تاریخ گذاری سوره طه با تکیه بر مفهوم هجرت در قصه حضرت موسی(ع)

محورهای موضوعی : دیگر موضوعات

فاطمه صانعی ¹ (دانشجوی دکتری تخصصی علوم قرآن و حدیث، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.)
داود اسماعیلی ² (استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول).)
امیر احمدنژاد ³ (استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.)

تاریخ دریافت : 1402/11/24 تاریخ پذیرش : 1403/03/28 تاریخ انتشار : 1403/03/30

کلید واژه: سوره طه, تاریخ گذاری, فهرست های ترتیب نزول, حضرت موسی(ع), هجرت به حبشه.,

چکیده مقاله :

سوره طه مطابق اجماع مفسران و قرآن پژوهان در مکه نازل شده است. طبق فهرست های ترتیب نزول سوره طه پس از سوره مریم نازل شده؛ در حالی که سایر روایات تاریخی و فهرست های اجتهادی و برخی قرائن تاریخی تقدم نزول سوره طه نسبت به سوره مریم را بیان می کنند. در این نوشتار پس از بررسی دیدگاه های مختلف در این حوزه و با رویکرد نقادانه نسبت به فهرست های ترتیب نزول روایی، آیات سوره طه خصوصاً قصه حضرت موسی(ع) به روش تحلیل محتوا مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی منابع تاریخی و رجوع به محتوای سوره به عنوان دقیق ترین ابزار در تاریخ گذاری نشان می دهد که قصه حضرت موسی(ع) و بخش مربوط به هجرت ایشان به همراه بنی اسرائیل، با هجرت مسلمانان به حبشه مرتبط بوده و خبر از نزول این سوره پیش از هجرت به حبشه می دهد. علاوه بر این، کشف ارتباط میان سوره طه و هجرت مسلمانان به حبشه در ارزیابی فهرست های ترتیب نزول نقش مؤثری داشته و از دستاوردهای مهم این پژوهش به شمار می رود.

چکیده انگلیسی:

Surah Ṭāhā was revealed in Mecca according to the consensus of commentators and Qur’an scholars. According to the lists of the order of revelation, Surah Ṭāhā was revealed after Surah Maryam, while other historical narrations and ijtihādi lists and some historical evidences state the priority of revelation of Surah Ṭāhā compared to Surah Maryam. In this article, after examining different viewpoints in this field and with a critical approach to the lists of the order of narrative descent, the verses of Surah Ṭāhā, especially the story of Prophet Moses (as), have been analyzed using the method of content analysis. Examining the historical sources and referring to the content of the Surah as the most accurate tool in dating shows that the story of Prophet Moses (as) and the part related to his emigration with the Israelites is related to the emigration of Muslims to Habasha indicates that this surah was revealed before the emigration to Habasha. In addition, the discovery of the connection between Surah Ṭāhā and the emigration of Muslims to Habasha played an effective role in evaluating the lists of the order of descent and is considered one of the important achievements of this research.

منابع و مأخذ:

- قرآن کریم - آلوسی، محمود بن عبدالله(1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
- آیتی، عبدالمحمد(1374ش)، ترجمه قرآن، تهران، انتشارات سروش.
- ابن سعد، محمد بن سعد( 1374ش)، طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه.
- ابن عاشور، محمد الطاهر(1984م)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس، دارالتونسیه للنشر.
- ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر(2010م)، البدایه و النهایه، تحقیق علی ابوزید و دیگران، بیروت، دار ابن کثیر.
- __________(1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
- البخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل(1407ق)، صحیح البخاری، بیروت، دارالجیل.
- بنی اسدی و نکونام، مرضیه و جعفر(1392ش)، تبیین فضای نزول آیات مربوط به حضرت موسی در قرآن، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم.
- دروزه، محمد عزه(1421ق)، التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
- ذهبی، محمد بن احمد(1989م)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دارالکتاب العربی.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر(1404ق)، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، بی¬نا.
- شهرستانی، محمدبن عبدالکریم(1368ش)، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تهران، مرکز انتشار نسخ خطی.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین(1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
- طبرانی، سلیمان بن احمد(2008م)، تفسیرالکبیر: تفسیرالقرآن العظیم، اردن، دارالکتاب الثقافی.
- طبرسی، فضل بن حسن(1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو.
- طبری، ابن جریر(1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
- طوسی، محمد بن حسن(بی¬تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- عابدالجابری، محمد؛(1400ش)، فهم قرآن حکیم، مترجم: محسن آرمین، تهران، نشر نی.
- قطب، سید(1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق.
- قمی، علی بن ابراهیم(1363ش)، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب.
- محمدزاده و احمدنژاد، عاطفه و امیر(1394ش)؛ بررسی دوره دعوت پنهانی پیامبر (ص) با تکیه بر مفهوم شناسی عبارت « فاصدع بما تؤمر»، پژوهش¬های قرآنی، ش 3.
- معافری مصری(بی¬تا)، عبدالملک بن هشام؛ السیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه.
- مونتگمری وات و بل، ویلیام و ریچارد(1382ش)، درآمدی بر تاریخ قرآن، مترجم: بهاء¬الدین خرمشاهی، قم، مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان¬های خارجی.
- واحدی، علی بن احمد(1383ش)، اسباب النزول، تهران، نشر نی.

متن کامل:



<109>  مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 78، سال سی­ام، بهار 1403 ش

Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 78, year 30, spring 2024

 

 

تاریخ­گذاری سوره­ی طه با تکیه بر مفهوم هجرت در قصه­ی حضرت موسی(ع)

 

فاطمه صانعی¹

داود اسماعیلی²

امیر احمدنژاد³

 

تاریخ دریافت: 24/11/1402 تاریخ پذیرش: 20/03/1403، صفحۀ 93 تا 110 (مقالۀ پژوهشی)

 

چکیده

       سوره­ی طه مطابق اجماع مفسران و قرآن پژوهان در مکه نازل شده­است. طبق فهرست های ترتیب نزول سوره­ی طه پس از سوره­ی مریم نازل شده­؛ در حالی که سایر روایات تاریخی و فهرست­های اجتهادی و برخی قرائن تاریخی تقدم نزول سوره­ی طه نسبت به سوره­ی مریم را بیان می­کنند. در این نوشتار پس از بررسی دیدگاه­های مختلف در این حوزه و با رویکرد نقادانه نسبت به فهرست­های ترتیب نزول روایی، آیات سوره­ی طه خصوصاً قصه­ی حضرت موسی(ع) به روش تحلیل محتوا مورد بررسی قرار گرفته­است. بررسی منابع تاریخی و رجوع به محتوای سوره به عنوان دقیق­ترین ابزار در تاریخ­گذاری نشان می­دهد که قصه­ی حضرت موسی(ع) و بخش مربوط به هجرت ایشان به همراه بنی اسرائیل، با هجرت مسلمانان به حبشه مرتبط بوده و خبر از نزول این سوره پیش از هجرت به حبشه می­دهد. علاوه بر این، کشف ارتباط میان سوره­ی طه و هجرت مسلمانان به حبشه در ارزیابی فهرست­های ترتیب نزول نقش مؤثری داشته و از دستاوردهای مهم این پژوهش به شمار می­رود.

کلیدواژه­ها: سوره­ی طه، تاریخ­گذاری، فهرست­های ترتیب نزول، حضرت موسی(ع)، هجرت به حبشه.

 

درآمد

       قرآن، کتاب هدایت مسلمانان در طی بیست و سه سال بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد. در آیات قرآن اشاراتی موجود است که به وسیله­ی آن می توان به ارتباط میان نزول آیات و وقایع صدر اسلام پی برد. این وقایع برای اعراب و افرادی که در آن زمان می زیسته اند ملموس بوده است. چرا که ایشان شاهد شرایط اقلیمی و گفتمان حاکم بر آن زمان بوده­اند. اما با گذشت زمان بسیاری از اطلاعات مربوط به آن زمان که به فهم آیات قرآن کمک می کرد، به فراموشی سپرده شد و یا دستخوش تغییر گردید و این امر موجب شد که نگرش مردم به قرآن زاویه­ی جدیدی پیدا کند که از پیامدهای آن می توان به جدایی از بافت سوره و زمان نزول آن و محدودیت در پیاده­سازی مفاهیم آیات در زندگی اشاره کرد.

