شناخت و بررسی نقش عوامل مکانی- فضایی بر پیدایش و ریخت شناسی سکونتگاههای شهری (مطالعه موردی : شهرکرد)
محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری
پژ مان محمدی ده چشمه
1
(
استادیار گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، ایران، تهران
)
کلید واژه: چشم انداز, عوامل مکانی- فضایی, شهرکرد, مورفولوژی شهری,
چکیده مقاله :
یکی از عناصر بسیار مهم در پیدایش و ایجاد مورفولوزی شهری، عوامل مکانی-فضایی می باشد که از ابعاد مختلف می تواند بر آن تاثیرگذار بوده که این امر در شهرکرد با توجه به محدودیت توسعه افقی شهر و نیز به هم ریختگی کالبد شهری از وضعیت مناسبی برخوردا نمی باشد. در این راستا این پژوهش با هدف شناخت و بررسی نقش عوامل مکانی- فضایی بر پیدایش و ریخت شناسی سکونتگاه های شهری (مطالعه موردی شهرکرد) بوده است. جامعه آماری شامل متخصصان و کارشناسان و اساتید دانشگاهی مرتبط با موضوع پژوهش در شهرکرد به تعداد 135 نفر بوده که بر اساس فرمول کوکران تعداد 100 نفر به عنوان نمونه آماری و به صورت تصادفی انتخاب شدند. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده از روشهای آماری توصیفی، استنباطی، جداول فراوانی و آزمون همبستگی پیرسون و رگرسیون استفاده شده است. و تجزیه و تحلیل و نمودارها با استفاده از نرم افزارSPSS و Excel انجام گرفته است. نتایج بیانگر آن است که گسترش بازار و وجود دانشگاه ها و ایجاد شهرک های جدید در اطراف شهرکرد قدیم، دست اندازی به زمین های کشاورزی و مهاجرت های گسترده باعث گسترش شهر و تغییر شکل فرم و ساختار آن شده است. که عوامل مکانی- فضایی، عوامل محیطی و عوامل جغرافیایی نقش به سزایی در این تغییر شکل و تغییر ساختار داشته است و بین متغیرهای پژوهش با گسترش و ریخت شناسی شهرکرد رابطه معناداری وجود دارد.
One of the most important elements in the emergence and creation of urban morphology is spatial-spatial factors, which can be influenced by different dimensions, which is the case in Shahrekord due to the limitation of the horizontal development of the city, as well as the clutter of the body. The city is not in a good condition. In this regard, this research aims to identify and investigate the role of spatial-spatial factors on the emergence and morphology of urban settlements (a case study of Shahrekord). The statistical population includes 135 specialists, experts and university professors related to the subject of the research in Shahrekord, 100 of whom were randomly selected as a statistical sample based on Cochran's formula. In order to analyze the collected data, descriptive and inferential statistical methods, frequency tables, and Pearson's correlation and regression tests have been used. And analysis and charts have been done using SPSS and Excel software. The results show that the expansion of the market and the existence of universities, and the creation of new settlements around the old Shahrekord, encroachment on agricultural land, and extensive migrations have caused the expansion of the city, and the change of its form and structure. that spatial-spatial factors, environmental factors and geographic factors have played a significant role in this change of shape and structure, and there is a significant relationship between the research variables and the development and morphology of Shahrekord. Extended Abstract Introduction: The discussion of urban space is one of the most attractive concerns in the field of urban planning, which has attracted many thinkers in this field and has focused their attention on it. Throughout history, human perception and accordingly his definition of space and urban space have undergone tremendous changes. Today, basically, the social dimension urban space is known from the definition of mere space; Although still, the main recognition, analysis and design of space in cities is done with more emphasis on aesthetic aspects and relying on formalist theories, and less attention is paid to the content. In the following, the role of spatial-spatial factors on the emergence and morphology of Shahrekord urban settlements has been investigated. Urban morphology, systematic reviews of form, shape, map, structure and functions of the urban context and the origin and evolution of the texture way, over time. Morphology, meaning "plan, buildings, users, street, maps, urban landscape" is. What mostly in urban geography, deal with it, in fact investigating the spatial dimensions of urban development, urban and inter-urban between the two views. In this regard, this study as to identify and investigate the role of spatial, urban settlements on the genesis and morphology (case study Shahrekord), respectively. Methodology: The study population included all individuals of Shahrekord living, a random sampling of 100 randomly selected. To analyze the data, descriptive statistics, inferential statistics, frequency tables and Pearson correlation and regression test was used. And analysis and charts, using SPSS and Excel software have been conducted. Results and discussion: Results indicate that, market expansion and universities and the creation of new settlements around the old Branch and the development of the city and change the form, and structure it. That spatial factors, environmental factors and geographical factors, play a significant role in this transformation and restructuring have. And the assumptions of research, development and morphology Shahrekord, there is a significant relationship. In general, spatial-spatial factors have had an impact on the emergence and morphology of Shahrekord, in such a way that the extent of the expansion of the city, the amount of population, proximity and distance to heights and springs, as well as many environmental and climatic factors, play a role in this context. have had and the location of this city shows these things well. Geographical location and environmental factors have also influenced the emergence and morphology of the city, and there is a positive and significant relationship between the spatial-spatial factors and the emergence of Shahrekord. The old texture of Shahrekord had a regular structure in the past, and the gradual development and expansion of the city did not cause any damage to its entire texture and structure at the same time. Despite the existence of the market, the ancient tissue had this main function as the main and essential economic element of maintaining the tissue, and the structure of the tissue was not a problem for this function, because the