلاح ذات البین توصیه و تأکید شده است. معیارهایی برای اصلاح روابط بین افراد که خود از فضائل اخلاقی است. در این مقاله با هدف شناخت و تبیین جایگاه میانجیگری و شفاعت به نقش آنها در تحقق عدالت ترمیمی و اصلاح ذات البین پرداخته می شود.

المصادر:

قرآن کریم
ابن¬منظور، محمد. (1414). لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعه.
احمدی، لیلی. (1393). میانجیگری الگویی برای رفع تعارضات(روشی مؤثر در تحقق عدالت ترمیمی)،فصلنامه مددکاری اجتماعی،دور3،شماره1،پیاپی7،ص51-44
جبران مسعود. (1376). الرائد. مشهد: چاپ انتشارات آستان قدس رضوی.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1381). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. تهران: انتشارات گنج دانش.
حسینی، سیده سمانه؛ کاظمی گلوردی، محمدرضا؛ شایگان فرد، مجید. (1401). مبانی فقهی میانجیگری کیفری در عرصه جرائم تعزیری با تاکید بر عدالت ترمیمی، فصلنامه مطالعات میان رشته ای فقه، شماره6، ص102-79
حسینی، سیدمحمد؛ صفرزاده، داوود؛ امیرپور، حیدر. (1390). تحلیل مبانی فقهی و حقوقی شورای حل اختلاف و نهادهای مشابه. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
حسینوند ، موسی. (1397). میانجیگری کیفری در پرتو آموزه های عدالت ترمیمی. تهران: انتشارات مجد.
دهخدا ، علی اکبر. (1377). لغت نامه. تهران: انتشارات و مؤسسه انشارات و چاپ دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی ، حسین بن محمد. (1375). ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن. بی جا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412). مفردات. بیروت: دار العلم.
رضایی، کاوه؛ سبزواری، ابراهیم؛ کارگر، مسعود؛ تیرافکن، بهنام؛ علی جانی، ایوب. (1398). بازتاب سیاست کیفري ایران در قانون آیین دارسی کیفري مصوب 1392درخصوص قرار میانجی گري از سوي نهاد دادسرا در پرتو عدالت ترمیمی، فصلنامه علمی-حقوقی قانون یار، دوره سوم، شماره دوازدهم،ص91-115
زهر ، هوارد. (۱۳۸۳). کتاب کوچک عدالت ترمیمی. تهران: انتشارات مجد.
ساداتی، سیدمحمدمهدی؛ ساداتی، سیدمحمدجواد؛ محمدی کراچی، بابک. (1399). میانجیگری در فقه امامیه و حقوق کیفری ایران، دو فصلنامه علمی مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، سال چهادهم، شماره41، ص30-5
سبزواری ، عبدالکریم. (1401). عدالت ترمیمی در دادسرا. تهران: انتشارات قانون یار.
سعیدی ، یاسمن. (1401). الگوی میانجیگری از عدالت ترمیمی در نظام حقوقی ایران و اسلام. فصلنامه علمی مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، دوره10، شماره3 ، شماره پیاپی ( 23)، ص190-173
سودانی سادری ، بدر. (1399). میانجیگری کیفری. تهران: انتشارات دادگستر.
شهابی ، محمود. (1417). ادوار فقه. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
شیری ، عباس. (1385). عدالت ترمیمی(مبانی و کنشگران). تهران: رساله دکتری ، دانشگاه شهید بهشتی ،دانشکده حقوق.
صبوحی ، رحمان. (1394). عدالت کیفری در نظام کیفری موضوعه ایران. تهران: انتشارات مجد.
صوفی، فرشید؛ افراسیابی، سعید. (1397). جایگاه میانجیگری در دادرسی کیفری.تهران: انتشارات قانون یار.
طباطبايى، محمدحسين‌. (1417ق). تفسیر المیزان. قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى‌.
طباطبايى حائرى ، سيد على بن محمد على بن ابى المعالى. (1422). رياض المسائل في بيان أحكام الشرع بالدلائل. قم: مؤسسة النشر الاسلامي.
طريحی ، فخرالدين. (1408). مجمع البحرين. بی جا: مکتبه نشر الثقافة الاسلامی.
عباسی ، مصطفی. (1382). میانجی گري کیفري. تهران: نشر دانشور.
عباسی ، مصطفی. (1382). افق های نوين عدالت ترمیمی در میانجیگری کیفری. تهران: نشر دانشور.
عسگری نیاسر ، مسعود. (1398). میانجیگری کیفری قاضی و پلیس جلوه‌ای نوین از عدالت ترمیمی. تهران: آریا دانش.
عميد، حسن. (1377). فرهنگ فارسي عميد. تهران: انتشارات اميركبير.
غلامی ، حسین. (1385). عدالت ترمیمی. تهران: انتشارات سمت.
فرشی ، حمید. (1399). مباحث ‬حقوقی ‬کاربردی ‬میانجیگری ‬در ‬امور‬کیفری. تهران: انتشارات چتر دانش.
معین، محمد. (1375). فرهنگ فارسی. تهران: چاپخانه سپهر تهران.
مکارم شیرازی،ناصر. (1377). اخلاق در قرآن.قم: مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع).
مکارم شیرازی، ناصر.(1384). یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث شامل سیصد آیه و هفتصد حدیث. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
میرخلیلی، احمد؛ کلانتری خلیل آباد، عباس؛ دشتی، حسین. (1398). قلمرو شفاعت در اقسام مجازات. مجله فقه و اصول دانشگاه فردوسی مشهد،سال پنجاه و یکم، شماره 119،ص137-115.
نجفی ابرندآبادی، علی حسین. (1380). از عدالت کیفری کلاسیک تا عدالت ترمیمی. مجله دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، سال سوم، شماره2،ص36-1.
نوبهار، رحیم. (1393). شفاعت در حدّ و تعزیر. پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره7،ص130-103.
نوریزاد، عزت اله؛ مجتهد سلیمانی، ابوالحسن؛ سید مرتضی حسینی، راحله. (1398). میانجیگری کیفری آموزه ای از عدالت ترمیمی از منظر حقوق و اخلاق، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال پانزدهم، شماره4
هاشمی شاهرودی، محمود. (1382). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بيت(ع).

نص كامل:



The Scientific Journal in Jurisprudence and Bases of Islamic Law

Vol. 17, No. 1, spring 2024 (23-36)

 

 

 

The role of mediation and intercession in realizing restorative justice

Hamidreza Motie¹         Seid Mehdi Ahmadi*²               Hosein Rahimi Vaskasi³

 

Received date: 2024/01/19

Acceptance date: 2024/05/11

 

Extended abstract

Introduction: In Islamic law, the human being is referred to as a noble creation an entity whose purpose of creation is perfection and eternal salvation. This creation is considered the noblest of all creatures and is given a lofty status. It teaches us how to treat others and how to interpret events and relationships based on human dignity. A human who lives socially reflects beauty and perfection in the interactions and conflicts throughout life, a manifestation inspired by religious teachings. One of the key issues emphasized by religions and human societies has always been the human being, human dignity, and individual rights what we now call human rights. These rights are recognized for the most vital pillar of creation.Conflict, disputes, and hostilities between individuals are inevitable throughout life. They arise for various reasons and manifest in different ways, causing disruptions in life and disturbing its natural order. The judicial system is thus compelled to address complaints and disputes through often rigid and punitive laws. However, in today’s complex society, the application of innovative methods rooted in the nature of human creation by leveraging public capacities and expanding participatory and non-judicial approaches seems necessary. There are now many methods available to resolve disputes within the framework of international public law. What adds value to a particular method is its ability to align the features of a specific conflict with the structure of the resolution process. Like other aspects of life, dispute resolution methods have evolved. One relatively modern legal method is mediation. Resorting to mediation as a restorative justice method and reinforcing this and other non-judicial approaches can help settle disputes, establish peace and reconciliation, and deepen positive relationships. Mediation seeks to establish dialogue between conflicting parties, involving influential individuals and local communities when needed, and engaging a mediator who is capable of managing and facilitating the process. It resolves disputes peacefully through dialogue, compensates for losses, defines rights and obligations, and repairs the relationship between the parties and the broader community. In Islamic jurisprudence, mediation appears under the term intercession (shafā‘ah), which refers to the involvement of a third party to seek forgiveness and pardon. This is not prohibited in private (ḥaqq al-nās) offenses and aims at decriminalization and reconciliation. It fosters intimacy and respect in relationships, in line with human dignity. The ultimate goal of the mediator or intercessor is to reconcile conflicting parties a reconciliation that achieves restorative justice, which emphasizes balance between all components of a crime. It strives to improve the victim’s condition, encourage the offender’s accountability, repair the relationships among involved parties, and facilitate the social reintegration of the offender and the victim’s return to normal life.Achieving restorative justice depends on adopting methods that can create transformative change in criminal processes and significantly influence the lives of both victims and offenders. Despite the challenges, which deserve attention as they ease the path forward, this article explores mediation in legal contexts and intercession in jurisprudence, identifying their similarities in goals and their role in achieving restorative justice. One of the primary roles of criminal mediation is the rehabilitation and accountability of the offender, who often becomes the focal point of mediation efforts. Compensating victims and addressing their needs are clear indicators of the effectiveness of mediation and, by extension, demonstrate the spread of restorative justice principles. Expanding local community participation in criminal justice and promoting societal reform further illustrate the practical potential of restorative justice. Resolving disputes, easing tensions, preventing future conflicts, and promoting a culture of peace and reconciliation are among the key functions of mediation in the pursuit of restorative justice.