       یکی از دانش های علوم قرآنی که به کشف ارتباط آیات با بافت زمانی سوره اهتمام ورزیده، تاریخ گذاری است. تاریخ گذاری به معنای تعیین محدوده زمانی نزول آیات و سور است که کمک می­کند مخاطبان امروزی قرآن بتوانند به علت نزول آیات خصوصاً آیات مربوط به قصه­ی پیامبران دست یابند. چرا که هدف از نقل قصه­ها در قرآن انتقال پیام­های مهمی است که در خلال آیات سوره جریان پیدا کرده­است. سوره­ی طه به علت قصه محور بودن آیاتش و همچنین اطلاعات پراکنده­ای که پیرامون نزول آن مطرح شده گزینه مهمی برای کشف ارتباط آیات و قصه­های آن با مقتضیات زمان نزول است. زیرا از این طریق می­توان لحظه به لحظه­ی سیره­ی نبوی را در زمان نزول این سوره دنبال کرد و علت نزول آیات و نقل قصه­ی حضرت موسی(ع) را به شکلی روشن و دقیق پی گرفت. از این رو، ضروری است که زمان نزول این سوره به وسیله­ی قصه­ی حضرت موسی(ع) و عناصر مهم آن مورد بررسی قرار گیرد.

طرح مسأله

       سوره­ی طه طبق اجماع مفسران در مکه بر پیامبر(ص) نازل شده و سیاق آیات نیز گواه این امر است. اما درباره­ی زمان نزول این سوره دیدگاه روشنی وجود ندارد. طبق روایات ترتیب نزول این سوره پس از سوره­ی مریم نازل شده؛ در حالی که فهرست­های ترتیب نزول اجتهادی، نزول سوره­ی طه را مقدم بر سوره­ی مریم می­دانند. از طرفی به علت مکی بودن سوره و قصه محور بودن مضامین آیات، در رابطه با تاریخ­گذاری سوره­ی طه اطلاعات محدودی یافت می­شود. مهم­ترین مطلب قابل استنادی که راجع به نزول این سوره مطرح شده، ارتباط نزول سوره و اسلام آوردن عمر بن خطاب است. همچنین شمار بسیار محدودی از مفسران ارتباط سوره­ی طه و هجرت مسلمانان به حبشه را محتمل دانسته و در برخی روایات تاریخی نیز می­توان قرائنی برای این احتمال یافت. با این وجود در فاصله زمانی این وقایع نسبت به نزول سوره­ی طه اختلاف نظر وجود دارد و نمی­توان به دیدگاه واحدی دست­یافت. 

       با توجه به کمبود منابع و اقوال تاریخی پیرامون نزول سوره­ی طه و اختلافاتی که میان روایات و اجتهادات محققان معاصر مشاهده می­شود، لازم است اعتبار هر یک از دیدگاه­ها مورد سنجش قرار گرفته تا درباره­ی زمان نزول سوره­ی طه به نتیجه­ی واحدی دست یابیم. از این رو در این نوشتار ابتدا ابزارهای متدوال در تاریخ­گذاری و نقش آن­ها در تاریخ­گذاری سوره­ی طه بیان شده­است. به همین جهت با بیان جایگاه سوره­ی طه در فهرست­های ترتیب نزول روایی و اجتهادی تلاش شده­است که با تکیه بر موقعیت این سوره نسبت به سوره­های قبل و بعد به ویژه سوره­ی مریم، زمان تقریبی نزول مشخص شود. دلیل اهمیت سوره­ی مریم در تاریخ­گذاری بدین جهت است که شباهت سبک و سیاق این دو سوره به یکدیگر امری انکار ناشدنی است و در فهرست­های ترتیب نزول این دو سوره در پی هم آمده­اند. از طرفی پیوند محتوای سوره­ی مریم با هجرت مسلمانان به حبشه نیز شهرت یافته و مورد توجه مفسران بوده­است. بنابراین چنانچه موقعیت سوره­ی طه نسبت به سوره­ی مریم کشف شود، گام مهمی در تشخیص زمان نزول این سوره به شمار می­رود.

       در مرحله­ی بعد به بیان روایات تاریخی که در آثار تفسیری ذیل سوره­ی طه نقل شده، پرداخته­ و سپس با استناد به قرائن مطرح شده در این روایات، ارتباط محتوای سوره را با هجرت مورد سنجش قرار می­دهد. در بررسی محتوای سوره با بازخوانی قصه­ی حضرت موسی (ع)، ارتباط فرازهای مختلف قصه خصوصاً هجرت حضرت موسی(ع) به همراه بنی اسرائیل با عصر نزول بیان می­شود تا بدین وسیله، فضای نزول سوره به لحاظ تاریخی بازسازی شده و به وصف روشنی از شرایط حاکم بر مکه دست یابیم. در ادامه قصه­ی حضرت آدم در این سوره به عنوان بخش دیگری از محتوا، و ارتباط آن با زمان نزول سوره­ی طه مورد توجه قرار می­گیرد تا در نهایت بتوان با بهره­گیری از اطلاعات مختلف پیرامون تاریخ­گذاری سوره­ی طه، زمان حدودی نزول این سوره و جایگاهش نسبت به سور قبل و بعد در فهرست را تخمین زد. تشخیص جایگاه این سوره نسبت به سور دیگر خصوصاً سوره­ی مریم، در ارزیابی فهرست­های ترتیب نزول روایی اهمیت بسیاری دارد. مضاف بر این کشف محدوده­ی زمانی نزول سوره­ی طه، می­تواند در نقد یا تثبیت جایگاه سوره­های دیگر نظیر سوره­ی شعراء و تاریخ­گذاری این سور بر اساس قصه اثرگذار باشد.

پیشینه

       مطالعه­ی قصه­ی حضرت موسی(ع) و بیان ارتباط این قصه با زمان نزول سور در برخی از آثار تفسیری و همچنین پژوهش­های قرآنی مورد توجه بوده­است. در آثار تفسیری معاصر افرادی همچون محمد عزه دروزه و سیدقطب سعی در تشریح فضای نزول آیات قصه محور داشته و از این طریق به بیان مقصود قصه­ها در قرآن به ویژه قصه­ی حضرت موسی(ع) پرداخته­اند. اما در نهایت به نتیجه­ی روشنی در حیطه­ی تاریخ­گذاری سوره­ی طه دست نیافته­اند(ر،ک: دروزه، 1421ق، 3 / 188 / قطب، 1425ق، 4 / 2326). مضاف بر این، در تفاسیر یاد شده ارتباط فرازهای مختلف قصه با رویدادهایی همچون هجرت مسلمانان به حبشه بیان نشده و مفسران به ذکر تطابق قصه­ی حضرت موسی (ع) و زمان نزول سوره اکتفا کرده­اند. عابدالجابری در تفسیر خود به ارتباط میان نزول سوره­ی طه و وقایع تاریخی همچون هجرت به حبشه و مسلمان شدن عمر بن خطاب اشاره داشته(عابدالجابری، 1400ش، 1/ 655)؛ اما به طور دقیق به جزئیات قصه و ارتباط آن با هجرت مسلمانان به حبشه نپرداخته و صرفاً به روایاتی استناد کرده که تقدم و تأخر نزول سوره­ی طه و مسلمان شدن عمر بن خطاب را بیان کرده­اند. در مجموع در آثار تفسیری نقش قصه­ی حضرت موسی(ع) را در سوره­ی طه به خوبی بیان کرده­اند. اما تحلیل دقیقی از بررسی محتوای سوره، روایات تاریخی و سنجش میزان مطابقت آن با فهرست­های ترتیب نزول در این آثار ارائه نشده­است.