historical tissue was so organic that it had a physical response for every use need in the past. , but over time and during the changes that happened to the fabric, the structure and body of the city's centuries-old fabric suffered a lot of damage and losses. Conclusion: In the context of the origin of Shahrekord, it should be mentioned that this city was first known as a settlement called Dehkord, which due to the natural location of the region and the southern meadow of the Dehkord Plain, it can be assumed that they were mainly engaged in animal husbandry, perhaps the word " "Kurd" means shepherd, herdsman is taken from the first name of the inhabitants of this area. Due to the good location in terms of water and the importance of the area, it is very good for ranchers and nomads and pastures, and the weather is very suitable in terms of temperature in the hot months of the year, it is very bright. This city is located in the fence of different heights, and the development of the city has been from the Dehkord plain towards the heights and often towards the north and south. Studies have shown that parts of the city are more at risk of floods and earthquakes, for example, the northern part of the city, which is located near the Rokh fault, is more exposed to earthquakes, and the southern part is more prone to floods. Also, the average results show that the development of the city is currently taking place in parts that threaten the city with various natural hazards such as floods and earthquakes. Until now, the implementation of renovation and improvement projects in the dilapidated fabric of the city are not implemented, except in the areas that are beneficial for the individuals and organizations responsible for the implementation of the plan, and so far, only a small part of these areas have been renovated and improved, and other areas Until now, except for the dilapidated ones, which the municipality bought at low prices, and uses them as public parking lots (in the case that in many cases, it has been observed that many of these parking lots are used as a place for street vendors) has been converted). Due to the low economic conditions of the residents, it has not been implemented yet, and also the expansion of the market and the existence of universities and the creation of new settlements around the old Shahrekord have caused the expansion of the city and the change of its form and structure. that spatial-spatial factors, environmental factors and geographical factors have played a significant role in this change of shape and structure.
_||_
Understanding and checking of spatial - space factors role on the genesis and morphology of urban settlements (case study Shahrekord)
Abstract
Keywords: urban morphology, perspective, spatial - space factors, Shahrekord.
Citation:
Extended Abstract
Introduction:
The discussion of urban space is one of the most attractive concerns in the field of urban planning, which has attracted many thinkers in this field and has focused their attention on it. Throughout history, human perception and accordingly his definition of space and urban space have undergone tremendous changes. Today, basically, the social dimension urban space is known from the definition of mere space; Although still, the main recognition, analysis and design of space in cities is done with more emphasis on aesthetic aspects and relying on formalist theories, and less attention is paid to the content. In the following, the role of spatial-spatial factors on the emergence and morphology of Shahrekord urban settlements has been investigated. Urban morphology, systematic reviews of form, shape, map, structure and functions of the urban context and the origin and evolution of the texture way, over time. Morphology, meaning "plan, buildings, users, street, maps, urban landscape" is. What mostly in urban geography, deal with it, in fact investigating the spatial dimensions of urban development, urban and inter-urban between the two views. In this regard, this study as to identify and investigate the role of spatial, urban settlements on the genesis and morphology (case study Shahrekord), respectively.
Methodology:
The study population included all individuals of Shahrekord living, a random sampling of 100 randomly selected. To analyze the data, descriptive statistics, inferential statistics, frequency tables and Pearson correlation and regression test was used. And analysis and charts, using SPSS and Excel software have been conducted.
Results and discussion:
Results indicate that, market expansion and universities and the creation of new settlements around the old Branch and the development of the city and change the form, and structure it. That spatial factors, environmental factors and geographical factors, play a significant role in this transformation and restructuring have. And the assumptions of research, development and morphology Shahrekord, there is a significant relationship. In general, spatial-spatial factors have had an impact on the emergence and morphology of Shahrekord, in such a way that the extent of the expansion of the city, the amount of population, proximity and distance to heights and springs, as well as many environmental and climatic factors, play a role in this context. have had and the location of this city shows these things well. Geographical location and environmental factors have also influenced the emergence and morphology of the city, and there is a positive and significant relationship between the spatial-spatial factors and the emergence of Shahrekord. The old texture of Shahrekord had a regular structure in the past, and the gradual development and expansion of the city did not cause any damage to its entire texture and structure at the same time. Despite the existence of the market, the ancient tissue had this main function as the main and essential economic element of maintaining the tissue, and the structure of the tissue was not a problem for this function, because the historical tissue was so organic that it had a physical response for every use need in the past. , but over time and during the changes that happened to the fabric, the structure and body of the city's centuries-old fabric suffered a lot of damage and losses.