Keywords: Mediation, Intercession, Reconciliation, Restorative Justice, Criminal Justice.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقش میانجیگری و شفاعت در تحقق عدالت ترمیمی

حمیدرضا مطیع ⁴             سید مهدی احمدی*⁵        حسین رحیمی واسکسی⁶

                                                                                                                                                                         

تاریخ دریافت : 29/10/1402

                                                                                                  تاریخ پذیرش: 22/02/1403    

چکیده

عدالت ترمیمی فرآیندی است که تلاش دارد در مقابل عدالت کیفری که از روش­های سزادهی و رضایت استفاده می­کند، به روابط شخصی توجه و اصالت دهد و آنچه موجب تخریب این روابط شده است را دوباره بسازد. بگونه­ای که بزه­دیده، بزهکار و جامعه محلی در آن داوطلبانه بصورت فعال حضور داشته باشند و در اثر این مشارکت، عدالتی که هدف آن ترمیم روابط است محقق شود. یعنی ضرر و زیان ناشی از جرم جبران و با تحلیل و بررسی علل، آثار و نتایج جرم و مشکلات ناشی از آن، راه حل مناسب در اصلاح روابط پایدار تحصیل شود. تحقق عدالت ترمیمی، عدالتی که با کرامت انسانی قریب­تر است و اصلاح رفتارها و ترمیم روابط را برای تعالی جامعه، اندیشه می­کند. مستلزم توسعه و بکارگیری روش­هایی است که تلاش کند با استفاده از ظرفیت­های مختلف، حداکثر توفیقات را تحصیل و سلامت افراد جامعه را به روشی مانا با هدف اجتماعی­سازی روابط تقویت نماید. از جمله روش­های اجرای عدالت ترمیمی، روش میانجیگری است، که تلاش دارد در فضای مناسب علل، آثار و نتایج جرم انتسابی و راه­های جبران خسارات ناشی از آن را با مدیریت میانجی­گر و در صورت ضرورت با حضور سایر اشخاص مؤثر­، به گفتگو بنشیند و توفیقاتی حاصل کند که به اصلاح و ترمیم روابط منتج گردد. در فقه اسلامی معیارهای عدالت ترمیمی و میانجیگری مبتنی بر اصلاح ذات­البین توصیه و تأکید شده است. معیارهایی برای اصلاح روابط بین افراد که خود از فضائل اخلاقی است. در این مقاله با هدف شناخت و تبیین جایگاه میانجیگری و شفاعت به نقش آنها در تحقق عدالت ترمیمی و اصلاح ذات­البین پرداخته می­شود.

واژگان کلیدی­: میانجیگری­، شفاعت، اصلاح ذات البین، عدالت ترمیمی، عدالت کیفری.

 

 

 

 

 

---

[1] . Ph.D student of Departement of Law, Sari branch, Islamic Azad University, Sari, Iran. [e-mail]

[2] .* Assistant Professor of Departement of Law, Sari branch, Islamic Azad University, Sari, Iran. (corresponding author). [e-mail]

[3] .Assistant Professor of Departement of Law, Sari branch, Islamic Azad University, Sari, Iran. hoseinrahimi542@ gmail.com

[4] . دانشجوی دکتری فقه ومبانی حقوق، دانشکده علوم انسانی، واحدساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران.                                       [e-mail]

[5] . *استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران. (نویسنده مسئول)                                                [e-mail] 

[6] . استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران.                                                                          [e-mail] 

مقدمه

در شریعت اسلام از انسان به عنوان نوع کریم یاد می­شود، موجودی که خلقت او برای تکامل و سعادت ابدی است، خلقتی که انسان را اشرف مخلوقات می­داند و جایگاه متعالی برای او تعریف می­کند. خلقتی که به ما می­آموزد چگونه باید با انسان رفتار کنیم و مناسبت­ها و اتفاقات را بر اساس کرامت او تعریف نماییم. انسانی که اجتماعی زندگی می­کند و وقایع و اختلافات موجده در ادوار زندگی او نیز با نگرش بر اجتماعی سازی روابط، زیبایی و کمال را تصویر می­کند، جلوه­ای که منبعث از آموزه­های دینی است. همواره یکی از موضوعات مهم مورد توجه ادیان و جوامع بشری، موضوع انسان، کرامات انسانی و حقوق اشخاص و به تعبیر امروزی حقوق بشر است، حقوقی که برای مهمترین رکن آفرینش هستی در نظر گرفته شده است. اختلاف، درگیری و تخاصم ما بین افراد، امری اجتناب ناپذیر در طول زندگی اشخاص است که به انحاء مختلف و به دلائل گوناگون ظهور و بروز یافته و مشکلاتی را ایجاد می­نماید. مشکلاتی که تأثیرات خود را در جریان زندگی و اختلال در نظام طبیعی آن خواهد گذاشت، نظام قضایی ناگزیر است با وضع قوانین و مقررات عمدتاً غیرمنعطف و سزاده در صدد فصل دعوی و شکایت برآید. لیکن در دنیای امروزی و پیچیدگی­های روابط اشخاص به کارگیری الگوهای نوین و مبتنی بر سرشت خلقت انسان با استفاده از ظرفیتهای مردمی و توسعه روش­های مشارکتی و غیرقضایی ضروری بنظر می­رسد. 

امروزه روش‌های متعددی برای حل و فصل اختلافات در چارچوب حقوق بین‌الملل عمومی وجود دارد، اما آنچه باعث ارزش­گذاری بر روی یک روش در مقایسه با روش دیگر است توان ایجاد سازگاری بین ویژگی‌های اختلاف به وجود آمده با ساختار روش حل اختلاف مورد نظر است. شیوه­های حل و فصل اختلافات نیز مانند دیگر جنبه­های زندگی، با تحول و نوآوری همراه است. یکی از شیوه­های نسبتاً نوین حقوقی در فصل خصومت، «میانجیگری» است. رجوع به نهاد میانجیگری بعنوان یکی از روش­های عدالت ترمیمی و ایضاً تقویت این نهاد و سایر روش­های غیرقضایی می­تواند ضمن حل و فصل دعاوی و برقراری صلح و سازش ما­بین افراد به بهبود و تعمق روابط حسنه منتج گردد. 

میانجیگری روشی است که می­کوشد گفتمان بین طرفین نزاع را حاکم کند، در صورت لزوم افراد تأثیرگذار در مسئله و جامعه محلی را مشارکت دهد و میانجی­گر را که مستعد برای مدیریت و تسهیل امور است به­کارگیرد. روشی که حل اختلاف را به صورت مسالمت­آمیز و از طریق گفتگو کار ویژه خود قرار داده تا ضمن جبران خسارات و تعیین حقوق و تعهدات طرفین، روابط آنها با یکدیگر و جامعه را نیز ترمیم دهد.

میانجیگری در منابع فقهی با عنوان شفاعت به معنای وساطت شخص ثالث برای عفو و بخشش آمده است، امری که در جرائم حق­الناسی منع نشده و هدف آن کیفرزدایی و اصلاح ذات­البین است، اصلاح خصومت­ها و برقراری روابط صمیمانه توأم با احترام و حفظ کرامت که شایسته انسان است. غایت تفکر و تدبیر میانجی­گر و شفیع­، تلاش برای اصلاح ذات­البین است، اصلاحی برای تحقق عدالت ترمیمی، عدالتی که بر تعادل و توازن بین تمامی ارکان جرم تأکید دارد و می­کوشد ضمن بهبود وضعیت بزه­دیده و مسئولیت­پذیری بزهکار، ارتباط اشخاص درگیر در جرائم و خصومت­ها را ترمیم و اصلاح نموده و بازپذیری اجتماعی بزهکار و برگشت بزه­دیده به روند طبیعی زندگی را محقق نماید.

شناخت دقیق جایگاه میانجیگری و شفاعت در نظام فقهی و حقوقی و اهداف مبتنی بر آن و ایضاً سایر روش­های مشابه، در عصر کنونی که روابط اشخاص از پیچیدگی بیشتری برخوردار است و شاهد گسترش بحران در حوزه آسیب­های اجتماعی، بروکراسی­های اداری، تراکم پرونده­ها و حجم کار دادگاه­های کیفری و قوانین طواری دادرسی از یک سو و تورم جمعیت کیفری از سویی دیگر که ناچاراً دقت در رسیدگی را تحت تأثیر قرار داده هستیم، می­تواند با هدف تحقق عدالت ترمیمی، عدالتی که در جستجوی حل مشکل، جرم­زدایی، قضازدایی، عدم تعقیب متهم، اصلاح نه مجازات بزهکار و انتقام از وی، با ابزارهایی مانند میانجی­گری است، جریان­سازی نموده و نقش مؤثری در مسیری که فلسفه خلقت انسان و روش تکامل اوست را ایفا نماید. نظم و آرامش بیشتر و صلح پایدار که محصول تدبیری است که اتفاقاً ریشه در نهادهای کهن جوامع انسانی و طرق حل اختلاف مبتنی بر سنت­های بومی و مذهبی دارد و التیام و بهبودی بزه دیده، ترمیم روابط گسست شده و بازگرداندن توازن و هماهنگی به جریان زندگی افراد پیرامون نزاع را تعقیب می­کند، برقرار نماید.