       علاوه بر آثار تفسیری مذکور، پایان نامه­ی مقطع ارشد با عنوان «تبیین فضای نزول آیات مربوط به حضرت موسی(ع) در قرآن»(بنی اسدی و نکونام، 1392ش) به نگارش درآمده که با توجه به فهرست­های ترتیب نزول روایی ارتباط قصه­ی حضرت موسی(ع) در قرآن را با زمان نزول سور بیان کرده­است. یعنی مبنای پژوهشگر تکیه بر فهرست­ها و صحت آن­ها است. اما در پژوهش حاضر تلاش شده­است که ارتباط قصه و زمان نزول سوره بر اساس محتوای سوره استنباط شده و میزان مطابقت فهرست­ها و روایات با محتوای سوره مورد بررسی قرار گیرد. در مجموع از میان پژوهش­هایی که پیرامون هجرت به حبشه و همچنین سور مریم و طه صورت گرفته، هیچکدام به ارتباط میان این واقعه با نزول سوره­ی طه و همچنین جایگاه این دو سوره در فهرست­های ترتیب نزول نپرداخته و از این جهت پژوهش حاضر نوآوری محسوب می­شود.

1                       جایگاه سوره طه در فهرست­های ترتیب نزول

       فهرست­های ترتیب نزول روایی و اجتهادی از منابع و ابزارهای رایج در تاریخ­گذاری سور به شمار می­روند. در روایات ترتیب نزول همانند روایت ابن عباس سوره طه چهل و پنجمین سوره­ی قرآن معرفی شده که پس از سوره های فاطر و مریم و پیش از سوره­های واقعه و شعراء قرار گرفته­است(شهرستانی، 1368ش، 1 / 18). بنابراین هرگونه اطلاعات پیرامون تاریخ­گذاری این سور می­تواند در تاریخ­گذاری سوره­ی طه مؤثر واقع شود.

       سوره­ی فاطر: طبق روایت، نزول سوره­ی فاطر مصادف با اسلام آوردن عمر بن خطاب بوده و اوایل سال پنجم رخ داده­است. (سیوطی، 1404ق، 5 /245). این سوره در جدول ترتیب نزول، در جایگاه چهل و سوم قرار دارد. آیات در سوره­ی فاطر به انذار مردم و دعوت به حق و بیان عاقبت کافران اختصاص داده شده­است. همچنین در جای جای این سوره خداوند مکرراً به تسکین و تسلیت پیامبرش پرداخته و این امر نشان می­دهد که سوره در شرایطی نازل شده که پیامبر(ص) بسیار اندوهگین بوده­است(دروزه، 1421ق، 3 / 107).

       سوره­ی مریم: در فهرست­های روایی سوره­ی مریم پس از سوره­ی فاطر قرار گرفته­است. مهم­ترین اطلاعاتی که درباره­ی نزول این سوره موجود است، ارتباطش با هجرت مسلمانان به حبشه است. طبق برخی روایات تفسیری که مورد قبول مفسران هم قرارگرفته، مسلمانان در حبشه و هنگام مواجهه با حاکم آن­جا سوره­ی مریم را قرائت کرده­اند(ر،ک: ابن کثیرالدمشقی، 1419ق، 5 / 186 / ابن عاشور، 1984م، 16 / 5).

       سوره­ی واقعه: زمان نزول این سوره به طور دقیق مشخص نشده است. مفسرانی همچون دروزه به ارتباط آیات ابتدایی این سوره با سوره طه اشاره داشته و نزول این سوره پس از سوره طه را منطقی دانسته­اند (دروزه، 1421ق، 3 / 225). تنها جابری معتقد است که سوره واقعه حدود سال ششم و یا پس از آن نزول یافته­است(عابدالجابری، ش1400، 1 / 693).

       سوره­ی شعراء: در تاریخ­گذاری سوره­ی شعراء آنچه شهرت یافته، همزمانی نزول این سوره با علنی شدن دعوت پیامبر(ص) بوده و شاهد این دیدگاه، آیه­ی ﴿ وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ ﴾ )الشعرا،: 26 / 214): «خويشاوندان نزديكت را انذار كن‏» است. با توجه به سیاق آیات خصوصاً آیات ابتدایی سوره به نظر می­رسد دعوت پیامبر(ص) از همان ابتدا و پیش از نزول سوره­ی شعراء علنی بوده­است و ارتباط سوره با دعوت علنی پذیرفته نیست(محمدزاده و احمدنژاد، 1394ش). به علاوه معمولاً مفسران ذیل آیات مربوط به قصه­ی انبیاء تحلیل تاریخی بیان نمی­کنند و به کشف ارتباط فرازهای قصه با عصر نزول نمی­پردازند. به همین علت برای تاریخ­گذاری سوره­هایی همچون سوره­ی شعراء با محدودیت ابزار و منابع تاریخ­گذاری مواجه هستیم(برای نمونه ر،ک: طباطبائی، 1390ق، 15 / 249) و از طریق سوره­ی شعراء نمی­توان به زمان نزول سوره­ی طه پی برد. تنها می­توان با استناد به منابع تاریخی، ارتباطی میان هجرت به حبشه و نزول سوره­ی شعراء برقرار کرد. بر اساس گزارش های تاریخی، پس از هجرت موفقیت آمیز مسلمانان به حبشه، مشرکان مکه مسلمانان را در تنگنای شدیدتری قرار داده و شدت عمل نسبت به آن­ها اعمال کردند. نتیجه­ی این سخت­گیری پیمان­نامه­ای علیه مسلمانان بود که در نهایت منجر به محاصره­ی اقتصادی در شعب ابیطالب شد که مدت سه سال به طول انجامید(ر،ک: ابن سعد، 1374ش، 1 / 195). بدیهی است که رخدادهای برجسته­ای همچون محاصره­ی مسلمانان در شعب ابیطالب در آیات قرآن منعکس شده و آیاتی به این رخدادها اختصاص داده می­شود. سوره­ی شعراء که در فهرست­های ترتیب نزول پس از سوره­ی طه قرار گرفته از همان ابتدا به شرایط دشواری اشاره دارد که پیامبر(ص) و مسلمانان را محقّ دریافت آیاتی پیرامون سرگذشت پیامبران پیشین دانسته است. با توجه به محتوای قصه­ها در این سوره و همچنین وجود کلیدواژگانی نظیر «ابیه» و «اخوهم» و «عشیره» می­توان سوره­ی شعراء را مرتبط با زمانی دانست که اعمال فشار از سوی نزدیکان و خویشاوندان پیامبر(ص) افزایش یافته­بود. به عبارتی سوره­ی شعراء مصادف با محاصره در شعب ابیطالب و یا بلافاصله پس از آن بر پیامبر(ص) نزول یافته و بر همین اساس طبق فهرست­های ترتیب نزول سوره­ی طه پیش از جریان شعب ابیطالب و احتمالاً در بازه زمانی هجرت مسلمانان به حبشه نازل شده­است.

       فهرست های ترتیب نزول علی رغم این که مورد توجه مفسران بوده­اند، اما همواره نسبت به آن­ها نگاه منتقدانه وجود داشته و در دوره های مختلف مورد نقد قرار گرفته­اند. اختلاف این فهرست­ها با یکدیگر نیز نمایانگر عدم قطعیت این فهرست هاست. این عامل سبب شده که مسلمانان و مستشرقان گاه با توجه به متن سور و سایر قرائن تاریخی اقدام به تهیه فهرست هایی موسوم به فهرست های اجتهادی کنند. فهرست­های ترتیب نزول اجتهادی جایگاه سوره­ی طه را به شیوه­ی متفاوتی حکایت می­کنند. به عقیده­ی بازرگان سوره­ی طه پیش از سوره­ی مریم نزول یافته­است. جابری نیز علی رغم اینکه در فهرست تفسیر خود سوره­ی مریم را مقدم بر سوره­ی طه دانسته، اما در متن تفسیر ذیل سوره­ی مریم به تقدم نزول سوره­ی طه اشاره می­کند(عابدالجابری، 1400م، 1 / 655). مهم­ترین شاهد عابدالجابری ارتباط سوره­ی طه با هجرت مسلمانان به حبشه بوده که با استناد به روایات تاریخی حاصل شده­است(ن،ک : ادامه­ی مقاله).