Conclusion:
In the context of the origin of Shahrekord, it should be mentioned that this city was first known as a settlement called Dehkord, which due to the natural location of the region and the southern meadow of the Dehkord Plain, it can be assumed that they were mainly engaged in animal husbandry, perhaps the word " "Kurd" means shepherd, herdsman is taken from the first name of the inhabitants of this area. Due to the good location in terms of water and the importance of the area, it is very good for ranchers and nomads and pastures, and the weather is very suitable in terms of temperature in the hot months of the year, it is very bright. This city is located in the fence of different heights, and the development of the city has been from the Dehkord plain towards the heights and often towards the north and south. Studies have shown that parts of the city are more at risk of floods and earthquakes, for example, the northern part of the city, which is located near the Rokh fault, is more exposed to earthquakes, and the southern part is more prone to floods. Also, the average results show that the development of the city is currently taking place in parts that threaten the city with various natural hazards such as floods and earthquakes. Until now, the implementation of renovation and improvement projects in the dilapidated fabric of the city are not implemented, except in the areas that are beneficial for the individuals and organizations responsible for the implementation of the plan, and so far, only a small part of these areas have been renovated and improved, and other areas Until now, except for the dilapidated ones, which the municipality bought at low prices, and uses them as public parking lots (in the case that in many cases, it has been observed that many of these parking lots are used as a place for street vendors) has been converted). Due to the low economic conditions of the residents, it has not been implemented yet, and also the expansion of the market and the existence of universities and the creation of new settlements around the old Shahrekord have caused the expansion of the city and the change of its form and structure. that spatial-spatial factors, environmental factors and geographical factors have played a significant role in this change of shape and structure.
مقاله پژوهشی
شناخت و بررسی نقش عوامل مکانی- فضایی بر پیدایش و ریخت شناسی سکونتگاههای شهری (مطالعه موردی شهرکرد)
یکی از عناصر بسیار مهم در پیدایش و ایجاد مورفولوزی شهری، عوامل مکانی-فضایی می باشد که از ابعاد مختلف می تواند بر آن تاثیرگذار بوده که این امر در شهرکرد با توجه به محدودیت توسعه افقی شهر و نیز به هم ریختگی کالبد شهری از وضعیت مناسبی برخوردا نمی باشد. در این راستا این پژوهش با هدف شناخت و بررسی نقش عوامل مکانی- فضایی بر پیدایش و ریخت شناسی سکونتگاه های شهری (مطالعه موردی شهرکرد) بوده است. جامعه آماری شامل متخصصان و کارشناسان و اساتید دانشگاهی مرتبط با موضوع پژوهش در شهرکرد به تعداد 135 نفر بوده که بر اساس فرمول کوکران تعداد 100 نفر به عنوان نمونه آماری و به صورت تصادفی انتخاب شدند. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده از روشهای آماری توصیفی، استنباطی، جداول فراوانی و آزمون همبستگی پیرسون و رگرسیون استفاده شده است. و تجزیه و تحلیل و نمودارها با استفاده از نرم افزارSPSS و Excel انجام گرفته است. نتایج بیانگر آن است که گسترش بازار و وجود دانشگاه ها و ایجاد شهرک های جدید در اطراف شهرکرد قدیم، دست اندازی به زمین های کشاورزی و مهاجرت های گسترده باعث گسترش شهر و تغییر شکل فرم و ساختار آن شده است. که عوامل مکانی- فضایی، عوامل محیطی و عوامل جغرافیایی نقش به سزایی در این تغییر شکل و تغییر ساختار داشته است و بین متغیرهای پژوهش با گسترش و ریخت شناسی شهرکرد رابطه معناداری وجود دارد.
واژههای کلیدی: مورفولوژی شهری، چشم انداز، عوامل مکانی- فضایی، شهرکرد.