1- عدالت ترمیمی

عدالت در لغت مايه اعتدال و استقامت در نفوس انسانى است و ضد آن «جور» است (ابن منظور، 1414: 9/83). مساوات و مقابل ظلم (طریحی، 1408: 2/134). عدالت، یعنی نهادن هر چیزی به جای خود و لفظی است که با معنایی وسیع در کلیه شئون آدمی حضور مؤثر دارد. قانون عدالت یک قانون کلی و عمومی است و هر نوع داوری و حکومت را چه در امور بزرگ و چه کوچک شامل می‌شود (مکارم شیرازی، 1384: 266). ترمیم نیز در لغت به معنای مرمت کردن و اصلاح کردن خلل يا خرابی چیزی آمده است (معین، 1375: 2345). ترمیم به معنای مرمت کردن و اصلاح کردن می باشد (دهخدا ، 1377: 1/732). عدالت به عنوان یك موضوع قابل بحث در مفاهيم مكاتب حقوق كيفري و جرم­شناسي، در دو حوزه كيفري و ترميمي مطرح مي­شود. در این ميان ناتواني سيستم عدالت كيفري در دو طيف سزادهي و اصلاح و درمان، گرایش به عدالت ترميمي را سبب شده است (عباسي، 1382: 25). عدالت ترمیمی عبارت است از احیاء حقوق بزه­دیده و ایجاد مشارکت فعال وی در جامعه در فرآیند اجرای عدالت. در این فرآیند جرم اقدامی علیه فردی دیگر یا اجتماع تلقی می­شود نه علیه دولت و به جای مجازات به حل و فصل مشکلات ناشی از جرم تاکید دارد­(سبزواری، 1401: 14). اصولاً عدالت ترمیمی، سیاستی است که در پی بسیج امکانات و استعدادهای جامعه و بزه­ديده و بزهکار و عدالت کیفری برای ترمیم گسست­ها و شکاف­های روابط انسانی و ترمیم و درمان لطمات و صدمات متحمل شده از سوی بزه­ديده و بزهکار و وابستگان آنها و جامعه است و از روشی مسالمت­آمیز برای مديريت بزهکاری بهره می­برد. به­گونه ای که در عدالت ترمیمی، خود فرايند عدالت دارای جاذبه­های انسانی است و خود مبلغ فرهنگ و مدنیت است. عدالتی که می­خواهد بزهکاران را مستقیم­تر مورد خطاب قرار دهد و از طرفی وی را با جامعه بزه­ديده، خانواده بزه­ديده و مقامات دستگاه عدالت کیفری آشتی دهد (عباسی، 1382: 25 ). به طور کلی در دادرسی، دو روش متفاوت وجود دارد: دادرسی تنبیهی یا کیفری و دادرسی ترمیمی. در دادرسی کیفری، مجرم مقصر است و باید مجازات شود؛ اما در دادرسی ترمیمی، بیشتر به فرد بزه دیده و جبران خسارت وی توجه می شود. در دادرسی کیفری، مجرم باید مجازات شود، چون نظم اجتماع را مختل کرده و به حقوق دیگری تجاوز نموده است، اما در دادرسی ترمیمی، به فرد برچسب مجرمانه نمی­زنیم و تلاش می­کنیم تا بزهکار و بزه­دیده دوباره با صلح و صفا در اجتماع زندگی کنند. در واقع­، نباید جواب اشتباه شخص مجرم را با یک واکنش اشتباه پاسخ داد. بلکه در این رویکرد کار مثبتی انجام می­دهیم تا اشتباه آن شخص جبران شود. بر پایه مدل ترمیمی عدالت، بزه باید در قلمروی جامعه محلی که جرم در آن حوزه اتفاق افتاده است، به وسیله اعضای آن اجتماع محلی بین بزه­دیده و بزهکار حل و فصل شود. در این مدل از عدالت، بزه­دیده یک نقش فعال بر عهده دارد، به او امکان رویارویی با بزهکار و طرح نیازهایش داده می­شود. در این مدل باید به بزهکار کمک شود تا بتواند زیان­ها و صدمات وارده بر بزه­دیده را به نحو مطلوبی جبران کند و روابطش را با بزه­دیده سر و سامان دهد و صدماتی را که به نظم اجتماع وارد آورده جبران نماید. در نتیجه در این مدل، به افراد اهمیت داده می­شود­ (شیری، ۱۳۸۵: ۸۴). عدالت ترميمي روش جديد انديشيدن هم درباره جرم و هم درباره چگونگي پاسخ (واکنش) به آن است (زهر، ۱۳۸۳: 55). بطور خلاصه عدالت ترمیمی فرآیندی است که تلاش دارد در مقابل عدالت کیفری که از روش­های سزادهی و رضایت استفاده می­کند­، به روابط شخصی توجه و اصالت دهد و آنچه موجب تخریب این روابط شده است را دوباره بسازد، بگونه­ای که بزه­دیده­، بزهکار و جامعه محلی در آن داوطلبانه بصورت فعال حضور داشته باشند و در اثر این مشارکت­، عدالتی که هدف آن ترمیم روابط است محقق شود یعنی ضرر و زیان ناشی از جرم، جبران و با تحلیل و بررسی علل، آثار و نتایج جرم و مشکلات ناشی از آن راه حل مناسب در اصلاح روابط پایدار تحصیل شود.

2- میانجیگری

میانجیگری در لغت به معنای وساطت، میانجیگری کردن، میانجی شدن و وساطت کردن است (دهخدا، 1377: 21939). وساطت، میانجی بودن، شفیع، داور، حکم، مصلح (معین، 1375: 4480). میانجی یا میانجیگر میان دو نفر برای رفع اختلاف و آشتی دادن آنها است (عمید، 1377: 43). میانجی­گری یکی از شیوه­های معروف مدیریت اختلاف می­باشد و در مسائل کیفری نیز از شیوه میانجیگری کیفری برای حل و فصل اختلاف­ها و مسائل مختلف ناشی از ارتکاب جرم بر اساس توافق شاکی – بزه­دیده و متهم بزهکار با حضور شخص ثالث به نام میانجی­گری استفاده می­شود. میانجیگری در شرایط اختلاف اجتماعی رخ می­دهد و کانون توجه آن فرایندهای حل اختلاف می­باشد. میانجیگری در نتیجه اختلاف بین دو گروه مرتبط با هم با هدف دستیابی به توافقی که اختلاف آنها را حل نماید آغاز می­شود. از این رو اختلاف و فرایندهای حل اختلاف در کانون فعالیت میانجیگری قرار دارند­ (عسگری نیاسر، 1398: 81 ). بطور کلی میانجیگری روش یا آئین حل اختلاف است بدون دخالت دستگاه دادرسی، فرآیندی که طی آن بر ضرورت مذاکره شرکت کنندگان با یکدیگر جهت حصول یک توافق در خصوص دعوای مطروح تأکید و بر مبنای تصمیم­سازی آزادانه و توأم با مشارکت طرفین نسبت به حل و فصل خصومت اقدام می­شود. (سبزواری، 1401: 96). میانجیگری فرآیندی است که به بزه­دیده فرصت می­دهد با بزهکار ملاقات کند و در فضایی امن و آرام و با هدف حصول به آرامش و بهبودی و پاسخگو نمودن مستقیم بزهکار­، جبران زیان­های خود را تقاضا نماید­(غلامی، 1385: 125). میانجیگری‬ يکی ‬از ‬روش­های ‬مؤثر ‬برای‬ حل ‬اختلاف ‬بین ‬اشخاص‬ است،‬ که‬ به‬ معنای ‬وساطت‬ کردن ‬و ‬واسطه ‬شدن ‬میان ‬دو ‬نفر ‬برای‬ رفع ‬اختلاف ‬و ‬کشمکش ‬آنهاست ( فرشی، 1399: 7 ). میانجیگری دارای فوائد بسیاری است که مهمترین آنها عبارتند از اینکه معمولاً باعث بازگشت خسارت و منتهی به استرداد مال به بزه­دیده و بازگشت احساس امنیت به او می­شود و باعث اصلاح و متنبه شدن می­شود­ (نجفی ابرند آبادی، 1380: 19). میانجیگری در آیین­نامه مصوب سال 1395 هیأت وزیران این­گونه تعریف شده است: فرایندی که طی آن بزه­دیده و متهم با مدیریت میانجیگر در فضای مناسب در خصوص علل، آثار و نتایج جرم انتسابی و نیز راه­های جبران خسارات ناشی از آن نسبت به بزه­دیده و متهم گفتگو نموده و در صورت حصول سازش­، تعهدات و حقوق طرفین تعیین می­گردد.