       تقدم نزول سوره­ی طه در پژوهش­های مستشرقان نیز مشهود است. تئودور نولدکه معتقد است که سوره­ی طه پیش از سوره­های شعراء و حجر و مریم نازل شده­است. همچنین نتایجی که از پروژه­ی کورپوس کورانیکوم ⁴منتشر شده نیز گویای این است که از نظر محققان این مجموعه سوره­ی طه مقدم بر سوره­ی مریم بر پیامبر اسلام(ص) نزول یافته است. بر اساس پژوهشی که ریچارد بل با تکیه بر دیدگاه­های نولدکه انجام داده، سور مکی را می­توان در سه دسته قرار داد که هر یک از این دسته­ها دارای ویژگی­های منحصر به فردی است. دسته اول سوره هایی آهنگین با آیات کوتاه هستند که غالباً با سوگند آغاز می­شوند. دسته دوم شامل سوره هایی می شود که اغلب از تاریخ و انبیاء سلف سخن گفته اند و از واژه «رحمن» به عنوان نام خاص برای خداوند استفاده شده است(نک: ادامه مقاله). در سوره های دسته سوم کاربرد این واژه کاهش چشمگیری داشته است(مونتمگری وات و بل، 1382، ص 170). به عقیده­ی ریچارد بل به ترتیب سوره های طه و مریم در دسته دوم و سوره فاطر در دسته سوم قرار می­گیرد(مونتمگری وات و بل، 1382ش، 170). پژوهش ریچارد بل علاوه بر ترتیب نزول سور طه و مریم، در جایگاه سوره­ی فاطر نیز با فهرست­های ترتیب نزول روایی مغایرت دارد. به همین دلیل نمی­توان تنها به فهرست­های روایی اتکاء کرد و لازم است ترتیب نزول این سور و در پی آن، فهم زمان نزول سوره­ی طه مورد بررسی دقیق­تر قرار گیرد. به طور کلی بررسی فهرست­های روایی و اجتهادی از تقارن نزول سور مریم و طه حکایت می­کنند؛ اما در تقدم و تأخر این دو سوره نسبت به یکدیگر اختلافاتی میان این دو فهرست مشهود است. با توجه به قرابت زمانی سور طه و مریم و ارتباط سوره­ی مریم با هجرت مسلمانان به حبشه می­توان گفت نزول سوره­ی طه نیز بی ارتباط با هجرت نیست.

2                      بررسی روایات اسباب النزول

       روایات اسباب النزول به عنوان یک ابزار مهم در تاریخ­گذاری سور همواره مورد توجه مفسران و محققان بوده­است. در تفاسیر و منابع روایی برای سوره­های قصه محور همانند سوره­ی طه، روایات سبب نزول کمتری نسبت به سایر سور مشاهده می­شود و همین امر یک دلیل مهم برای دشواربودن تاریخ­گذاری در سوره­هایی از قبیل سوره­ی طه به شمار می­رود.

       در روایات سبب نزول مربوط به سوره­ی طه بیشترین توجه به آیه­ی ﴿ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى﴾ (طه: 20 / 2): «قرآن را بر تو نازل نكرده‏ايم كه در رنج افتى‏» نشان داده شده­است. به عنوان نمونه ذیل این آیه نقل شده است که قتاده مى‏گويد: پيامبر اسلام در تمام شب نماز ميگزارد و سر خود را به ريسمانى می بست كه خواب او را مغلوب نسازد. خداوند به او دستور فرمود كه بر خود آسان گيرد و خاطر نشان كرد كه وحى نفرستاده است كه تا اين اندازه خود را رنجور سازد(واحدی، 1419ق ، 312 / طبرسی، 1372ش، 7 / 5 / طبری، 1412ق، 16 / 102). یا در روایت دیگر در تفسير قمى نقل شده كه: رسول خدا (ص) همواره وقتى به نماز مى‏ايستاد روى انگشتان پا تكيه مى‏كرد، تا در نتيجه پاهايش (و يا انگشتانش) ورم كرد، خداى تعالى براى جلوگيرى از اينكار اين آيه را فرستاد: ﴿طه، مَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْءَانَ لِتَشْقَى، إِلَّا تَذْكِرَةً لِّمَن يخَشى‏﴾ (طه: 20 / 1 - 3): «طا، ها. قرآن را بر تو نازل نكرده‏ايم كه در رنج افتى. تنها هشدارى است براى آن كه مى‏ترسد»( قمى، 1363ش، 2 / 57 / سیوطی، 1404ق، 4 / 288).

       این روایت که در اکثر منابع تفسیری نقل شده می تواند ناظر به شرایط دشوار اجتماعی پیامبر(ص) در این مقطع باشد. به گونه­ای که شاید خفقان حاکم بر مکه منجر شده که ایشان به به عبادات طولانی به امید گشایشی از جانب خداوند روی آورد. طبق روایات این عبادات چنان دشوار بود که دلیلی بر نزول آیات ابتدایی سوره­ی طه بر ایشان شد.

3                      دیدگاه مفسران درباره­ی نزول سوره­ی طه

       مفسران در مکی بودن سوره طه اجماع دارند و سیاق آیات را مهم ترین شاهد این مطلب می­دانند(ر،ک: طباطبائی، 1390ق، 14 / 118 / ابن کثیرالدمشقی، 1419ق، 5 / 240 / طبرانی، 2008م، 4 / 229 / طوسی، بی­تا، 7 / 157 / طبرسی، 1372ش، 7 /3) . برخی قائل به وجود آیات استثناء در این سوره هستند و معتقدند آيه‏ ﴿فَاصْبرِعَلىَ‏ مَا يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بحِمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبهِا  وَ مِنْ ءَانَاى الَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرَافَ النهَّارِ لَعَلَّكَ تَرْضى﴾ (طه: 20 / ۱۳۰) «بر آنچه مى‏گويند شكيبا باش و پروردگارت را پيش از طلوع خورشيد و پيش از غروب آن به پاكى بستاى. و در ساعات شب و اول و آخر روز تسبيح گوى. شايد خشنود گردى‏» و ﴿وَ لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلىَ‏ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنهْمْ زَهْرَةَ الحْيَوةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنهَمْ فِيهِ  وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيرْ وَ أَبْقَى﴾ (طه: 20/ 131) «اگر زنان و مردانى از آنها را از يك زندگى خوش بهره‏مند ساخته‏ايم، تو به آنها منگر. اين براى آن است كه امتحانشان كنيم. رزق پروردگارت بهتر و پايدارتر است» در مدينه نازل شده است (آلوسی، 1415ق، 16 / 147). اما سیاق اين آيات هيچ دليلى بر مدنى بودن آنها ارائه نمی­دهد(طباطبائی، 1390ق، 14 / 119). مضاف بر این، محتوای آیات هدف واحدی را دنبال می­کند و پیوند میان آیات مشهود است. همین امر دالّ بر پیوستگی نزول سوره­ی طه است و بیانگر نزول کل سوره در مکه است.

       مهمترین مطلبی که برخی مفسران درباره نزول سوره­ی طه بیان کرده اند، ارتباط این سوره با اسلام آوردن عمر بن خطاب است. عابدالجابری با تکیه بر شماری از گزارش­های تاریخی به این مطلب اشاره کرده و معتقد است نزول سوره­ی طه با دو واقعه مرتبط است: اسلام آوردن عمر بن خطاب و هجرت مسلمانان به حبشه. در رابطه با مسلمان شدن عمر، روایاتی نقل شده که از میان آن­ها دو روایت در تاریخ­گذاری سوره­ی طه می­تواند مؤثر واقع شود. بر اساس گزارش­های تاریخی سوره طه اندکی پیش از اسلام آوردن عمر بن خطاب نزول یافته است(ابن عاشور، 1984م، 16 / 92). منابع تاریخی زمان اسلام آوردن وی را از حوالی هجرت مسلمانان به حبشه یعنی سال پنجم بعثت دانسته اند. مهم­ترین گزارشات تاریخی در این باره عبارتند از:

       روایت اول: از انس بن مالك روايت شده است كه وقتی عمر از مسلمان شدن خواهر و شوهرخواهرش مطلع شد به خانه­ی ایشان رفت. آن­ها مشغول تلاوت سوره­ی طه بودند و عمر درخواست کرد کتاب (قرآن) را به او بدهند و او سوره­ی طه را آغاز کرد. وقتی به آیه­ی ﴿ إِنَّنىِ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنىِ وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِكْرِى﴾ (طه: 20 / 14) «خداى يكتا من هستم. هيچ خدايى جز من نيست. پس مرا بپرست و تا مرا ياد كنى نماز بگزار» رسید، نزد پیامبر(ص) رفت. عمر گفت : شهادت مي دهم كه خدايي جز خداي يگانه نيست و اينكه تو بنده و فرستاده خدايي. (معافری مصری، بی­تا، 1 / 342).

