بررسی مؤلفه‌های تربیت‌ درونی در مثنوی مولوی

محورهای موضوعی : شاهنامه

فاطمه سلطانی ¹ , حجت اله امیدعلی ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک (نویسنده مسؤول)
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک

تاریخ دریافت : 1401/02/28 تاریخ پذیرش : 1401/05/20 تاریخ انتشار : 1401/09/01

کلید واژه: مثنوی, مولوی, تربیت, تربیت درونی,

چکیده مقاله :

تربیت درونی یا اکتشافی مبتنی بر فطرت آدمی است و یکی از ناب‌ترین شیوه‌های تربیتی است که در دورة معاصر بسیار به آن توجه شده است؛ روان‌شناسان جدید تربیتی این روش را یکی از مؤثرترین شیوه‌های تربیتی به ‌شمار می‌آورند. عارفان پهنۀ ادب فارسی نیز توجه ویژه‌ای بر تربیتِ مبتنی بر فطرت داشته‌اند. مولوی در مثنوی معنوی، به اصل تربیت توجه ویژه‌ای دارد. تربیت در مثنوی ازجمله مفاهیمی است که مولانا برای نهادینه‌کردن آن در وجود انسان‌ها ـ در کنار اموری مانند خدا، معرفت، سیرو‌سلوک، اعمال عبادی ـ به درونی‌شدن آن نظر داشته‌ است. این مقاله با هدف بررسی ابعاد تربیت درونی در مثنوی مولوی، درپی پاسخ به این پرسش است: مهم‌ترین مؤلفه‌های تربیت درونی ـ که اندیشمندان و روان‌شناسانِ امر تعلیم و تربیت نیز به آن تأکید داشته‌اند ـ در مثنوی معنوی کدام ‌است؟ بدین‌منظور نگارندگان به‌روش توصیفیـ تحلیلی، مؤلفه‌های تربیت درونی را در شش دفتر مثنوی مولوی تحلیل و بررسی کرده‌اند. با توجه به دستاورد پژوهش، تأکید بر زبانِ عمل، تدریجی‌بودن امر تربیت، تقلیدنکردن، ثروت محرومیّت، حذف‌کردن به‌جای ارائه‌کردن، عادت‌ستیزی و توجه به تمایزهای فردی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تربیت درونی در مثنوی است که جزئیات و مباحث مربوط به آن در محورهایی جداگانه تحلیل و بررسی شده است.

چکیده انگلیسی:

"Inner education" or "exploratory education" is based on human nature and is one of the purest education methods that has received a lot of attention in the contemporary period.  Modern educational psychologists consider this method as one of the most effective educational methods. Mystics in Persian literature have also paid special attention to education based on nature. Maulavi pays special attention to the principle of "education" in his spiritual Masnavi. Education in the Masnavi is one of the concepts that Rumi wanted to internalize in order to institutionalize it in the existence of humans - along with matters such as God, knowledge, conduct, and acts of worship. This article aims at investigating the dimensions of inner education in Maulavi's Masnawi, and seeks to answer this question: What are the most important components of inner education which the thinkers and psychologists of education have also emphasized in the spiritual Masnawi? In doing so, the authors have analyzed the components of inner education in six books of Mawlawi's masnavis by using a descriptive-analytical method. According to the results of the research, the emphasis on the language of action, the gradualness of education, not imitating, wealth of deprivation, eliminating instead of presenting, anti-habit and paying attention to individual differences are among the most important components of internal education in Masnavi that their details and topics of which are analyzed in separate axes.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.


2. اتو، رودلف (1380)، مفهوم امر قدسی، ترجمة همایون همتی، تهران: نقش جهان.


3. احمدیان، سکینه (1389)، «بررسی چند شیوه از شیوه‌های تربیتی مولانا در مثنوی»، پیک نور ـ علوم انسانی، دورۀ 8، شمارۀ 2، 64‑74.


4. اکبری، منوچهر؛ حاجیان‌نژاد، علیرضا؛ صابری، نورمحمد (1398)، «تربیت و آموزش ازمنظر آموزه‌های اخلاقی»، فصلنامه آموزش در علوم انتظامی، سال ششم، شمارة 21، 93‑140.


5. باقری نوع‌پرست، ناصر (1386)، نوعمل‌گرایی و فلسفه تعلیم و تربیت: بررسی پیامدهای دیدگاه ویلارد کواین و ریچارد رورتی در تعلیم و تربیت، تهران: دانشگاه تهران.


6. پیاژه، ژان (1953)، تربیت به کجا ره می‌سپارد، ترجمة م. منصور و پ. دادستان، تهران: آموزش.


7. جامی، عبدالرحمن (1370)، نفحات‌الأنس، به‌کوشش محمود عابدی، تهران: اطلاعات.


8. رکنی یزدی، مهدی (1389)، آشنایی با علوم قرآنی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ ششم.