استناد
مقدّمه
در بررسی این نکته که جوامع چه زمانی به شهرنشینی و مدنیت متمایل شدند و چه عواملی باعث این رخداد شد، مکاتب مختلف تاریخی و جغرافیایی هرکدام به یکی از عوامل مهم در پیدایش و ساختار شهرهای باستانی ﺗﺄکید کرده‌اند. دراین‌بین، رایج‌ترین نظریه‌ها چنین عنوان کرده‌اند که پیامدهای ناشی از «انقلاب کشاورزی» و «دین‌گرایی» و اشتراک‌های دینیِ جمعیت‌های کهن، از اسباب اصلی بنیاد شهرها بوده است(Kaviani Pooya, 2017: 73). شهر اثر ماندگار تاریخی و در عین حال واحد جغرافیایی و اجتماعی تکامل پذیر است و تکامل الگوهای سکونتگاه شهری نشان دهنده سازگاری انسان با شرایط مختلف اقتصادی و جغرافیایی، محیط طبیعی و تحولات تاریخی است(Liu et al, 2023: 11) که با تأثیر از ایدئولوژی ناظر بر ناحیه، که توان و سطح کاربرد نیروهای اقتصادی و تکنیکی را روی شهر مشخص می‌دارد، و به مقتضای اندیشه های معماران، شهرسازان و همیاری کارشناس نظام های علمی دیگر و با بهره مندی از عادات اجتماعی ساکنان شهر و با اراده و تصمیم نظام سیاسی بر پهنۀ زمین و روی محیط طبیعی شکل می گیرد و در مسیر زمان در فضای جغرافیایی معینی، برحسب شیوۀ مبادلات اقتصادی و اجتماعی بر پویایی فضایی، اقتصادی و اجتماعی خود تداوم می بخشد و بالاخره سیمای برونی و فیزیکی خود و حیات انسان هایی را که در بطن خویش دارد، دگرگون می کند. گاهی رفاه و بهزیستی را و در زمانی نابهنجاری و دلواپسی را بر شهرنشینان عرضه می کند(Farid, 1993: 7). در واقع شهرنشینی نه تنها توسعه اقتصادی-اجتماعی را تسهیل می کند، بلکه آشکار شدن مشکلات شهری را نیز تسریع می کند(Yue et al, 2020: 11642 ). دستیابی به رفاه و توسعه، هدفی است که تمامی شیوه های برنامه ریزی در جستجوی آن هستند، در واقع وجه اشتراک انواع برنامه ریزی در همین است و وجه افتراق آنها در رعایت و ابزارهایی است که برای رسیدن به رفاه و توسعه به کار می برند. به همین دلیل برخی روش های برنامه ریزی به صورت بلندمدت و برخی کوتاه مدت اند و برخی نیز موفقیت چندانی بدست نمی آورند، امروزه متناسب با تغییرات اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی، نگرش متفاوتی به مقوله برنامه ریزی ایجاد شده است، تا جایی که روشهای از بالا به پائین جای خود را به روش مشارکتی داده است(Sarafi, 1988: 13).
پيدايش سکونتگاه هاي بشري همواره بر پايه عوامل طبيعي مانند آب و خاک مناسب استوار بوده است(Fazelnia et al, 2014: 109). شهرها، خاصیت مشترکی دارند و آن، تمرکز افراد در یک فضا برای برآوردن خواسته های مشترکشان است. بنابراین، تفاوت خواسته های مشترک افراد، در دوران گوناگون تاریخ است که باعث پیدایش نظریه های مختلف، درباره دلایل بوجود آمدن شهر شده است؛ برای مثال، فوستل دوکولانژ، مورخ فرانسوی، معتقد است که شهرهای قدیمی را نباید، با شهرهای جدید مقایسه کرد. در عصر حاضر، دلایل برتر، برای اثبات وجود شهر، دلایل اقتصادی است(Lynch, 1966: 125). اواخر قرن نوزدهم میلادی را مي توان آغاز شکل گيری «مورفولوژی شهری» به صورت يک دانـش سـازمان يافته دانست با توجه به نيروهای متنوعي كه در شکل گيری يک شهر دخيل اند، بسيار طبيعي به نظر مي رسد كه اين حوزه از تفکر در جهان امروز به عنوان يک دانش ميان رشته ای شناخته شود به همين دليل اسـت كـه متخصصين حوزه های گوناگون علمي مانند معماران، شهرسازان، جغرافيدانان شهری، برنامـهريـزان شـهری و طراحان شهری در ميان مورفولوژيست های شهری ديده مي شوند نيز همين امر موجه شده است كه تعـاريف مختلفي از سوی صاحب نظران رشته های مرتبط با آن ارائه گردد برای ورود به بحث مهمترين اين تعاريف در پي مي آيد:
مورفولوژی شهری مطالعهی فرم شهرها در طول زمان است (2002,106,Scheer).
مورفولوژی شهری چگونگي برپايي، برافراشتگي و گشوده شدن عناصر سکونتگاهي را تحليـل مـي كنـد. واژهی برپايي، رابطه با زمين و واژهی برافراشتگي رابطه با آسمان را معرفي مي كند واژهی گشوده شدن نيز به معني تعامل فضايي با محيط يا همان رابطهی درون و برون است,1979:43) NorbergـShulz ).
مورفولوژی شهری به بيان ساده، مطالعهی فرم شهرهاست مورفولوژيست های شهری دربارهی چيستي اين رشــته توافــق دارنــد، امّــا در ايــن كــه فــرم شــهرها چگونــه بايــد مطالعــه شــود اخــتلاف نظــر هســت, 2006:41) Gilliland and Gauthier).
مورفولوژی شهری رشته ای است كه فرآيند سـاخت شـهر و نتـايج يـا محصولات آن را بررسـي مـي كنـد (Moudon,1998:141).
