تحول دیدگاه‌ ها پیرامون علم معصومان (ع)؛ بررسی تاریخی و تطبیقی در متون قرآنی و حدیثی

محورهای موضوعی : دیگر موضوعات

رضا مهرآبادی ¹ , علی عربی آیسک ^{2 *} , محمدرضا برکات ³

1 - دانش آموخته دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه یزد، استاد مدعو دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
2 - استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران (نویسنده مسئول).
3 - استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران.

تاریخ دریافت : 1404/01/20 تاریخ پذیرش : 1404/05/10 تاریخ انتشار : 1404/05/14

کلید واژه: علم غیب معصومان (ع), گستره علم غیب, آیات قرآن و روایات معصومان (ع), تناقض ادله نقلی, تحلیل دیدگاههای اسلامی, بررسی تاریخی و تطبیقی, دانش معصوم.,

چکیده مقاله :

علم غیب، به معنای آگاهی از امور پنهان و فراتر از ادراک حسی، از موضوعات مهمی است که در آیات قرآن، روایات و مستندات تاریخی به معصومان علیهم‌السلام نسبت داده شده است. با وجود اثبات اجمالی این قابلیت برای معصومان، گستره علم غیب آنان میان متون نقلی با تناقضاتی مواجه است؛ برخی آیات و روایات، علم غیب را مختص خداوند دانسته و برخی دیگر، تحقق آن را برای معصومان در چارچوب خاص تأیید کرده‌اند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع دست اول و متأخر، در تلاش است تا گستره علم غیب معصومان را بدون افراط و تفریط مشخص کند و میان دیدگاه‌های مختلف جمع‌بندی ارائه دهد. نتایج نشان می‌دهد که علم غیب خداوند، ذاتی، استقلالی و فعلی است، در حالی که علم غیب معصومان وابسته به اراده الهی، غیرمستقل و مشروط به شرایط خاص است. این بررسی ضمن تأکید بر اهمیت ادله نقلی، دیدگاه‌های اندیشمندان اسلامی را تحلیل کرده و رویکردی جامع نسبت به موضوع ارائه می‌دهد. دستاورد این پژوهش، شناخت بهتر از جایگاه علم غیب در نظام فکری اسلام و رابطه آن با اراده الهی است.

چکیده انگلیسی:

The knowledge of the unseen, meaning awareness of hidden matters beyond sensory perception, is an important topic attributed to the Infallibles (as) in Quranic verses, narrations, and historical sources. Despite the general affirmation of this ability for the Infallibles, the scope of their knowledge of the unseen presents contradictions in transmitted texts. Some verses and narrations assign the knowledge of the unseen exclusively to God, while others confirm its realization for the Infallibles within a specific framework. This study, using a descriptive-analytical method and drawing on both primary and secondary sources, seeks to clarify the scope of the knowledge of the unseen attributed to the Infallibles without exaggeration or understatement and to synthesize the differing viewpoints. The findings indicate that God's knowledge of the unseen is inherent, independent, and actual, whereas the knowledge of the unseen possessed by the Infallibles is dependent on divine will, not independent, and conditional upon particular circumstances. This review, while emphasizing the importance of transmitted evidence, analyzes the views of Islamic scholars and offers a comprehensive approach to the subject. The outcome of this research provides a better understanding of the status of knowledge of the unseen in Islamic thought and its relationship with divine will.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم (1386)، ترجمه‌ی محمّد‌مهدی فولاد‌وند. چاپ اوّل. قم: مرکز طبع و نشر قرآن و جمهوری اسلامی ایران.
2. ابن ابي الحدید، أبو حامد عزالدين¬بن هبة الله بن محمدبن محمد (1418هـق)، شرح نهج البلاغة، تحقيق محمد عبدالكريم النمري. چاپ اول. بیروت: دار الكتب العلمية.
3. ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن علی (1404 هـق)، تحف العقول، مصحح: غفارى، على اكبر. قم: جامعه مدرسین.
4. باقلانی، محمدبن طیب (1414هـ.ق)، کتاب تمهیدالاوائل و تلخیص الدلائل، بیروت: عمادالدین احمد حیدر.
5. بغدادی، عبدالقادر بن قاهر (بی‌تا)، اصول الدین، بیروت: دار الکتب العلمية، منشورات محمد علی بيضون.
6. جعفری، محمّدتقی (1386)، نهج‌البلاغه علی (علیه السّلام)، به اهتمام علی جعفری. چاپ اوّل. قم: نوید اسلام.
7. جوادی آملی، عبدالله(1388)، ادب فنای مقربان، قم: نشر اسراء.
8. حسکانی، عبيدالله بن احمد(1411 هـق)، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
9. حسینی شاهرودی، سید مرتضی و جمالی شوراب، آسیه(1396)، «دلالت آیه عالم الغیب بر گستره علم غیب پیامبر اکرم ص»، رهیافت هایی در علوم قرآن و حدیث، شماره 98. 10.22067/naqhs.v0i0.23487.
10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412 هـق)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق و بیروت: الدار الشامیه و‌دار العلم.
11. ربانی گلپایگانی، علی (1387)، امامت در بینش اسلامی، قم: بوستان کتاب.
12. سیوطی، جلال الدين (1404 هـق)، الدر المنثور فى تفسير المأثور، قم: كتابخانه آية الله مرعشى نجفى.
13. صادقی تهرانی، محمد(1365)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
14. صالحی نجف¬آبادی، نعمت الله(1361)، شهید جاوید، چاپ دوازدهم، تهران: بی نا.
15. صدوق، محمدبن علی بن بابویه(1403 هـق)، الخصال، قم: نشر جامعه مدرسین.
16. طباطبایی، سیّد محمّدحسین (1375)، ترجمه‌ی تفسیر المیزان(دوره ی بیست جلدی). ترجمه‌ی سیّد محمّدباقر موسوی همدانی. چاپ اوّل. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرّسین حوزه‌ی علمیّه‌ی قم.
17. طبرسی، فضل‌بن حسن (1350)، ترجمه‌ی تفسیر مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، ترجمه‌ی احمد بهشتی و تصحیح موسوی دامغانی. چاپ اوّل. تهران: فراهانی.
18. طوسی، محمّدبن حسن (1358)، تمهید الأصول فی علم الکلام، ترجمه عبدالمحسن مشکاة الديني، تهران: انجمن اسلامي حكمت و فلسفه ايران.
19. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه (1415هـ.ق)، تفسیر نورالثقلین، چاپ چهارم. قم: اسماعیلیان.
20. فرات کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم(1410 هـق)، تفسير فرات الكوفى. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
21. قرطبی، محمّدبن احمد (1364)، الجامع لأحکام القرآن، چاپ اوّل، تهران: ناصرخسرو.
22. قمی، علی‌بن ابراهیم (1404هـ.ق)، تفسير القمي، تصحیح طیّب موسوى جزائرى، قم: دارالکتب.
23. کلینی، محمّد بن یعقوب (1407 هـق)، الكافي، تصحیح غفارى على¬اكبر و آخوندى، محمد. تهران: دار الكتب الإسلامية.
24. مازندرانی، محمّدهادی بن محمّدصالح (1429 هـ.ق). شرح فروع کافی (للمولی محمّدهادی بن محمّد صالح المازندرانی)، تصحیح محمّدجواد محمودی و محمّدحسین درایتی. قم: دارالحدیث للطباعة و النّشر.
25. مجلسی، محمد باقر(1370)، مراة العقول فی شرح اخبار الرسول، تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، چاپ سوم، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
26. مشکور، محمد جواد (1372)، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.
27. مفید، محمّدبن محمّد (1387)، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ترجمه‌ی سجاد واعظی، تهران: آذینه گل مهر.
28. ــــــــــــــــــــ (بی تا)، الإرشاد للمفيد، ترجمه ساعدى خراسانى، محمدباقر، تهران‏: اسلامیه.
29. مکارم شیرازی، ناصر (1374)، تفسیر نمونه، چاپ اوّل. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
30. مروی، احمد؛ مصطفوی سیدحسن(1391) «دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم»، قبسات، دوره 17، شماره 63، صص 36-5.
31. موسوی، سیدامین(1394)، «گستره علم غیب پیامبران از دیدگاه عهدین و قرآن»، تحقیقات کلامی، شماره 8.
32. میراحمدی، عبدالله؛ مدرسی راد، زهرا(1400)، «بررسی مقایسه ای محدوده علم غیب پیامبران در تفسیر المیزان و تفهیم القرآن»، دوفصلنامه پژوهشنامه امامیه، دوره: 7، شماره 13. 10.22034/jis.2021.232902.1507.
33. نیل¬ساز نصرت؛ معارف، مجید؛ روحی، کاووس و بهادری، آتنا(1392)،«نقد شبهه تعارض آیات علم غیب در قرآن»، مطالعات تفسیری، سال چهارم، شماره 13، صص 50-31. 20.1001.1.22287256.1392.4.13.2.1.