       ابن هشام به نقل از ابن اسحاق در رابطه با مسلمان شدن عمر اینگونه می­نویسد: «عمر نیمه های شب از خانه بیرون شده و در نزدیکی کعبه پیامبر را مشغول عبادت و قرائت قرآن می بیند. با شنیدن آیات الهی متاثر شده و به پیامبر اعلام می کند که قصد دارم به خداوند و پیامبرش ایمان بیاورم»(معافری مصری، بی­تا، 2 /347).

       میان این دو روایت تعارضی مشاهده نمی شود. ممکن است این دو اتفاق در پی هم و با فاصله زمانی اندکی رخ داده باشند. با توجه به اینکه هر دو در یک منبع ذکر شده اند، نمی توان یکی را بر دیگری ارجح دانست.

       روایت دوم : عبدالله بن عامر بن ربيعه از مادرش ليلي نقل مي كند كه گفت : عمر از سختگير ترين مردمان در مورد اسلام آوردن ما بود ؛ وقتي كه خواستيم به حبشه برويم عمر به نزد من آمد در حاليكه من بر شتري بودم و مي خواستم كه به راه بيفتم ؛ گفت : اي أم عبد الله به كجا مي روي ؟ پاسخ دادم : شما ما را به خاطر دينمان آزار داديد ؛ در زمين خدا به جايي مي رويم كه به خاطر بندگي خدا آزار نشويم ! گفت : خدا همراه شما باشد ؛ شوهرم عامر بن ربيعة به نزد من آمد و او را از آنچه كه ديده بودم يعني آرام شدن عمر ، با خبر كردم ؛ او به من گفت : آيا اميد داري كه اسلام بياورد ؟ پاسخ دادم : آري ؛ گفت : قسم به خدا او اسلام نمي آورد تا اينكه الاغ خطاب هم اسلام بیاورد از بس كه بر مسلمانان سخت گير بود .(ر،ک: ذهبي، 1989م، 1 /181 / ابن كثير، 2010م، 3 /100).

3.1                      بررسی روایات

       روایت اول زمان دقیق و یا تخمینی برای اسلام آوردن عمر بیان نکرده­است. تنها نکته­ای که می­توان از آن برداشت کرد این است که سوره طه پیش از اسلام آوردن عمر نزول یافته و مکتوب شده است. فاصله نزول سوره طه و مسلمان شدن عمر به صورت دقیق بیان نشده؛ اما طبق قول مشهور، فاصله زمانی میان این دو رخداد، اندک است(ابن عاشور، 1984م، 16 /92). محتوای روایات به ویژه روایت اول مبنی بر خشونت عمر بن خطاب و واهمه مسلمانان از او کمی اغراق آمیز به نظر می­رسد و روایاتی در منابع اهل سنت موجود است که خلاف این مطلب را بیان می­کند. عبد اللّه بن عمر مي گويد: عمر در حالي كه ترسيده بود در خانه مانده بود و به عاص بن وائل گفت: قوم تو مي گويند كه اگر اسلام بياورم مرا مي كشند. عاص بن وائل گفت: بعد از آنكه من تو را امان دادم كسي با تو كاري ندارد(البخاری الجعفی، 1407ش، 3 / 1403). با این وجود، به کلیّت مطالبی که در روایات مطرح شده نمی­توان نقد جدی وارد کرد.

       روایت دوم گویای این است که عمر در زمان هجرت مسلمانان به حبشه اسلام آورده است. چرا که در واکنش به مهاجرت مسلمانان، علیرغم خشونت فراوانش برای ایشان دعای خیر می­کند. مضاف بر این بیان جمله : «خداوند به همراهتان باشد» نشان می­دهد عمر مسلمان شده و در آن زمان در زمره مشرکین نبوده­است. مترجم فهم القرآن الحکیم نیز به این مطلب اشاره کرده و معتقد است با وجود اینکه مؤلف به زمان اسلام آوردن عمر اشاره نکرده، اما احتمالاً مقصود وی از نقل این روایت این است که عمر پیش از هجرت مسلمانان به حبشه اسلام آورده و مسلمان شدنش متعلق به همین مقطع از زمان است(عابدالجابری، 1400ش، 1 /1032). با توجه به اینکه دو روایت با یکدیگر در تعارض نیستند می­توان با انطباق مفاهیم هر دو ترتیب وقوع سه رخداد را استنباط کرد. طبق روایات ترتیب وقایع به این شرح است: نزول سوره طه، اسلام آوردن عمر، هجرت مسلمانان به حبشه.

       علاوه بر روایات مذکور، ابن اسحاق در جای دیگر نقل می­کند که اسلام آوردن عمر پس از هجرت به حبشه رخ داده است(معافری مصری، بی­تا، 2 / 349). با توجه به اینکه در روایت اول فاصله زمانی میان نزول سوره­ی طه و مسلمان شدن عمر مشخص نیست، می توان گفت ممکن است از زمان نزول سوره­ی طه تا اسلام آوردن عمر زمان قابل توجهی وجود داشته که در این بازه هجرت مسلمانان به حبشه رخ داده است. یا چنانچه دیدگاه ابن عاشور مبنی بر اندک بودن فاصله این دو رخداد را بپذیریم باز هم می­توان این احتمال را مطرح کرد که هر سه واقعه در یک بازه­ی زمانی کوتاه صورت گرفته­اند. به عبارتی تقدم یا تأخر زمانی مسلمان شدن عمر نسبت به هجرت تأثیر چندانی در تاریخ گذاری سوره­ی طه ندارد و طبق هر یک از این اقوال سوره­ی طه می­تواند پیش از هجرت نزول یافته باشد. برای روشن شدن نسبت این وقایع و تاریخ­گذاری سوره­ی طه اتکاء به فهرست و روایات کافی نیست و لازم است ابتدا هجرت در گزارش­های تاریخی مورد مطالعه قرار گرفته و سپس میزان مطابقت آن با محتوای سوره­ی طه سنجیده شود.  

3.2                      هجرت مسلمانان به حبشه

       بنا بر آنچه در گزارش های تاریخی بیان شده، مسلمانان دوبار به حبشه هجرت کردند. اولین نوبت آن در ماه رجب سال پنجم بود و طی وقایعی در شوال همان سال به امید تغییرات مثبت اجتماع، به مکه بازگشتند. پس از اینکه مجدد با دشواری های زندگی در کنار مشرکان مواجه شدند پیامبر به ایشان اجازه فرمود که به حبشه بازگردند. در این نوبت از هجرت علیرغم سخت گیری های بیشتر مشرکان، تعداد بیشتری از مسلمانان از مکه به مقصد حبشه خارج شدند. آن ها در سرزمین حبشه ساکن شدند و زمانی که خبر هجرت پیامبر اسلام به مدینه را شنیدند، شماری از ایشان حبشه را به مقصد مدینه ترک کردند. برخی دیگر نیز به مکه بازگشتند(ر،ک : ابن سعد، 1374ش، 1 /191). 