مورفولوژی شهری بررسي نظام مند فرم، شکل، نقشه، ساختار و كاركردهای بافت متنوع شهرها و منشاء و شيوه های تکامل اين بافت در طول زمان است. مورفولوژی شهری به معنای « طرح ها، ساختمان ها، كاربری، خيابان ها، نقشه ها و چشـم انـدازهای شـهری» است (Madanipoor, 2008: 78). در واقع برای اندازه‌گیری و ارائه فرم‌های فضایی شهری و اندازه شهری، در حل مشکلات در شهرنشینی سریع ، شناسایی محدوده قلمرو شهری ضروری است(Kong et al, 2021: 201). مورفولوژی شهری « مطالعهی بافت فيزيکي (يا سـاخته شـده ی) فـرم شـهر، و مـردم و فرآينـدهای شـکل دهندهی شهر است (Jones and Larkham, 1991:55). ريخت شناسي شهري(تيپومورفولوژي) مطالعه شهر به عنوان سکونتگاه آدمي است. لوي اشتراوس قوم نگار (مردم شناس) شهر را به عنوان " پيچيده ترين اختراع بشري" در محل تلاقي طبيعت و دست ساختگي توصيف مي کند. پيش از ورود به بحث مکان مورفولوژی لازم است به مفهوم يا اصطلاح تيپومورفولوژی )گونه ريخت شناسي( اشاره ای گردد، چرا كه در اكثر موارد مورفولوژی و تيپومورفولوژی شهری مترادف هم به كار رفته اند. مطالعات گونه ريختشناسانه، ساختار فيزيکي و فضايي شهرها را آشکار مي سازند اين مطالعات هم گونه شناسانده اند و هم ريخت شناسانه، چرا كه فرم شهری )مورفولوژی( را براساس طبقه بندی تفضيلي ساختمانها و فضاهای باز با توجه به گونه ها ) تيپولوژی( توضيح مي دهند گونه ريخت شناسي تركيه اين دو است و مي توان آن را به صورت «مطالعه و بررسي فرم شهرها براساس مطالعهی گونه های فضا و بنا» تعريف نمود(Moudon,1994:289) . ريخت شناسان شهري هم عقيده هستند که آنها تحولات يک شهر را از سالهاي ابتدايي (شکل گيري) آن تا تحولات بعدي با شناسايي و تشريح اجزاي گوناگون آن تحليل مي کنند. شهر نتيجه انباشتگي و ادغام بسياري فعاليت هاي گروهي کوچک و منحصر بفرد است که خود آنها توسط سنتهاي فرهنگي هدايت مي شوند و توسط نيروهاي اقتصادي و اجتماعي در طول سالها شکل داده شده اند. ريخت شناسان شهري بر روي نتايج ملموس نيروهاي اقتصادي و اجتماعي متمرکز مي شوند: آنها نتايج ايده ها و تصميمات را مطالعه مي کنند چون آنها شکل هايي بر روي زمين ايجاد مي کنند و به شهرهاي ما کالبد (عينيت) مي بخشند. ساختمان ها، باغ ها، خيابان ها، پارک ها و کوه ها از عناصر اصلي تحليل هاي ريخت شناسانه هستند. اين عناصر با اين حال به عنوان ارگانيسم هايي که بصورت هميشگي از آنها استفاده مي شود و پس از آن در طول زمان تغيير شکل مي يابند، مورد توجه قرار مي گيرند. آنها همچنين در رابطه اي پويا و محکم با يکديگر قرار دارند: ساختارهاي بوجود آمده توسط فضاهاي باز اطراف آنها در حال شکل يافتند و به آنها نيز شکل مي بخشند، خيابان هاي عمومي در خدمت مالکين خصوصي زمين، که در طول آنها هستند، مي باشند و توسط آنها مورد استفاده قرار مي گيرند. در جدول(1) تعاریف واژه های مختلف ارائه شده است.
جدول1-خلاصه تعاریف واژه های مورد بررسی پژوهش
واژه | تعریف | محقق |
مورفولوژی شهری | مورفولوژی شهری مطالعهی فرم شهرها در طول زمان است. | 2002,Scheer |
مورفولوژی شهری | مورفولوژی شهری چگونگي برپايي، برافراشتگي و گشوده شدن عناصر سکونتگاهي را تحليـل مـي كنـد. واژهی برپايي، رابطه با زمين و واژهی برافراشتگي رابطه با آسمان را معرفي مي كند واژهی گشوده شدن نيز به معني تعامل فضايي با محيط يا همان رابطهی درون و برون است. | ,1979 NorbergـShulz |
مورفولوژی شهری | مورفولوژی شهری به بيان ساده، مطالعهی فرم شهرهاست مورفولوژيست های شهری دربارهی چيستي اين رشــته توافــق دارنــد، امّــا در ايــن كــه فــرم شــهرها چگونــه بايــد مطالعــه شــود اخــتلاف نظــر هســت. | , 2006 Gilliland and Gauthier
|
مورفولوژی شهری | مورفولوژی شهری رشته ای است كه فرآيند سـاخت شـهر و نتـايج يـا محصولات آن را بررسـي مـي كنـد. | Moudon,1998 |
مورفولوژی شهری | مورفولوژی شهری بررسي نظام مند فرم، شکل، نقشه، ساختار و كاركردهای بافت متنوع شهرها و منشاء و شيوه های تکامل اين بافت در طول زمان است. | مدني پـور، 1387 |
مورفولوژی شهری | مورفولوژی شهری « مطالعهی بافت فيزيکي (يا سـاخته شـده ی) فـرم شـهر، و مـردم و فرآينـدهای شـکل دهندهی شهر است. | Jones and Larkham, 1991 |
ريخت شناسي شهري(تيپومورفولوژي) | مطالعه و بررسي فرم شهرها براساس مطالعهی گونه های فضا و بنا | Moudon,1994 |
منبع: مطالعات میدانی نویسندگان، 1402.