1-2- جایگاه میانجیگری کیفری در نظام قضائی ایران

در قوانین پس از انقلاب همانند پیش از انقلاب، روش­های جایگزین حل و فصل دعوا و مشخصاً میانجی­گری در قالب مضامین و مفاهیمی همچون مصالحه و تلاش برای رسیدن به آن از طریق نهادهایی همچون اصلاح ذات­البین، قاضی تحکیم، شوراهای حل اختلاف و غیره آمده است. در اصل 156 قانون اساسی پیش­بینی شده است که «به منظور تحقق بخشیدن به عدالت، قوه قضاییه وظیفه رسیدگی و صدور حکم در مورد تظلمات تعدیات، شکایات، حل و فصل دعاوی و رفع خصومات و... را برعهده دارد». راهکار عملی حل و فصل دعاوی و رفع خصومات را می­توان در نهادهای فوق­الذکر جستجو نمود که پیش از تصویب قانون آیین دادرسی کیفری (مصوب 1392) عمده­ترین شاهراه حل و فصل دعاوی محسوب می­شدند (صبوحی، 1394: 64). سیاست کیفري ایران در قانون جدید آیین دادرسی کیفري در مرحله دادسرا سعی بر میانجیگري دارد، البته میانجیگري از نهادهاي تازه تاسیس در ایران می­باشد. اگرچه این نهاد سابقه­ي طولانی ندارد، لکن حل و فصل اختلافات و دعاوي به شیوه­ مسالمت­آمیز و از طریق صلح و سازش سابقه­اي دیرینه در نظام دادرسی اسلامی دارد. نهاد­هاي میانجیگري و هم چنین قاضی تحکیم در کلیه دعاوي ابتدائا سعی در ایجاد صلح و سازش دارند و در صورت عدم حصول سازش، در اموري که صلاحیت دارند، اقدام به قرار مجرمیت می­نمایند و این مهم در قانون آیین دادرسی کیفري مصوب 1392 در شقوق 84 ، 83 ، 82 و  192 پیش­بینی شده است و به نظر می­رسد مهمترین کارکرد دادسرا از منظر قانون آیین دادرسی کیفري جدید در راستاي اهداف نظام عدالت ترمیمی شناسایی نقش میانجیگري میان بزهکار و بزه­دیده براي دادسرا می­باشد (رضایی و همکاران، 1398: 92). «آيین‬نامه‬ میانجیگری‬ در‬ امور‬ کیفری»‬ در‬ ‬۳8 ماده‬ تهیه‬ و‬ در‬ تاريخ‬ 08/09/1394 به‬تصويب‬ رئیس ‬قوه ‬قضائیه ‬رسید ‬و ‬در ‬روزنامه رسمی منتشر شد. در‬ ماده ‬۳8 آيین­نامه‬ تأکید ‬شده‬ بود‬ که‬ آيین­‬نامه ‬از‬ تاريخ ‬تصويب ‬لازم ‬الاجراست؛ ‬اما‬ به‬ جهت ‬تصريح ‬ماده ‬8۴ قانون‬ آيین ‬دادرسی ‬کیفری ‬که ‬تصويب ‬آيین­‬نامه ‬را‬ پس ‬از‬ تهیه‬ توسط‬ وزارت ‬دادگستری‬ و‬ تأيید ‬رئیس ‬قوه ‬قضائیه ‬بر ‬عهده‬ هیأت‬ وزيران‬ قرار‬ داده‬ است،‬ تصويب‬ و‬ لازم­‬الاجراء‬ دانستن‬ آن‬ توسط‬ رئیس‬ قوه‬ قضائیه‬ وجاهت ‬قانونی ‬نداشت. ‬از‬ اين‬ روی ‬آيین­نامه ‬پیشنهادی‬ وزارت ‬دادگستری‬ مجدداً‬ پس ‬از‬ تأيید‬ رئیس ‬قوه‬ و‬ با‬ تغییرات ‬و‬ حذفیاتی ‬در‬مورخه 28/07/1395 در‬۳۴ ماده ‬به ‬تصويب ‬هیأت‬ وزيران ‬رسید ‬(فرشی، 1399: 8). به نظر می­رسد قانون­گذار با شناخت دقیق شرایط حاکم بر جامعه و نیازهای مبتنی بر آن، در صدد برآمده است با رجوع به مبانی فقهی و حقوقی، ضمن توجه به الگوی عدالت ترمیمی، روش­های اجرای آن را به طریقی همچون میانجیگری قانوناٌ تعریف نموده و زمینه تحقق و بسط و گسترش آن را نهادینه سازد.

3- تعریف لغوی و اصطلاحی شفاعت

میانجیگری در نظام فقهی تحت عنوان شفاعت تعریف می­شود، شفاعت در لغت: شفع به معنای ضمیمه شدن چیزی به چیز دیگر است و شفاعت ضمیمه شدن شخص به دیگری است تا آن دیگری یار و یاور او باشد(راغب اصفهانی، 1412: 457). الشفاعه: شفع، خواهش­گری، میانجیگری، پادرمیانی (جبران مسعود، 1376: 1030). شفاعت یعنی وساطت: کار واسطه، میانجیگری، وساطت، شفاعت ( همان: 1868). میانجیگری یا طرفداری از جمله صورتهای خاصی است که غیر قضایی ساختن امر تعقیب را متاثر از اندیشه کیفرزدایی ممکن می­سازد، از این وساطت خیرخواهانه که ویژه (حقوق دینی) است تعبیر به شفاعت شده است (صوفی و افراسیابی، 1397: 46). شفاعت در اصطلاح خواهش ثانی به سود اول است که جرمی و گناهی کرده است تا از جزای او بگذرند یا تخفیف دهند (جعفری لنگرودی، 1381: 2295). شفاعت در اصطلاح عرف به معنای درخواست چیزی از مقام بالاتر برای فرد پائین تر از خود می­باشد. در شفاعت، فردی که مقام بالاتری دارد و دارای قوّت در امری است، فرد ضعیف را جفت و قرین خود می­کند تا از این طریق به او نفعی برساند، اعمّ از این که دنیوی باشد یا اخروی (هاشمی شاهرودی، 1389: 685) و در اصطلاح فقهی و حقوقی عبارت است از این که شخصی دارای شخصیّت اجتماعی از قاضی دادسرا بخواهد از تعقیب متهّمی که به اتهام ارتکاب جرم حدّی تحت تعقیب قرار گرفته خودداری، یا از قاضی محکمه بخواهد از محکوم نمودن او درگذرد و یا از حاکم شرع بخواهد از اجرای محکومیّت شخصی که مرتکب جرم حدّی شده است، سرباز زده و وی را مورد بخشش قرار دهد (نوبهار، 1393: 106).

4- شفاعت در فقه

شفاعت در قرآن بیشتر در معنای شفاعت اخروی بکار رفته است، به نظر می­رسد تنها یک آیه در قرآن است که در معنای شفاعت دنیوی به کار رفته است و می­توان ناظر بر شفاعت مجرمان نزد حاکم محسوب نمود و به آن استناد کرد که حاکی از گرایش شارع مقدس اسلام به کیفرزدایی در اسلام است (حسینوند،1397: 82). خداوند در آیه 85 سوره مبارکه نساء می­فرماید­: مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يكنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْهَا وَ مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يكنْ لَهُ كُفْلٌ مِنْهَا» (نساء/۸۵) «هر کس شفاعت پسندیده­ای کند ، برای وی از آن نصیبی خواهد بود و هر کس شفاعت ناپسندیده­ای کند­، برای او از آن نیز سهمی خواهد بود». خداوند متعال در این آیه به مؤمنین تذکر می­دهد که به آنچه برایش شفاعت می­کنند توجه کنند چون اگر در آنچه شفاعت می­کنند شر و فسادی باشد از آن نصیبی خواهند داشت. آیه از شفاعت سیئه یعنی شفاعت اهل ظلم و طغیان و نفاق و شرک و مفسدین فی­الارض نهی می­کند (طباطبايى حائرى، 1422: 5/29). با توجه به آیه و روایت­های مطرح در این باره و در کنار دیدگاه و آرای فقها درباره آن­، این نکته روشن می­شود که در فقه اسلام بر خلاف حقوق جزا که شدت و ضعف میزان مجازات را مبنای تقسیم­بندی جرائم و مجازاتها می­داند، آنچه در درجه­بندی مجازات و تقسیم جرائم اهمیت دارد مسئله حق­الله و حق­الناس است و بر همین مبنا احکام و آثار گوناگونی بر هر دسته از مجازاتها مترتب می­گردد، مانند شیوه اثبات و امکان صدور حکم غیابی که بین جرائم حق­الله و حق­الناس در این­باره متفاوت است. یکی از مسائلی که بر مبنای حق­الله و حق­الناس می­توان به آن پرداخت تعیین قلمرو شفاعت در حقوق کیفری است. بر این مبنا در جرائمی که جنبه حق­الناسی دارند شفاعت در آنها نزد صاحب حق، منع شرعی ندارد، بلکه شفاعت حسنه و مورد تأیید قرآن کریم است. اما چون حق الله در واقع اوامر و نواهی الهی هستند و حکم به اجرای مجازات که به عنوان تکلیفی بر عهده قاضی است و شفاعت در حق الله به منزله درخواست از قاضی برای عدم اجرای تکلیف شرعی است مسئله فرق دارد و در نتیجه در حدودی که جنبه حق­اللهی دارند، شفاعت بر طبق روایات مردود است­ (میرخلیلی و دیگران، 1398: 134). با توجه به این که طرح و پیگیری دعوای کیفری تا اندازه زیادی در اختیار شاکی خصوصی است، روایات منع از شفاعت از چنان قوت دلالی برخوردار نیستند که شفاعت در حدود حق­الناسی را نفی کنند. بدین سان وضعیت شفاعت در جرایم حق­الناسی تا اندازه قابل توجهی با جرایم حق­اللهی متفاوت است. معمولاً شفاعت در این دست جرایم به ویژه شفاعت نزد بزه­دیده برای عفو بزهکار بلامانع است؛ اما در این­باره هم محدودیت­هایی وجود دارد­(نوبهار ، 1393: 126). مداقه در روایاتی که بر نفی شفاعت در حدود دلالت دارد و غور در روایاتی که بر جواز آن، می­توان گفت در قصاص خداوند خود شفیع است و توصیه بر شفاعت، عفو و بخشش دارد، در مسئله دیات و تعزیرات نیز که جنبه حق­الناسی دارد شفاعت نفی نشده است. لیکن در حدود که «قاعده لا شفاعه فی حدا» جاری است، مادامی که امام مالک عفو نیست و اختیار آن را ندارد، شفاعت در آن جرم راه نداشته و از آن نفی شده است.