       ابن کثیر تصریح می‌کند که در جریان هجرت مسلمانان به حبشه، جعفر بن ابی طالب آیات ابتدایی سوره مریم را برای نجاشی و یارانش قرائت کرد (ابن کثیر، 2010م، 3 / 94) و طبری هجرت به حبشه را در ماه رجب سال پنجم بعثت می‌داند (طبری، 1412ق، 2 / 329). بنابراین مفسران نزول سوره مریم را مرتبط با هجرت به حبشه می دانند و معتقدند سوره مریم پیش از هجرت نزول یافته است. به علاوه، همانطور که در ابتدا نیز بیان شد، روایات گویای این است که ممکن است نزول سوره­­ی طه نیز مرتبط با هجرت مسلمانان به حبشه باشد.

       طبق آنچه از نظر گذشت، درباره­ی زمان نزول سوره­ی طه دیدگاه دقیقی در دست نیست. از طرفی تنوع آراء و اختلافات میان فهرست­های روایی و اجتهادی امری انکار ناشدنی است و تنها می­توان ارتباط نزول سوره­ی طه و هجرت مسلمانان به حبشه و محدوده­ی زمانی نزول این سوره را از فهرست­ها، تفاسیر و روایات استنباط کرد. از طریق این ابزارها بازه­ی زمانی نزول سوره و قرابت زمانی با نزول سوره­ی مریم مشخص می­شود. اما ابهام­ها درباره­ی زمان نزول و تقدم و تأخر این دو سوره از این طریق قابل حل نیست و به همین منظور لازم است محتوای آیات نیز مورد بررسی قرار بگیرد.

4                      تحلیل محتوای سوره­ی طه

       به عقیده مفسران سوره­ی طه به منظور تسکین پیامبر(ص) و اطمینان خاطر ایشان در برابر کارشکنی­های مخالفان نازل شده­است (برای نمونه ر،ک: دروزه، 1421ق، 3 / 188 / قطب، 1425ق، 4 / 2326). در این سوره با استفاده از قصه­ی حضرت موسی (ص) نقش پیامبران در جوامع تشریح شده و وظایفشان در فراز و نشیب­های مسیر دعوت و مقابله با مخالفان تبیین شده که بخش قابل توجهی از این مفاهیم در سوره­ی طه در قالب قصه­ی حضرت موسی(ع) به پیامبر اسلام ابلاغ شده­است. به طور کلی می­توان موضوع آیات سوره­ی طه را در 2 گروه توصیف کرد:

       گروه اول شامل آیات 1 – 98 این سوره است که بخش اعظم آن را قصه­ی حضرت موسی(ع) تشکیل داده است. در این بخش ابتدا به پیامبر اسلام (ص) یادآوری می­شود که هدف از نزول قرآن بر ایشان سختی و مشقت نیست؛ بلکه قرآن تذکره­ای برای خاشعان معرفی شده­است. سپس به سیطره­ی خداوند بر همه­ی امور و آگاهی از نهان و آشکار اشاره شده­است. با این مقدمه نقل قصه­ی حضرت موسی(ع) به منظور تمثیلی برای آیات قبل آغاز شده­است. قصه­ی حضرت موسی (ع) در سوره­ی طه شروع مأموریت ایشان تا هجرت از مصر و انحرافی که بنی اسرائیل پس از هجرت به آن دچار شدند را شامل می­شود.

       گروه دوم که بازه­ی آیات 99 – 135 را در بردارد، ابتدا قصه­ی حضرت موسی (ع) را تذکری از جانب خداوند دانسته­است. این امر خبر از ارتباط تنکاتنگ میان قصه و شرایط زندگانی پیامبر اسلام (ص) می­دهد و می­توان جزئیات داستان را در مقام تذکر به مخاطبان قرآن تلقی کرد.

       آیه­ی ﴿ كَذَالِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنبَاءِ مَا قَدْ سَبَقَ  وَ قَدْ ءَاتَيْنَاكَ مِن لَّدُنَّا ذِكْرًا﴾ (طه: 20 / 99) «اينچنين خبرهاى گذشته را براى تو حكايت مى‏كنيم. و به تو از جانب خود قرآن را عطا كرديم‏» میان دو بخش سوره بوده و گویای ارتباط و پیوند مضامین آیات با یکدیگر است. در ادامه­ی آیات، به عاقبت رویگردانی و بی توجهی به پندهای قرآن کریم اشاره شده است. این تذکر از جانب خداوند نشان می­دهد که سوره حاوی پیام و دستوری الهی است که دشواری انجام آن، ممکن است سبب شود که بندگان از اجرای فرامین الهی سر باز زنند. از سوی دیگر اجرای این دستور الهی در شرایطی باید صورت گیرد که خفقان در جامعه شدت گرفته و سخت گیری مخالفان بر پیامبر(ص) و پیروان ایشان افزون شده­است. در این شرایط است که خداوند اوامر خود و عاقبت سرگردانی از آن را در قالب قصه به مخاطبان عرضه می­کند. چرا که قصه در قرآن محتوای کم خطری است که حساسیت مخالفان را به دنبال ندارد. علاوه بر قصه­ی حضرت موسی(ع)، در این بخش تعدادی از آیات به نقل قصه­ی حضرت آدم و هبوط ایشان از بهشت اختصاص داده شده و این رخداد را ناشی از بی توجهی نسبت به اوامر خداوند تلقی می­کند. سپس با یادآوری مجدد پیامدهای رویگردانی از آیات الهی، سوره با ابلاغ فرامینی به پیامبر اسلام(ص) از جمله صبر در مسیر و همچنین تسبیح خداوند به پایان می­رسد.

4.1                      تحلیل محتوای قصه­ی حضرت موسی(ع)

       قصه­ی حضرت موسی(ع) در قرآن کریم از دوران کودکی تا دوران پس از هجرت از مصر و نافرمانی بنی اسرائیل از ایشان را در بر می­گیرد. در سور مکی عموماً از تقابل ایشان با فرعون سخن گفته شده و در مقابل، در سور مدنی به پیمان شکنی بنی اسرائیل پس از هجرت اشاره شده­است. در سوره­ی طه قصه به هدف تسکین پیامبر(ص) و تشویق ایشان برای پایداری در مسیر دعوت و مقابله با مکر مخالفان نقل شده (ر،ک: قطب، 1425ق، 4 / 2330) و با مرحله بعثت حضرت موسی(ع) و برگزیده شدن ایشان به پیامبری آغاز می­شود. سپس به مواردی همچون گفتگو با فرعون، رقابت با ساحران، هجرت اشاره کرده و در نهایت قصه با بیان شرح حالی از بنی اسرائیل پس از هجرت و اطاعت از سامری به پایان می­رسد. به طور کلی بخش­های اصلی این قصه را می­توان در موارد زیر بررسی کرد:

       الف) آغاز رسالت حضرت موسی(ع): در سوره­ی طه داستان حضرت موسی(ع) با آیه­ی ﴿اذ رَأَى نَارًا فَقَالَ لأهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى﴾(طه: 20 / 10) «آن گاه كه آتشى ديد و به خانواده خود گفت: درنگ كنيد، كه من از دور آتشى مى‏بينم، شايد برايتان قبسى بياورم يا در روشنايى آن راهى بيابم‏» آغاز شده و گویای سردرگمی ایشان است که موجب شده به دنبال نوری برای پیدا کردن راه خود باشد. این آیه خبر از مرحله­ی جدیدی از رسالت پیامبر اسلام(ص) می­دهد که مشقت های فراوانی به دنبال دارد و این مرحله چنان دشوار است که برای گذر از آن پیامبر(ص) نیازمند دریافت آیات وحی بوده است(ر،ک: قطب، 1425ق، 4 / 2330). خداوند برای آسان شدن اوضاع بر پیامبر(ص)، داستان حضرت موسی(ع) را آغاز می­کند که طبق امر الهی به آزادی بنی اسرائیل از فرعونیان مأمور می­شود.