بحث فضاي شهري، از دغدغه هاي بسيار پر جاذبه اي در حيطه شهر سازي است كه بسياري از انديشمندان اين رشته را به سوي خود جذب نموده و توجه آنان را به خود معطوف داشته است. در طول تاريخ، همواره تصور بشر و به تبع آن تعريف وي از فضا و فضاي شهري دچار تغييرات شگرفي گشته است. امروزه اساساً فضاي شهري بعدي اجتماعي از تعريف فضاي صرف شناخته مي شود؛ هرچند هنوز هم عمده شناخت، تحليل و طراحي فضا در شهر ها بيشتر با تاكيد بر جنبه هاي زيبايي شناختي و با تكيه بر نظريات فرماليستي صورت مي پذيرد و به محتوا كمتر توجه مي شود. در ادامه به بررسی نقش عوامل مکانی- فضایی بر پیدایش و ریخت شناسی سکونتگاههای شهری شهرکرد پرداخته شده است.
ریخت‌شناسی (مورفولوژی) شهری، مطالعة نظام‌یافته (سیستماتیک) از فرم، شکل و طرح شهر به عنوان سکونتگاه آدمی‌است که در بعضی موارد به این تعریف، رشد و کارکرد شهر نیز افزوده می‌شود. اساس مهم مورفولوژی شهری را کیفیت کاربری زمین تشکیل میدهد، بدین‌سان که تراکم واحدهای مسکونی، یا پراکندگی آنها در سطح شهر، منطقة صنعتی شهر، بخش ویژة انبارها و عمده فروشی، هسته‌های فرعی شهر، مراکز خرید، خیابان‌ها، کوچه‌ها، پارک‌ها، دریاچه‌ها، ساختمان‌های دولتی، زمین‌های بایر شهری، ترامواها، خطوط آهن شهری، ترمینال‌های مسافربری، فرودگاه‌ها، پادگان‌ها و منطقة نظامی‌شهر، مساجد، کلیساها، گورستان‌ها و ورزشگاهها از عوامل مهم در مورفولوژی شهری است. این عوامل در کشورهای مختلف دنیا یکسان عمل نمی‌کنند. از این‌رو مورفولوژی شهرها در نواحی مختلف دنیا زاییدۀ محیط جغرافیایی، شرایط فرهنگی و تکنولوژی کشورهاست. در واقع مورفولوژی شهری از عوامل طبیعی و فرهنگی توأم شکل می‌گیرد. به‌طور کلی کارکرد شهرها در مورفولوژی شهری، تأثیر تعیین‌کننده‌ای دارد تا آنجا که هرکدام از کارکردهای شهری، مورفولوژی و چشم‌انداز خاصی می‌آفریند. برای مثال شهرهایی که دارای کارخانه‌ها متعدد نساجی است، معمولاً با کارخانه‌های ریسندگی، انبارهای مخصوص به خود و خانه‌های کارگری، مورفولوژی شهری را شکل ویژه‌ای می‌بخشد. در حالی که شهرهای زیارتگاهی با گل‌دسته‌ها، مسجد، کلیساها و اماکن مذهبی مورفولوژی خاصی به وجود می‌آورد. مورفولوژی پایتخت‌ها و شهرهایی که کارکردهای سیاسی‌ـ اداری دارند با ساختمان‌های بزرگ اداری، پارلمان، هتل‌های بزرگ، خیابان‌ها و بزرگراه‌های وسیع شکل می‌گیرد. مورفولوژی بنادر را بخش بارگیری و باراندازی، اسکله‌ها، خطوط آهن، انبارهای بزرگ و گاهی کارخانه‌های ویژه شکل میدهد. برعکس در شهرهای توریستی، انواع هتل‌ها، کمپ‌ها، پلاژها، مکان‌های تفریحی و استراحتگاهی، بخش ویژه آبهای معدنی و طبیعت زیبای محیط به مورفولوژی شهری، حالتی جدا از دیگر شهرها می‌بخشد. جغرافیای طبیعی شهرها و نواحی شهری نیز مورفولوژی شهری را به‌گونه‌ای تحت تأثیر اوضاع طبیعی خود قرار میدهد. شهرهای ساحلی، شهرهای کوهستانی و کوهپایه‌ای، شهرهای رود‌خانه‌ای، شهرهای واقع در دشت‌ها و شهرهای واقع در کنار کوهستانها هرکدام مورفولوژی خاص خود را دارد.