5- میانجی­گری کیفری آموزه­ای از عدالت ترمیمی

میانجی­گری یکی از جلوه­های عدالت ترمیمی است و عدالت ترمیمی ساختاری فلسفی است کـه نـوع دیگری از اندیشه و تفکر نسبت به جرم و عدالت کیفری را عرضه می­کند­، عدالت ترمیمی روش جدید اندیشیدن درباره جرم و چگونگی پاسخ به آن است (غلامی، 1385: 7). ناگفته پیداست که میانجی­گری کیفری-­به ویژه میانجی­گری کیفری با نظارت قضایی­-­جلوه­ای از عدالت ترمیمی است که تا اندازه­ای «عدالت کیفری» را به «عدالت مدنی» (حقوقی) و آیین دادرسی کیفری را به آیین دادرسی مدنی نزدیک می­نماید و بدین­سان مرزهای سنتی بین حقوق کیفری و حقوق مدنی را کم­رنگ و حتی گاه از بین می­برد. مگر نه این است که امروزه­، حقوق مدنی در کنار حقوق کیفری­- به­عنوان هسته اصلی و مرکزی سیاست جنایی- به یکی از مقوله­های سیاست جنایی (­در مفهوم موسع آن ) - تبدیل شده است (­حسینوند ، 1397: 14). میانجی­گری یکی از برنامه­های عدالت ترمیمی در مرحله پیش دادرسی است و سابقه­ای به قدمت خود اختلاف و روش­های حل آن و قدمت تاریخ باستان دارد. با روش­های نوین و ساز و کارهای پیشرفته­تری در بسیاری از کشورهای جهان از جمله­ ایران­، مصر و انگلیس پا به عرصه وجود گذاشته است­(سودانی سادری، 1399: 17). به اعتقاد بسیاری از طرفداران عدالت ترمیمی، میانجی­گری قدیمی­ترین و تأثیرگذارترین روشی است که امروزه نیز در نقاط مختلف دنیا مورد استفاده قرار گرفته و از جهات مختلف از سایر روش­ها متمایز است. به یک معنا می­توان میانجی­گری را سنگ بنا و جان­مایه عدالت ترمیمی دانست. در روش میانجی­گری فضایی ایجاد می­شود که بزه­دیده و بزهکار بتوانند به صورت رودررو، بدون هر گونه فشار و اعمال نظر دستگاه کیفری با یکدیگر گفت و گو نمایند، بزه­کار از چگونگی وقوع جرم و دلایل و انگیزه­های خود از ارتکاب آن، و بزه­دیده از خسارت وارده ناشی از بزه­دیدگی و نیازها و خواسته­های خود سخن گفته و روند سازش و حل و فصل اختلافات را پیگیری می­نمایند­ (احمدی، 1393: 46). در واقع می­توان گفت سیاست جنایی اسلام با شفاعت مجرم­، محدود کردن دخالت دولت در قلمرو جرم و اجتماعی کردن هر چه بیشتر پاسخ به پدیده مجرمانه را باعث گردیده و زمینه گسترش عدالت ترمیمی را بدین طریق هموار می­سازد (حسینوند­، 1397: 14). فلسفه وجودی اجرای روش میانجی­گری و شفاعت، تلاش برای حل و فصل خصومت­ها و تنازعات است. اما با رویکرد اصلاح رفتارها برای ایجاد جامعه­ای مترقی و مدنی، که افرادش حقوق یکدیگر را رعایت می­کنند و برای رشد و تعالی آن جامعه همت می­نهند، مشی و سلوکی که در اندیشه عدالت ترمیمی متجلی است.

6- نقش میانجیگری و شفاعت در تحقق عدالت ترمیمی

در یک نظام اسلامی از یک­سو با توجه به انسجام و تماس موجود بین افراد جامعه، که از آن به اخوت ایمانی یاد می­شود، زمینه مناسبی برای حل تعارضات و تزاحمات از طرق غیر قضایی وجود دارد. بطوریکه میانجی­گری شخص ثالث بین اطراف دعوی به منظور حل اختلاف و رفع دعوی بدون توسل به طرق قانونی و قضایی رسیدگی بسیار مورد توجه و توصیه شارع مقدس اسلام بوده است. این قلمرو شامل بخش اعظم دعاوی حقوقی (مدنی) و آن دسته ازدعاوی کیفری می­باشد که جنبه خصوصی حق­الناسی آن غالب و تعقیب و مجازات مجرم منوط به اراده و مطالبه قربانی یا اولیاء دم دانسته شده است (جرائم قابل گذشت) (احمدی، 1393: 47). هدف عدالت ترمیمی اصالت دادن به هویت واقعی اشخاص است و لازمه این هویت­بخشی توجه به ابعاد شخصیتی او و احیاء اندیشه­ها و رویکردهای مبتنی بر سرشت انسانی و مفاهیم اسلامی است. ایجاد محبت و دوستی و ترویج مصالحه اجتماعی با نگرش ایجابی به نظام مسائل پیچیده عصر حاضر، تفکر عدالت ترمیمی است که خود را جایگزین عدالت کیفری معرفی می­کند. اما به تمامی شئون پیرامون بزه و جرم نیز توجه دارد تا طرفداران بیشتری بیابد. سعی و تلاش در تحقق آرمان عدالت ترمیمی، وابسته به روشهایی است که به کارگیری و اجرای صحیح آنها، منشأ تحول در نظام قضائی ایران خواهد بود. میانجیگری و شفاعت و نگرش مجریان، به نقش بزه­دیدگان و بزهکاران و اعضای جامعه محلی در اجرا و مدیریت عدالت کیفری بسیار حیاتی و پراهمیت است، تبیین این نقش در ادامه بحث خواهد توانست زوایای عمیق اندیشه عدالت ترمیمی را هویدا سازد.