       ب) حمایت الهی: فرازهای مختلف قصه به پیامبر(ص) نشان می­دهد که خداوند همواره حامی پیامبران است. از جمله این فرازها اشاره به دوران کودکی حضرت موسی(ع) است ﴿إِذْ أَوْحَیْنَا إِلَى أُمِّکَ مَا یُوحَى أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِی وَعَدُوٌّ لَهُ وَأَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَیْنِی﴾ (طه: 20 / 38 و 39) «آن گاه كه بر مادرت آنچه وحى كردنى بود وحى كرديم: كه او را در صندوقى بيفكن، صندوق را به دريا افكن، تا دريا به ساحلش اندازد و يكى از دشمنان من و دشمنان او صندوق را برگيرد. محبت خويش بر تو ارزانى داشتم تا زير نظر من پرورش يابى». سپس در دوران جوانی پس از قتل مرد قبطی توسط حضرت موسی(ع)، حمایت خداوند مانع به خطر افتادن جان ایشان شد. ﴿ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْنَاکَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاکَ فُتُونًا﴾ (طه: 20 / 40) «و تو يكى را بكشتى و ما از غم آزادت كرديم و بارها تو را بيازموديم‏». با این مقدمه خداوند حضرت موسی(ع) را مأمور به آزادی بنی اسرائیل می­کند.

        ج) دشواری­های مسیر رسالت: امتناع و خوف حضرت موسی(ع) برای انجام مأموریت و سپس درخواست برای شرح صدر و گره گشایی از زبان، نخستین واکنش­هایی است که از سوی ایشان نسبت به مأموریت الهی مطرح می­شود و این آیات برای پیامبر اسلام(ص) یادآور مسیر دشواری است که پیش دارد. به دنبال آغاز مأموریت توسط حضرت موسی(ع) فرعون همانند سایر صاحبان قدرت، مخالفت و عناد خود را به روش­های گوناگون اعلام کرده و حضرت موسی(ع) و سایر مؤمنان را در تنگنا قرار می­دهد. سرآغاز سوره و اشاره به خفقان حاکم در مکه نیز از گرفتاری مسلمانان در تنگنای مخالفان حکایت دارد که لزوم اقدامی برای نجات مسلمانان را بیان می­کند.

       د) نقطه اوج داستان: در آیات این بخش از سوره، مأموریت تازه­ی حضرت موسی(ع)، یعنی انتقال بنی اسرائیل از طریق دریا، برای پیامبر(ص) بازگو می­شود. در این آیات به سرانجام ساحران دربار فرعون اشاره نشده و تنها گویای عنایت خداوند به مؤمنان و پیروزی آن­هاست(ر،ک: قطب، 1425ق، 4 / 2344). بر همین اساس می­توان گفت "هجرت" در سوره­ی طه نقطه­ی اوج داستان حضرت موسی(ع) محسوب می­شود. هجرت برای حضرت موسی(ع) و بنی اسرائیل نقطه­ی آغاز یک زندگی جدید بوده که پس از رهایی از قدرت حاکم بر جامعه، برای ایشان پدیدار شده­است. داستان از همان ابتدا فراز و نشیب­هایی را که حضرت موسی(ع) در مسیر رسالت با آن مواجه شده توصیف کرده و پس از گذر از این دشواری­ها هجرت ایشان به همراه بنی اسرائیل به منزله­ی پیروزی و رهایی از ظالمان است و پیام اصلی داستان، یعنی پیروزی پس از تحمل دشواری­ها، در این بخش تجلی یافته­است. وجود عناصر مهمی همچون هجرت و تأکید بر اجرای دستورات خداوند در قصه­ی حضرت موسی(ع) توصیف دقیقی از فضای حاکم بر جامعه در زمان نزول سوره­ی طه است و به پیامیر(ص) و مسلمانان نسبت به هجرت اطمینان خاطر می­دهد که نتیجه­ی صبر در برابر مشکلات هجرت، پیروزی است.

       باید توجه داشت که هجرت و نقل مکان از محل زندگی به یک مکان ناشناخته و جدید مسلمانان را با موانع بسیاری مواجه می­کرد. چرا که خروج از محیطی که انسان به آن خو گرفته و مقدمات زندگی را فراهم کرده و از سوی دیگر شروع زندگی جدید در محیط دیگر با موانع و سختی­های فراوانی همراه است. مضاف بر این مسلمانان از سوی مشرکان مکه مورد آزار و سخت­گیری قرار گرفته بودند و بدیهی است که اقدام آنان برای هجرت سرآغاز سخت­گیری­های تازه ای است که مسلمین را نیازمند آمادگی فکری و معنوی می­کند و با قصه­ی حضرت موسی(ع) در سوره­ی طه نیز کاملاً همسو است. مضاف بر این، خطاب مستقیم آیات به پیامبر(ص) و تسکین ایشان با استفاده از قصه­ی حضرت موسی(ع) نشان می­دهد که رخداد مهمی که سوره­ی طه متناسب با آن نازل شده هنوز صورت نگرفته­است و آیات جنبه­ی امیدبخشی و اطمینان خاطر به پیامبر(ص) پیرامون هجرت و نجات از خفقان دارد. بنابراین قصه در سوره­ی طه مؤیّد روایاتی است که نزول این سوره را با هجرت مسلمانان به حبشه مرتبط دانسته­اند و آیات این سوره شاهدی بر نزول این سوره پیش از هجرت به حبشه هستند.

       ه) چالش­های پس از هجرت: پس از اوج­گیری قصه حضرت موسی(ع) با آیات مربوط به هجرت، قصه وارد فاز جدیدی می­شود که با آیات ﴿یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ قَدْ أَنْجَیْنَاکُمْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَوَاعَدْنَاکُمْ جَانِبَ الطُّورِ الأیْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَمَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوَى﴾(طه: 20 / 80 و 81) « اى بنى اسرائيل، شما را از دشمنتان رهانيديم و با شما در جانب راست كوه طور وعده نهاديم و برايتان مَنّ و سَلوى نازل كرديم. از چيزهاى پاكيزه كه شما را روزى داده‏ايم بخوريد و از حد مگذرانيدش تا مباد خشم من به شما رسد، كه هر كس كه خشم من به او برسد در آتش افتد» آغاز می­شود. با این مقدمه در آیات بعد به بیان تبعیت بنی اسرائیل از سامری و بازگشت آنان به بت پرستی اشاره شده­است. آیات در این بخش می­تواند خطاب به افرادی باشد که در عصر نزول کارشکنی می­کردند. حال با سخت­گرفتن به مسلمانان و یا با نافرمانی در هجرت. در ادامه آیات با اشاره به پیروی بنی اسرائیل از سامری، به تداوم کارشکنی­ها حتی پس از هجرت اشاره می­کند و می­تواند به منزله­ی هشداری به پیامبر(ص) اسلام باشد که آمادگی برای رویارویی با مشکلات پس از هجرت مسلمانان را نیز داشته­باشد. پس از اتمام قصه­ی حضرت موسی(ع) آیات انذار به نافرمایان ادامه یافته و گویای عاقبت نافرجام آن­ها است.