در این میان از آنجايي كه در طرح جامع شهرها بخصوص در شهر شهرکرد به موضوع جلوگيري از گسترش فضاهاي تلف شده در اطراف طرحهاي توسعهاي، پيشبيني نشده و يا در برخورد با آن بصورت جزئي و هدفمند برنامه ریزی نشده است، اين فضاها كه به عنوان فضاهاي گمشده شهري شناخته ميشوند، داراي پتانسيلهاي بيشماري در ریخت شناسی و مورفولوژی شهری بوده و در طرح زيباسازي شهري نيز كمك شاياني ميكند. در واقع در شهرکرد فضای شهری با توجه به کمبود فضای مناسب شهرسازی و توسعه افقی آن، عدم برنامه ریزی مناسب در بهسازی بافت سنتی شهری، درهم تنیدگی های ساختاری، مهاجرت های گسترده و ....مواجه بوده و همین امر مسائل مرتبط با به هم ریختگی مورفولوژی شهری را بیشتر کرده است. بر این اساس سوالات پژوهش مشتمل بر موارد ذیل می باشد که:
آیا بین عوامل مکانی- فضایی و پیدایش شهرکرد رابطه معناداری وجود دارد؟
آیا بین موقعیت جغرافیایی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه معناداری وجود دارد؟
آیا بین عوامل محیطی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه معناداری وجود دارد؟
بر این مبنا با توجه به سوالات پژوهش، فرضیه های پژوهش به صورت ذیل قابل ارائه می باشد:
به نظر می رسد بین عوامل مکانی- فضایی و پیدایش شهرکرد رابطه معناداری وجود دارد.
به نظر می رسد بین موقعیت جغرافیایی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه معناداری وجود دارد.
به نظر می رسد بین عوامل محیطی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه معناداری وجود دارد.
پیشینه و مبانی نظری تحقیق:
مکتب هاي مورفولوژي شهري
امروزه فضای شهرهای جهان سوم منجمله ایران تبدیل به فضایی مشکل زا شده و کیفیت زندگی در متن این فضا را تنزل داده است. همچنین برنامه ریزی و مدیریت شهری نیز نتوانسته است جهت توسعه این فضاها موثر باشد بطوریکه زایش و مشکل زایی این فضاها ادامه دار گشته است. یکی از مسائل برنامه ریزی شهری در این شهرها، فراهم نبودن بستر لازمه جهت اجرا و تحقق، طرحها و برنامه های نوین توسعه شهری می باشد. بطوری که این طرحها و برنامه ها همواره با عبارت عدم تحقق روبرو می گردند. این موارد فرایند مدیریت و برنامه ریزی شهری در این شهرها را از توسعه محور بودن به سمت ساماندهی محور بودن سوق داده است. چرا که به علت فضای مشکل زا و فراهم نبودن زمینه، برنامه ریزی شهری نمی تواند به تحقق طرحهای توسعه شهری منجر گردد و تنها می تواند به ساماندهی مشکلات شکل گرفته در متن فضایی و به خصوص در مورفولوژی شهری موجود بپردازد(Kiani et al, 2021: 1).. با توجه به ماهیت پیچیده ای که فضاها و مورفولوژی شهری دارند برای ارزیابی آنها با توجه به رویکرد هر تحقیق می توان از شیوه هایی متناسب استفاده نمود(Heidari and Tarfie, 2021: 75).
مورفولوژی شهری دارای سه مکتب اصلي است كه البته لزوماً با مکاتب شهرسـازی، معمـاری و جغرافيـای شهری به لحاظ زماني يا پشتوانهی فکری و فلسفي مطابقت ندارد، به ويژه به اين دليـل كـه ايـن مکتب هـا از سوی متخصصين رشته های مختلف مطرح شده اند اين سه مکتب عبارتند از: مکتب انگليسي، مکتب ايتاليايي و مکتب فرانسوی در ادامه به شرح ويژگي های اين مکاتب پرداخته مـيشـود در ايـن راسـتا بـه ويـژه از آرای مطرح شـده در مقـالات و پـژوهش هـای ان وِرنـز مـودون1 «1994,1997,1998)) و پيتـر لاركهـام2 (1998) و جرمي وايتهند3 (1987,200) در تبيين عقايد پايـه گـذاران و پيـروان ايـن مکاتب بهره برده شده است.
مکتب انگليسي
چارچوب مکتب انگليسي را بيشتر مفاهيم تشکيل داده اند تا نظريه ها، ريشه های اوليه ی مورفولوژی شهری را مي توان در كارهای جغرافيدانان آلماني زبان جستجو كرد در اين ميان بي ترديـد، اشـلوتر پـدر مورفولـوژی شهری محسوب مي شود(2007: 1,Whitehand). او بحث مورفولـوژی منظـر فرهنگـي را مطـرح كـرد كـه در جغرافيای انساني نقشي مشابه ژئومورفولوژی در جغرافيای طبيعي دارد و به اين ترتيب منظر شهری را حداقل در كشورهای صنعتي به موضـوع مهمّـي بـرای تحقيـق تبـديل كـرد(Mirmoghtadaei, 2006: 131). بعـد از وی، ام آر جي كانزن كه پايه گذار مورفوژنتيک (رويکـرد ريخـت زايانـه) شـهری در جهـان انگليسـي زبـان بـود، ايده هايش را خارج ازكشورهای آلماني زبان رواج داد به همين دليل اين مکتب ـ كه مي توان آن را بالنده ترين و پرطرفدارترين سنّت تحقيق در مورفولوژی شهری دانست ـ گاهي به نام مکتب آلماني نيز شناخته مي شود.