1-6- ترویج فرهنگ صلح و سازش

واژه اصلاح و مشتقات آن 180 مرتبه در قرآن به کار رفته است. قرآن گاه اصلاح را به عمل نسبت می‏دهد: «فلیعمل عملاً صالحا» (کهف /110) و گاه به خود انسان: «والصالحین من عبادکم و اماءکم»(نور /32). همچنین قرآن کریم گاه اصلاح میان دو فرد را مطرح می‏کند (اصلاح ذات‏البین/24)، گاه در محیط خانوادگی(25) و گاه در مورد اصلاح فرد (خودسازی) (حق پناه، 1380: 7). در بارۀ صلح شش آيه آورده شده است: 1- آيۀ 1، از سورۀ انفال فَاتَّقُوا اللّهَ‌ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ‌ بَيْنِكُمْ‌ ، 2- آيۀ 114، از سورۀ نساء لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ‌ نَجْواهُمْ‌ إِلاّ مَنْ‌ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ‌ أَوْ مَعْرُوفٍ‌ أَوْ إِصْلاحٍ‌ بَيْنَ‌ النّاسِ،‌ 3- آيۀ 10، از سورۀ حجرات إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ‌ إِخْوَةٌ‌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ‌ أَخَوَيْكُمْ‌، 4- آيۀ 35، از سورۀ نساء إِنْ‌ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ‌ اللّهُ‌ بَيْنَهُما، 5- آيۀ 9،  از سورۀ حجرات فَإِنْ‌ فاءَتْ‌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ‌، 6- آيۀ 128، از سورۀ نساء وَ إِنِ‌ امْرَأَةٌ‌ خافَتْ‌ مِنْ‌ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً فَلا جُناحَ‌ عَلَيْهِما أَنْ‌ يُصْلِحا بَيْنَهُما صُلْحاً وَ الصُّلْحُ‌ خَيْرٌ. در ذيل اين آيات، شش قائدۀ فقهى ياد گرديده و از آن جمله است: مشروع بودن صلح كه حديث نبوى «الصلح جائز من المسلمين الا ما حرم حلالا او حلل حراما» ناظر به آن و مؤكد آن است و از جمله است اين كه تشريع آن گرچه بقصد اولى و ذاتى براى قطع تنازع است، ليكن افادۀ امرى زائد نيز از آن ممنوع و غير مقصود نيست و از جمله آن­كه با اقرار و انكار و بر معلوم و مجهول و بر دين و بر عين و بر منفعت و بر اطفاء نائره و حفظ دماء و اصلاح ذات بين و اصلاح ميان زوجين بر همه جائز است. پس موضوع صلح از همه عقود ديگر اعم است و از اين رو در باره‌اش مشهور گشته است كه «الصّلح سيّد الاحكام» (شهابی، 1417: 2/125). اصلاح ذات­البين: آشتى دادن دو يا چند نفرى كه با هم كينه و دشمنى دارند، مستحب و در موردى كه حفظ جان مؤمنى بر آن توقّف دارد، واجب است. از موارد مصرف زكات صرف آن براى اصلاح ذات­البين است. مستحب است قاضى پيش از داورى، دو طرف دعوا را به صلح و آشتى فراخواند و در صورت خوددارى آن دو، حكم را صادر نمايد (هاشمی شاهرودی، 1382: 513). در منابع فقهی در مبحث قضاوت ابتدا به مسئله اصلاح ذات­البین و استحباب ترغیب دو طرف به صلح و سازش اشاره می­شود، آن گاه در صورت عدم توافق و مصالحه­، قاضی می­تواند به قضاوت و صدور حکم قضایی اقدام نماید­(حسینی و دیگران، 1390: 78). علامه طباطبایی در تفسیر آیه شریفه «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» می‌فرماید: جمله «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» ارتباط مؤمنان را منحصر کرد در ارتباط اخوت، برای این که مقدمه و زمینه­چینی باشد برای تعلیلی که برای حکم صلح می­آورد و می­فرماید: «پس بین دو برادر خود اصلاح کنید» و در نتیجه بفهماند این دو طایفه­ای که شمشیر به روی یکدیگر کشیده­اند­، به خاطر وجود اخوت در بین آن دو­، واجب است که صلح در بینشان برقرار گردد و اصلاح­گران به خاطر این که برادران آن دو طایفه هستند واجب است صلح را در هر دو طایفه برقرار نموده هر دو را از نعمت صلح برخوردار سازند، نه اینکه به طرف یک طایفه متمایل شوند. و اینکه گفته «اخویکم» با اینکه می­توانست بفرماید «الاخوین» برای این بود که در کوتاهترین عبارت لطیف­ترین بیان را کرده باشد، چون جمله مورد بحث دو چیز را می­فهماند: یکی اینکه دو طایفه­ای که با هم جنگ می­کنند برادر یکدیگرند و باید صلح بینشان برقرار شود. دوم اینکه سایر مسلمانان هم برادر هر دو طرف جنگ هستند و آنان باید رعایت برادری و اصلاح را در بین هر دو طایفه بنمایند (طباطبایی، 1417: 315). در ماده 82 و 83 قانون آیین دادرسی کیفری و برخی مفاد آیین­نامه اجرایی مصوب سال 1395 هیأت وزیران منجمله بند الف ، ب ، ث و چ ماده1 به مسئله سازش بزه­دیده و بزهکار از طریق فرآیند میانجیگری اشاره شده است.

2-6- نقش آفرینی و اصلاح جامعه

عدالت ترمیمی مبتنی بر میانجی­گری کیفری، نه تنها ترمیم لطمات و صدمات بزه­دیدگان جرم را مدنظر قرار می دهد، بلکه ترمیم گسست­ها و اختلالات روابط اجتماعی جامعه را نیز مدنظر قرار می­دهد. میانجی­گری کیفری به دلیل اینکه در فرایند خود افراد متعددی را شامل می­شود و آنها را در فرایند ترمیمی، مداخله می­دهد آثار مثبتی را در سطح گسترده­تری برجا می­گذارد. برخی از مدل­های میانجی­گری کیفری مانند گفتگوهای گروههای خانوادگی افراد متعددی از جمله خانواده­های بزه­دیده و بزهکار و مدافعان حقوق بزه­دیده و بزهکار و دوستان و آشنایان حتی همسایه­های نزدیک آنها نمایندگان دستگاه عدالت کیفری مانند پلیس یا دادستان را در خود مشارکت می­دهند به یک تفاهم متقابل در مورد حادثه بزهکاری می­رسند­ (عسگری نیاسر، 1398: 100). می­توان گفت روابط اجتماعی افراد پیرامون جرم، به دلیل تأثیر بزه بر رفتارها و کنش­های اشخاص، دچار اختلال و آسیب می­شود و این آسیب، خسارت­هایی را از جنبه­های مختلف بر روند طبیعی زندگی بزه­دیده، بزهکار و جامعه اطراف ایجاد می­کند، تلاش برای شفاعت و میانجی­گری، تلاش برای تغییر رفتار و اصلاح روابط اجتماعی اعم از جامعه پیرامونی و نهایتا گستره اجتماع است که عملا تحقق عدالت ترمیمی را پیگیری می­کند.

3-6- پیشگیری از وقوع اختلافات و تنازعات

یکی از مهمترین اهدافی که میانجی­گری کیفری در ارتباط با جامعه دنبال می­کند مسأله پیشگیری از بزهکاری است. از جمله مسئولیت­پذیری آگاهانه بزهکار ترمیم شخصیت انسانی بزهکار، شرکت اختیاری افراد همراه با تضمین­های حقوق بزه­دیده و بزهکار، برگرداندن موفقیت­آمیز آنها به صحنه اجتماع و بدور از معایب برچسب­زنی بزهکار و سایر محاسن میانجی­گری کیفری، که همگی می­تواند از عوامل پیشگیری از وقوع احتمالی بزه باشند (عسگری نیاسر، 1398: 101). قطعا پیشگیری از وقوع اختلافات و تنازعات چه در بزه­دیدگی و بزهکاری مجدد و چه اثرات وضعی آن بر جامعه، از اهداف مترقی و تبعی گسترش مفهوم عدالت ترمیمی در جامعه خواهد بود که به واسط نقش­آفرینی تفکر میانجی­گری و شفاعت حاصل می­شود.

 

 

4-6- مشارکت جامعه محلی در میانجیگری کیفری

جامعه محلی یکی از سهامداران جرم است که معمولاً در دادرسی رسمی تنها می­تواند ناظر مجازات ­شدن یا مجازات نشدن مجرم باشد. جامعه محلی در این نظام در بی­قدرتی و انفعال کامل به­سر­می­برد ولی میانجی­گری بر آن است تا از پتانسیل­های عظيم جامعه حداکثر استفاده را برای کنترل دامنه آسیب و ترمیم آنها ببرد (سودانی سادری، 1399: 59). اصل و عنصر مشارکتی میانجی­گری ،کیفری نمایانگر مداخله جامعه مدنی در فرآیند عدالت کیفری در مقابله با اعمال مجرمانه می­باشد که با کمک گرفتن از خود بزه­دیده و بزهکار، افراد خانواده، والدین، سرپرستان، معلمین افراد با نفوذ و احترام جامعه سازمان­ها و نهادهای غیر­دولتی علاقمندان به حقوق بزه­دیده و بزهکار و کارکنان نظام عدالت کیفری، سعی می­کند که در بحران مداخله نموده و سپس با آن مقابله نماید و از حوادث مشابه پیش­گیری نماید. بدین طریق میانجی­گری کیفری نمادی از مشارکت افراد جامعه و فرهنگ­های موجود در آن در مدیریت دستگاه عدالت کیفری می­باشد چرا که جامعه انسانی احساس می­کند که مسأله بزهکاری مسأله­ای است که کل جامعه را به چالش فرا­می­خواند بنابراین جامعه انسانی خود با احساس مسئولیت در برابر بزهکاری به همکاری گسترده­ای با دستگاه عدالت کیفری دست می­زند (عسگری نیاسر، 1398: 84). ‬جامعه ‬محلی ‬اعم ‬از‬ اشخاص ‬حقیقی‬ و‬ حقوقی­‬، ‬شامل ‬اشخاصی‬ هستند ‬که ‬يا ‬با‬ متهم‬ يا ‬با‬ بزه­ديده‬ و ‬يا ‬با‬ اثر ‬جرم ‬در ‬ارتباط‬ بوده‬اند‬ و‬ يا ‬اينکه‬ در‬ مسئولیت­‬پذير‬ کردن ‬متهم ‬يا‬ جلب‬ نظر‬ بزه‬­ديده ‬می‬تواند‬ نقش‬ مثبت‬ و‬ موثر ‬داشته ‬باشند.کارکرد‬ جامعه‬ محلی ‬مسئولیت­پذير‬کردن‬ متهم‬ است ‬از ‬اين‬ جهت‬ که‬ رابطه‬ای ‬بین‬ ايشان‬ وجود‬ دارد‬ که‬ زمینه­‬ساز ‬تاثیر‬پذيری ‬فرد ‬از‬ آن‬ جامعه‬ محلی‬ می­شود ‬همانند ‬مدرسه‬ای ‬که‬ فرد ‬در ‬آن‬ مشغول ‬تحصیل‬ است‬ يا‬ مسجدی‬ که‬ در‬ نزديکی‬ محل‬ سکونت‬ اوست؛‬ همچنین ‬است ‬نسبت ‬به ‬بزه‬ديده ‬و ‬جلب‬ رضايت‬ او ‬می‬توان ‬گفت‬ نقش جامعه ‬محلی‬ در‬ کنار‬ میانجی­گر‬ کمک ‬به ‬فرآيند‬ میانجی­گری‬ و‬ تسهیل ‬حصول ‬توافق ‬است (فرشی، 1399: 38). امروزه مشارکت مردم در فرآیند رسیدگی از بدو وقوع جرم تا صدور حکم نهایی در پرتو سیاست جنایی توسعه بیشتری نسبت به گذشته یافته و روند روبه رشدی دارد (حسینی و دیگران، 1401: 97). این مشارکت صرف نظر از نتایج آن، در حقیقت طی طریقی است در مسیر و جریان عدالت ترمیمی، که می­کوشد تقویت روابط افراد داخل در موضوع را دنبال کند و از دیگر سوی مقوی گفتمانی باشد که نظام فقهی ما نیز آن را مطلوب می­داند، یعنی تلاش برای اصلاح ذات­البین و عدالت ترمیمی با مشارکت جامعه محلی.