       و) قصه­ی حضرت آدم: در سوره طه علاوه بر قصه حضرت موسی که به طور مبسوط نقل شده، قصه دیگری نیز بیان شده است. آیه 115 الی 123 این سوره ماجرای هبوط آدم از بهشت را نقل کرده که انتظار می رود با محتوا و هدف کلی سوره همخوانی داشته باشد. علامه طباطبائی معتقد است که این آیات طبع آدمی را در دنیا نشان می دهد وگویای وابستگی و تعلق آدم به دارایی های دنیایی است. این وابستگی سبب می شود که انسان دنیا را جاودانه بداند و از اوامر خداوند سرپیچی کند. (ر،ک :طباطبائی، 1390ق، 14 / 218). در آیات پیش از این سخن از قیامت و عاقبت سختی که در انتظار روی گردانان از دستورات خداوند است، به میان آمده است. بنابراین آیات مربوط به هبوط آدم را می توان تکمله­ای برای آیات قبلی دانست. از طرفی اشاره به رها کردن تعلقات که شبیه آن در آیه­ی ﴿ قَالَ أَلْقِهَا يَمُوسى‏﴾ (طه: 20 / 19) «گفت: ای موسی آن را بیفکن» آمده می تواند نیم نگاهی به هجرت داشته باشد. چرا که چشم پوشی از دارائی ها در سرزمین و انتخاب دشواری های مسیر هجرت و عاقبت نامعلومی که در ذهن افراد است امر آسانی به نظر نمی رسد. از طرفی با توجه به آیه ﴿ فَتَعَلىَ اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ  وَ لَا تَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضىَ إِلَيْكَ وَحْيُهُ  وَ قُل رَّبّ‏ زِدْنىِ عِلْمًا‏﴾ (طه: 20 / 114) «پس برتر است خداى يكتا آن پادشاه راستين. و پيش از آنكه وحى به پايان رسد در خواندن قرآن شتاب مكن. و بگو: اى پروردگار من، به علم من بيفزاى‏» باید گفت که این آیه نظیر سایر آیات سوره طه خطاب مستقیم به پیامبر دارد. بنابراین عبارتی نظیر «وَ لَمْ نجَدْ لَهُ عَزْما» در آیه­ی ﴿وَ لَقَدْ عَهِدْنَا إِلىَ ءَادَمَ مِن قَبْلُ فَنَسىِ وَ لَمْ نجَدْ لَهُ عَزْما﴾ (طه: 20 / 115) «و ما پيش از اين با آدم پيمان بستيم ولى فراموش كرد، و شكيبايش نيافتيم» به منزله تذکری برای پیامبر(ص) بوده که هنوز دچار موانع ذهنی درباره سختی­های هجرت است. همچنین این تذکر می­تواند متوجه گروهی از مسلمانان باشد که دارای چنین تردیدی هستند و از باب «ایاک اعنی و اسمعی یا جارة» به پیامبر(ص) خطاب شده است. در مجموع می­توان گفت این بخش از آیات نیز با هدف کلی سوره که ناظر بر شرایط پیش از هجرت به حبشه و ترغیب مسلمانان به هجرت است، همخوانی دارد.

نتیجه­ 

       با توجه به آنچه بیان شد، چهار رخداد نزول سوره­ی طه، نزول سوره­ی مریم، هجرت به حبشه و مسلمان شدن عمر بن خطاب در یک بازه­ی زمانی واقع شده­اند. با بررسی احتمالات مختلفی که از روایات و گزارش­های تاریخی و همچنین محتوای سوره برداشت می­شود، این نتیجه حاصل شد که ابتدا سوره­ی طه نازل شده و خداوند در قالب قصه به مسلمانان لزوم هجرت و پیامدهای آن گوشزد می­کند. سپس مسلمانان با آمادگی فکری که از سوره­ی طه کسب کرده بودند، به حبشه مهاجرت کرده و سوره­ی مریم را که در آستانه­ی هجرت مختص مخاطبان مسیحی نازل شده برای نجاشی قرائت کردند. عمر بن خطاب نیز با شنیدن آیاتی از سوره­ی طه مسلمان شده و به شهادت روایات تاریخی، این واقعه در آستانه­ی هجرت مسلمانان و یا پس از آن رخ داده­است. بررسی محتوایی سوره­ی طه نیز نشان می­دهد که آیات این سوره ناظر به شرایط دشوار مسلمانان پیش از هجرت به حبشه بوده که به عبادات طولانی پیامبر(ص) منجر شد. در پی آن خداوند با بیان قصه­ی حضرت موسی(ع) خصوصاً اوج­گیری قصه در هجرت ایشان به همراه بنی­اسرائیل، مسلمانان را به هجرت ترغیب می­کند و پیروزی آن­ها را منوط به هجرت و اجرای اوامر الهی می­داند. قصه­ی حضرت آدم در این سوره نیز ناظر به شرایط حاکم بر جامعه و امتناع برخی افراد از هجرت به حبشه است. بر همین اساس می­توان گفت نزول این سوره مقدم بر سه رخداد دیگر است. نتایج حاصل از این پژوهش، الگوی مناسبی برای کاربرد قصه­های قرآنی در تاریخ­گذاری سوره­ها خصوصاً سور مکی است. برای نمونه با تاریخ­گذاری سوره­ی طه بر اساس قصه، می­توان ارتباط فرازهای مختلف قصه را در سوره­هایی همچون سوره­ی شعراء با زمان نزول آن­ها استنباط کرد و این سوره را متعلق به زمان پس از هجرت به حبشه و مرتبط با محاصره­ی مسلمانان در شعب ابیطالب دانست. از این طریق بسیاری از نقاط تاریک در تاریخ­گذاری سور مکی تبیین و روشن خواهد شد. همچنین یافته­های این پژوهش ابزار مهمی در ارزیابی فهرست­های ترتیب نزول به شمار می­رود. چرا که در فهرست­های روایی، سوره­ی مریم پیش از سوره­ی طه جای­گذاری شده­است. در حالی که با استناد به فهرست­های روایی تنها می­توان قرابت زمانی نزول این دو سوره را استنباط کرد و در جایگاه این دو سوره نسبت به یکدیگر تشکیک وارد می­شود. از سوی دیگر با تحلیل محتوای آیات سوره­ی طه خصوصاً آیات مربوط به قصه­ی حضرت موسی(ع) فضای پیش از هجرت مسلمانان به حبشه و خفقان حاکم بر مکه تبیین شد که گام مهمی در بازسازی تاریخی فضای نزول این سوره به شمار می­رود و مخاطب را با شدت اختناق حاکم بر جامعه­ی مسلمانان و تدابیر مقابله با این شرایط آشنا می­کند.

منابع

قرآن کریم

1. آلوسی، محمود بن عبدالله(1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون،.

2. آیتی، عبدالمحمد(1374ش)، ترجمه قرآن، تهران، انتشارات سروش.

3. ابن سعد، محمد بن سعد(1374ش)، طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه.

4. ابن عاشور، محمد الطاهر(1984م)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس، دارالتونسیه للنشر.

5. ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر(2010م)، البدایه و النهایه، تحقیق علی ابوزید و دیگران، بیروت، دار ابن کثیر.

6. ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.

7. البخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل(1407ق)، صحیح البخاری، بیروت، دارالجیل.

8. بنی اسدی و نکونام، مرضیه و جعفر(1392ش)، تبیین فضای نزول آیات مربوط به حضرت موسی در قرآن، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم.

9. دروزه، محمد عزه(1421ق)، التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول، بیروت، دارالغرب الاسلامی.

10. ذهبی، محمد بن احمد(1989م)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دارالکتاب العربی. 

11. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر(1404ق)،  الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، بی­نا.

12. شهرستانی، محمدبن عبدالکریم(1368ش)، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تهران، مرکز انتشار نسخ خطی.

13. طباطبائی، سیدمحمدحسین(1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

14. طبرانی، سلیمان بن احمد(2008م)، تفسیرالکبیر: تفسیرالقرآن العظیم، اردن، دارالکتاب الثقافی.

15. طبرسی، فضل بن حسن(1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو.

16. طبری، ابن جریر(1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.

17. طوسی، محمد بن حسن(بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

18. عابدالجابری، محمد؛(1400ش)، فهم قرآن حکیم، مترجم: محسن آرمین، تهران، نشر نی.

19. قطب، سید(1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق.

20. قمی، علی بن ابراهیم(1363ش)، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب. 

21. محمدزاده و احمدنژاد، عاطفه و امیر(1394ش)؛ بررسی دوره دعوت پنهانی پیامبر (ص) با تکیه بر مفهوم شناسی عبارت « فاصدع بما تؤمر»، پژوهش­های قرآنی، ش 3.

22. معافری مصری(بی­تا)، عبدالملک بن هشام؛ السیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه.

23. مونتگمری وات و بل، ویلیام و ریچارد(1382ش)، درآمدی بر تاریخ قرآن، مترجم: بهاء­الدین خرمشاهی، قم، مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان­های خارجی.

24. واحدی، علی بن احمد(1383ش)، اسباب النزول، تهران، نشر نی.

---

[1] . دانشجوی دکتری تخصصی علوم قرآن و حدیث، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران: [e-mail]        

[2] . استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسنده مسئول): [e-mail]        

[3] . استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران: [e-mail]        

[4] . https://corpuscoranicum.de/en