9. روسو، ژان ژاک روسو (1389)، امیل، ترجمۀ غلامحسین زیرک‌زاده، تهران: دانشگاه تهران.


10. زرین‌کوب، عبدالحسین (1384)، پله‌پله تا ملاقات خدا، تهران: نشر علمی، چاپ بیست‌وششم.


11. سعیدی، حسن؛ محمدی‌طیب، محمدرضا (1388)، «بررسی فطرت با تکیه بر تفسیر المیزان»، آینه معرفت، ش 20، 49‑70.


12. سنایی غزنوی، مجدود بن آدم (1385)، دیوان حکیم سنایی غزنوی، به اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه.


13. شاتو، ژان (1361)، مربیان بزرگ، ترجمۀ غلامحسین شکوهی، تهران: دانشگاه تهران.


14. شمس‌الدین تبریزی (1373)، مقالات شمس، ویرایش جعفر مدرس صادقی، تهران: مرکز.


15. عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین (1399)، تذکرة‌الاولیاء، بررسی و تصحیح محمد استعلامی، تهران: زوار، چاپ بیست‌وچهارم.


16. عین‌القضات همدانی (1377)، نامه‌ها، تصحیح علی‌نقی منزوی، تهران: اساطیر.


17. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1362)، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.


18. کریمی، عبدالعظیم (1374)، تربیت طبیعی در مقابل تربیت عاریتی، تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی ایران.


19. کریمی، عبدالعظیم (1398)، تربیت چه چیز نیست، تهران: مؤسسه فرهنگی منادی تربیت، چاپ چهاردهم.


20. ـــــــــــــــــ (1389)، اثرات پنهان: تربیت آسیب‌زا، تهران: انجمن اولیاء و مربیان.


21. ـــــــــــــــــ (1394)، «تزکیه به مثابه تربیت سلبی در برابر تدسیه به‌مثابة تربیت ایجابی»، دوفصلنامه علمی و پژوهشی تربیت اسلامی، دورة 10، شمارة 21، 101‑121.


22. لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1381)، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح و تعلیقات محمدرضابرزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوار، چاپ چهارم.


23. لطفی، حمید (1379)، «بررسی دیدگاه های تربیتی»، فصلنامه حوزه و دانشگاه، سال ششم، شمارة 22، ص


24. محمدی، رزگار (1389)، تدوین الگوی جان‌درمانی برپایۀ قصه طوطی و بازرگان و تعین اثربخشی آن در کاهش ناامیدی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.


25. مطهری، مرتضی (1373)، فطرت، تهران: ملاصدرا.


26. ـــــــــــــــ (1370)، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: صدرا.


27. ـــــــــــــــ (1374)، آشنایی با علوم اسلامی، تهران: صدرا.


28. موسی‌پور حامد؛ کلانتر، آتوسا؛ برجعلی، احمد (1399)، «تبیین الگوی مفهومی رشد خود مبتنی بر آثار مولانا»، علوم روانشناختی، دورة 19، شمارة 94، 1205‑1218.


29. مولوی، جلال‌الدین محمد (1372)، فیه ما فیه، ویرایش جعفرمدرس صادقی، تهران: مرکز.


30. ـــــــــــــــــــــــــ (1378)، کلیات دیوان شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: بهزاد.


31. ـــــــــــــــــــــــــ (1386)، مثنوی معنوی، شرح کریم زمانی، تهران: اطلاعات.


32. میل، جان استوارت (1363)، رساله‌ای دربارۀ آزادی، ترجمه جواد شیخ‌الاسلام، تهران: علمی و فرهنگی.


33. نجفی علی؛ آتش، علیرضا (1397) «واکاوی هجران و فراق در مثنوی معنوی و غزلیات شمس مولانا»، اولین کنفرانس ملی تحقیقات بنیادین در مطالعات زبان و ادبیات، برگرفته از .https://civilica.com/doc/785853/


34. نجم‌ رازی، عبدالله بن محمد (1379)، مرصادالعباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.


35. نصراصفهانی، زهرا؛ شیری، مائده (1393)، «هفت نظریة روان‌درمانی در مثنوی مولوی»، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهرگویا)، دورۀ 8، شمارة 1، 145‑168.


36. نقیب‌زاده، میرعبدالحسین (1341)، نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش، تهران: طهوری.


37. وادزورث، باری جی (1378)، روانشناسی رشد، تحول شناختی و عاطفی از دیدگاه پیاژه، ترجمۀ جواد صالحی فدردی و سیّد امیر امین‌یزدی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.


38. واعظی، احمد (1390)، «سرشت انسانی»، انسان‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی^(ره).


39. هجویری (1380)، کشف‌المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران: کتابخانۀ طهوری.


40. Dewey, John (1916), Democracy and education: An introduction to the Philosophy of Education. Delhi: Aakar Books.


41. Peters, R.s. (1966), Ethics and Education , London: published February 1, by Routledge.