5-6- حل و فصل خصومت­ها و رفع تنش­ها

همه ما می­دانیم که غالباً و در اکثر پرونده­های کیفری مطروحه در دادگستری­ها یا طرفین حق را به جانب خود می­دانند و یا اینکه به نوعی سعی در توجیه اعمال خلاف قانون خود می­نمایند، از سوی دیگر طرفین در طول دادرسی متحمل مشکلات و هزینه­ها و اتلاف وقت زیادی می­گردند و در نهایت دادگاه­ها نیز نمی­توانند بر وفق مراد طرفین پرونده رأی صادر نمایند. بنابراین دو طرف به نوعی ناراضی از نتیجه دادرسی می­باشند و فکر می­کنند که دادرسی ناعادلانه بوده، بیش از اندازه طول کشیده و وقت زیادی را از آنها اشغال نموده­، متحمل هزینه­های هنگفتی شده­اند و برخوردها نامهربانانه بوده، ولی آخر پس از پایان رسیدگی قضایی نیز دو طرف از هم ناراضی و کدورت به دل دارند و چه بسا همین امر هم باعث تنش­ها و درگیری­های دیگری در آینده گردد. اما مزیت بسیار بزرگ میانجی­گری این است که بیشتر مشکلات دادرسی­های سنتی و قضایی را ندارد و در نهایت به راه حلی می­رسد که مورد توافق و قبول طرفین است و لذا طرفین مصالحه نموده و روابط صمیمانه قبلی خود را از سر می­گیرند و کدورتها به معنی واقعی رفع می­گردند­ (سودانی سادری، 1399: 56). در واقع فرآیند میانجی­گری مجموعه اقداماتی است که طی آن با مدیریت میانجی­گر و با حضور بزه­دیده و متهم و در صورت ضرورت، سایر اشخاص مؤثر در حصول سازش از قبیل اعضای خانواده دوستان یا همکاران آنها و نیز حسب مورد اعضای جامعه محلی، نهادهای ذیربط رسمی، عمومی و یا مردم نهاد با بهره­گیری از عدالت ترمیمی، برای حل و فصل اختلاف کیفری با یکدیگر به گفتگو و تبادل نظر پرداخته، در صورت حصول توافق موافقت­نامه­ای را تنظیم و برای مقام قضایی مربوط ارسال می­شود. بنابر این هدف از مداخله میانجی در یک موضوع ختم دادرسی و فیصله موضوع مورد اختلاف است (نوریزاد و دیگران، 1398: 5). راهی که میانجی­گری در حل و فصل اختلافات و منزاعات می­پیماید، با تکیه بر اصول و راهبردهای عدالت ترمیمی است، که به میانجی یادآوری می­کند تمام وجوه ذی­مدخل در جرم را عنایت کند تا ترمیم گسست­ها و روابط غایت آن باشد و این خود نتیجه­ای است که عدالت ترمیمی در نهایت امر آن را مد نظر دارد.

 

6-6- جبران خسارت بزه دیدگان و ترمیم نیازهای آنها

از جمله نتیجه­هاي رسیدگی به جرم ارتکابی در دادرسی ترمیمی و استفاده از ساز و کارهاي آن، امکان ترمیم و جبران خسارتهاي وارده به بزه­دیده و احیاء دوباره زندگی وي است­(­عباسی­، 1382: 94). هدف واکنش ترمیمی به جرم، نه مجازات مجرم بلکه جبران زیان ناشی از آن است. پرسشی که پس از وقوع جرم در عدالت ترمیمی مطرح می­شود این است که چگونه می­توان آنچه را تخریب شده است دوباره ساخت؟ و برای ساختن مجدد چه باید کرد؟ برای مثال فرایند ترمیم و جبران از بررسی میزان خسارت بزه دیده آغاز می­شود بدون تردید با بررسی کلیه شرایط و اوضاع و احوال می­توان راه­های جبران خسارت و یزبان ناشی از جرم را مورد توجه قرار داد (عسگری نیاسر، 1398: 63). بزهکاران باید برای جبران خطایی که مرتکب شده­اند کاری انجام دهند و با این کار خود، به اشتباه بودن اعمال خویش اعتراف نمایند. طرفداران عدالت ترمیمی تناسب جبران با خطای انجام شده تأکید دارند. ضمناً به توانایی بزهکار بر جبران آسیب وارده نیز توجه می­شود. مورد دیگری که مفهوم جبران در آن، مصداق عملی می­یابد آسیب­های معنوی وارده به بزه­دیده است. می­دانیم در آسیب­های معنوی غرامت نمی­تواند، پاسخگوی نیازهای بزه­دیده باشد­، در این­گونه موارد، بزهکار باید با استفاده از روش­های دیگر ، رضایت بزه­دیده را به دست آورده و نسبت به ترمیم آلام وارده بر وی کوشش نماید. از این­رو­، مفهوم جبران در این­گونه موارد کار ساز است (شیری، 1385: 261). میانجی­گری به عنوان اصلی­ترین جلوه عدالت ترمیمی به دنبال ترمیم نیازهای بزه­دیدگان است، این نیازها به اعتقاد برایت ویت شامل مواردی می­شوند من­جمله احیا و بازسازی و ترمیم شخصیت انسانی و عطوفت بزه­دیده، ترمیم زیانها و خسارتهای مالی ترمیم و درمان لطمات جسمانی و روانی احیا و اعاده حقوق و آزادی­های از دست رفته انسانی بزه­دیده، بازسازی و احیای نهادهای اجتماعی مانند خانواده، مدرسه و محیط­های کاری و اشخاص حقوقی بزه­دیده و ترمیم و جبران خسارات و لطمات وارده بر آنها­ (سودانی سادری، ۱۳۹۹: ۵۳). ميانجي­گري کيفري به دنبال جبران خسارت است، به­گونه­اي که مقبول طرفين دعوا و به نحوي باشد که سبب ناديده گرفتن حقوق آنان نگردد. با اعمال ميانجي­گري کيفري، جايگاه بزه­ديده­شناسي حمايتي در روند رسيدگي­ها به رسميت شناخته مي­شود و توجه ويژه­اي به خواسته­ها و نيازهاي بزه­ديده مي­گردد و مسئوليت­پذيري و تعهد بزهکار جهت جبران خسارات ناشي از جرم و حس همدردي و درک شرايط بزه­ديده را به همراه دارد­(ساداتی و دیگران، 1399: 8).

6-7- مسئولیت­پذیری­، اصلاح و بازپروری بزهکار

در فرآیند ترمیمی­، پذیرش داوطلبانه مسئولیت، جانشین انکار بزه و مسئولیت در عدالت کیفری می­شود. این پذیرش اختیاری به ایجاد رابطه مجدد بین بزهکار و بزه­دیده و اعضای اجتماع منجر می­شود. بزهکار احساس ندامت خواهد کرد و برای جبران آسیب­های وارده تلاش می­کند. یک حس امنیت قوی در او ایجاد می شود که این احساس به وی کمک می­کند تا در آینده به سمت جرم باز نگردد­ (شیری، 1385: 295) بزهکار باید مسئولیت فعل ارتکابی خود را بپذیرد و خسارات وارده در اثر فعل مجرمانه خود را در حق بزه­دیده جبران نماید. در مورد خسارات معنوی نیز اقدام به عذرخواهی و طلب بخشش جهت تسلی خاطر و رضایتمندی بزه­دیده بنماید. در اکثر جرائم بعد از وقوع جرم، بزهکار در جریان صدمات و تألمات بزه­دید قرار نمی­گیرد اما در فرآیند میانجی­گری کیفری مذاکرات رودررو و صحبت­های مستقیم و بیان احساسات و رنج­ها و آثار واقعی بزه بر زندگی بزه­دیده و خانواده وی باعث آگاهی بزهکار از آثار واقعی عمل خویش می­گردد­ (عباسی، 1382: 97). در فرآیند میانجی­گری مبتنی بر عدالت ترمیمی وجدان انسانی بزهکار بیدار گشته و ضمن قبول بزه و آثار و نتایج آن احساس همدردی و ندامت خود را ابراز می­نماید و این احساس و ابراز همدردی است که باعث تسلی خاطر و رضایتمندی بزه­دیده و تأثیر مثبت بر عملکرد آینده بزهکار می­گردد­ (سودانی سادری، 1399: 57). میانجی­گری باعث ایجاد شرایط لازم برای بزهکاران جهت کسب اطلاعات و آگاهی لازم از نتایج وخامت بار جرم و تأثیر آن بر سایر افراد و نیز پذیرش آزادانه مسئولیت­های ناشی از آن می­گردد (غلامی، 1385: 120). میانجیگری با هدف جلب بزه­کار در به عهده گرفتن مسئولیت اقدامات خود و درک از صدمه­ای که به بزه­دیده وارد کرده به او فرصتی در بازتوانی و بازپذیری می­دهد تا آسیب­ها و بزه را جبران کند (سعیدی، 1401: 188). یکی از ارکان مهم جرم بزهکار است، شخصی که مسئولیت جرم متوجه اوست و همسو نمودن او با اهداف عدالت ترمیمی، زمینه­ساز دستیابی به توفیقاتی است که در پرتو تلاش میانجی حاصل می­شود.

 

نتیجه­گیری

تحقق عدالت ترمیمی در گرو به کارگیری روش­هایی است که پرداختن به آنها­، می­تواند زمینه­ساز تحولات عظیمی در فرآیندهای کیفری و همچنین اثرگذاری مؤثر در جریان زندگی اشخاص اعم از بزه­دیده­گان و بزهکاران باشد. فارغ از چالش­ها و مشکلات که پرداختن به آنها نیز مسیر پیمایش را هموارتر خواهد نمود، در این مقاله تلاش شد، ضمن شناخت اجمالی میانجی­گری در حقوق و شفاعت در فقه و تبیین قرابت­ها و همسویی اهداف، به نقش این روش در تحقق عدالت ترمیمی توجه شود، مسئولیت­پذیری­، اصلاح و بازپروری بزهکار یکی از مهمترین نقش­هایی است که میانجی­گری کیفری برای تحقق عدالت ترمیمی به عهده دارد و چه بسا بزهکار، محور تمرکز فعالیت میانجیگری است. جبران خسارت بزه­دیدگان و ترمیم نیازهای آنها، تجلی اثر بخشی اقدامات میانجی و به طریق اولی مبین نشر آموزه­های عدالت ترمیمی خواهد بود، توسعه مشارکت جامعه محلی در عدالت کیفری­، نقش­آفرینی و اصلاح جامعه نیز ابعاد دیگری از کارایی گفتمان عدالت ترمیمی را آشکار می­سازد، حل و فصل خصومت­ها و رفع تنش­ها، پیشگیری از وقوع اختلافات و تنازعات و ترویج فرهنگ صلح و سازش از جمله نقش­هایی است که روش میانجی­گری برای دستیابی به عدالت ترمیمی ایفا می­کند. میانجی­گری و شناخت دقیق آن­، ترویج و توسعه این نهاد و تربیت صحیح میانجیگران قادر خواهد بود­، همراه و در تعامل با دادگاه­، در اجرای عدالت و جلب رضایت و اعتماد عمومی تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد. عصر کنونی با روابط پیچیده آن، تفکر عدالت ترمیمی را ایجاب می­کند و بسط و گسترش آن با اجرای روش­هایی همچون میانجی­گری خواهد توانست بحران­های کیفری را به خوبی مدیریت و سامان دهد. امید است مقاله حاضر توانسته باشد جایگاه میانجی­گری در تحقق عدالت کیفری و ترمیمی را به خوبی تبیین نموده و نگاهی دیگر به مسئله­، برای حمایت نظام قضایی از مراجع شبه­قضایی و خصوصی و روش­های مبتنی بر آن برای برون رفت از آسیب­های ناشی از عدالت کیفری باشد.

فهرست منابع

قرآن کریم

 ابن­منظور، محمد (1414). لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعه.

احمدی، لیلی (1393). میانجی­گری الگویی برای رفع تعارضات (روشی مؤثر در تحقق عدالت ترمیمی)، فصلنامه مددکاری اجتماعی، 3(1) 7، ص51-44.

جبران مسعود (1376). الرائد. مشهد: چاپ انتشارات آستان قدس رضوی.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1381). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. تهران: انتشارات گنج دانش. 

حسینی، سیده سمانه؛ کاظمی گلوردی، محمدرضا؛ و شایگان فرد، مجید (1401). مبانی فقهی میانجیگری کیفری در عرصه جرائم تعزیری با تاکید بر عدالت ترمیمی، فصلنامه مطالعات میان رشته ای فقه، (6)، ص102-79.

حسینی، سیدمحمد؛ صفرزاده، داوود؛ و امیرپور، حیدر (1390). تحلیل مبانی فقهی و حقوقی شورای حل اختلاف و نهادهای مشابه. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

حسینوند، موسی (1397). میانجیگری کیفری در پرتو آموزه های عدالت ترمیمی. تهران: انتشارات مجد. 

دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامه. تهران: انتشارات و مؤسسه انشارات و چاپ دانشگاه تهران. 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1375). ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن. بی جا.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). مفردات. بیروت: دار العلم.

رضایی، کاوه؛ سبزواری، ابراهیم؛ کارگر، مسعود؛ تیرافکن، بهنام؛ و علی جانی، ایوب (1398). بازتاب سیاست کیفري ایران در قانون آیین دارسی کیفري مصوب 1392درخصوص قرار میانجی گري از سوي نهاد دادسرا در پرتو عدالت ترمیمی، فصلنامه علمی-حقوقی قانون یار، دوره سوم، شماره دوازدهم،ص91-115.

زهر، هوارد (۱۳۸۳). کتاب کوچک عدالت ترمیمی. تهران: انتشارات مجد.

ساداتی، سیدمحمدمهدی؛ ساداتی، سیدمحمدجواد؛ محمدی کراچی، بابک (1399). میانجیگری در فقه امامیه و حقوق کیفری ایران، دو فصلنامه علمی مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، سال چهادهم، (41)، ص30-5 . 

سبزواری، عبدالکریم (1401). عدالت ترمیمی در دادسرا. تهران: انتشارات قانون یار.

سعیدی، یاسمن (1401). الگوی میانجیگری از عدالت ترمیمی در نظام حقوقی ایران و اسلام. فصلنامه علمی مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، 10(3) ( 23)، ص190-173

سودانی سادری، بدر (1399). میانجیگری کیفری. تهران: انتشارات دادگستر.

شهابی ، محمود (1417). ادوار فقه. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

شیری ، عباس (1385). عدالت ترمیمی(مبانی و کنشگران). تهران: رساله دکتری، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده حقوق.

صبوحی ، رحمان (1394). عدالت کیفری در نظام کیفری موضوعه ایران. تهران: انتشارات مجد.

صوفی، فرشید؛ و افراسیابی، سعید (1397). جایگاه میانجیگری در دادرسی کیفری. تهران: انتشارات قانون یار.

طباطبايى، محمدحسين‌ (1417ق). تفسیر المیزان. قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى‌.

طباطبايى حائرى، سيد على­بن محمد على­بن ابى المعالى (1422). رياض المسائل في بيان أحكام الشرع بالدلائل. قم: مؤسسة النشر الاسلامي.

طريح ، فخرالدين (1408). مجمع البحرين. بی جا: مکتبه نشر الثقافة الاسلامی.

عباسی، مصطفی (1382). میانجی گري کیفري. تهران: نشر دانشور.

عباسی، مصطفی (1382). افق های نوين عدالت ترمیمی در میانجیگری کیفری. تهران: نشر دانشور.

عسگری نیاسر، مسعود (1398). میانجیگری کیفری قاضی و پلیس جلوه‌ای نوین از عدالت ترمیمی. تهران: آریا دانش.

عميد، حسن (1377). فرهنگ فارسي عميد. تهران: انتشارات اميركبير.

غلامی، حسین (1385). عدالت ترمیمی. تهران: انتشارات سمت.

فرشی، حمید (1399). مباحث ‬حقوقی ‬کاربردی ‬میانجیگری ‬در ‬امور‬کیفری. تهران: انتشارات چتر دانش.

معین، محمد (1375). فرهنگ فارسی. تهران: چاپخانه سپهر تهران.

مکارم شیرازی، ناصر (1377). اخلاق در قرآن. قم: مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع).

مکارم شیرازی، ناصر (1384). یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث شامل سیصد آیه و هفتصد حدیث. تهران: دار الکتب الإسلامیه.

میرخلیلی، احمد؛ کلانتری خلیل آباد، عباس؛ و دشتی، حسین (1398). قلمرو شفاعت در اقسام مجازات. مجله فقه و اصول دانشگاه فردوسی مشهد، 51(119)، ص137-115.

نجفی ابرندآبادی، علی حسین (1380). از عدالت کیفری کلاسیک تا عدالت ترمیمی. مجله دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 3(2)، ص36-1.

نوبهار، رحیم (1393). شفاعت در حدّ و تعزیر. پژوهش حقوق کیفری، 2(7)، ص130-103.

نوریزاد، عزت اله؛ مجتهد سلیمانی، ابوالحسن؛ و سید مرتضی حسینی، راحله (1398). میانجیگری کیفری آموزه ای از عدالت ترمیمی از منظر حقوق و اخلاق، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، 15(4).

هاشمی شاهرودی، محمود (1382). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بيت(ع).