پيروان اين مکتب معتقدند كه مطالعهی منظر شهری مبنای تئوری فرآيند ساخت شهر را تشکيل ميدهد كه نه تنها تاريخ توسعهی شهری را توضيح ميدهد، بلکه برنامه ريزی های آتي را نيز هدايت مـيكنـد و دانـش جديدی به نام «مديريت منظر شهری» را بوجود مي آورد Moudon,1998:145)).
مکتب ايتاليايي
در سال های 1950به بعد در ايتاليا مطالعات تيپومورفولوژيک توسط ساوه ريو موراتوری4(1973-1910م) آغاز شد. موراتوری به شدت از تأثيرات معماری مدرن بر سکونتگاهها و شهرهای موجود ناخشنود بود او و پيرو اصلي اش، جيانفرانکو كانيگيا5 (1987-1933م) فرآيند ساخت شهر را در شهرهای سنتي ايتاليا تحليل كرده و نتايج آن را مبنای يک نظريهی طراحي قرار دادند روش تحليل آنها براساس دسته بندی بناها و فضاهای باز مربوط به آنها بود، از وضعيت اوليهی آنها گرفته تا دگرگوني های بعدی آنها در طـول زمـان كـار ايـن دو، تأثير چشمگيری بر جنبههای نظری و عملي معماری در ايتاليا و نيز به طور غيرمستقيم در كـاربرد گونـه هـای ساختماني در طراحي معماری در آمريکای شمالي بر جای گذاشت.
مکتب فرانسوي
پس از آن كه كانزن و موراتوری دو مکتب اوليه ی مورفولوژی شهری را بنيانگااری كردند، مکتب سومي نيز در اواخر دهه ی1960 میلادی در فرانسه پي ريزی شد. فيليپه پانه رای و ژان كاستِکس معمار بـه همـراه ژان شـارل دِپُل جامعه شناس، مدرسهی معماری ورسای را به موازات انحلال مدرسه ی «بوزار» فرانسه تأسيس نمودند مکتب فرانسوی همانند مکتب ايتاليايي از در مخالفت با معماری دوره مدرنيسـم و تـاريخ سـتيزی آن در آمـده بـود و از حمايت منتقدان قدرتمندی مثل هنری لفور نیز برخوردار بود (Moudon, 1997:5).
بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی، پیدا شدن سکه های مربوط به دوران اشکانی و ساسانی، و به خصوص توجّه به استقرار تپه‌های باستانی مربوط به هزاره‌های پیش از میلاد مسیح (ع)، قدمتی در حد هزاره‌های مذکور برای استقرار بشر و آغاز تمدن در محدوده دشت شهرکرد می توان منظور نمود. هیئت های باستان‌شناسی در تپه باستانی گورگای (یا گورکای) در 4 کیلومتری شهرکرد و در شمال شرقی کیان نشانه هایی مبنی بر قدمت حداقل هفت هزار ساله را یافته‌اند. اما با این همه به نظر می رسد این سکونت به شکل تنها یک روستا یا یک شهر متمرکز نبوده است. شهرکرد در قدیم بیشتر کاربرد نظامی داشته است و دژی بوده است مستحکم که شاپور دوم در نامه های خود آن را دژگرد خوانده است. برخی معتقدند دهکرد معرب شده همین دژگرد است. نام دهکرد (نام قدیم شهرکرد) از دوره زندیه به این سو در منابع دیده می‌شود ( سازمان گردشگری استان چهار محال و بختیاری ) در متون تاریخی از مکانی به نام چالشتر در ناحیه شهرکرد به عنوان مرکز حکومتی نام برده شده است که خرابه‌های دیوار قلعه آن امروز هم به جای مانده است. چالشتر که اکنون ناحیه ای از شهرکرد به حساب می آید در سالیان دور و از دوران صفویه تا اواسط دوران حکومت قاجاریه و قدرت گیری خوانین بختیاری مرکز حکمرانی چهار محال بوده است. مولف مرآت البلدان در کتاب خود در شرح این ناحیه چنین می گوید:
از قرای ناحیه «رار» یکی قریه «چالشتر» است که قلعه‌ای آجری است و ۲۲ برج دارد و هر دهنه برج را هشتاد ذرع با برج دیگر فاصله‌است. از بناهای مرحوم حاجی محمد رضاخان میباشد و در آنجا بناهای عالی و عمارتهای بسیار خوب است که بیش از ۳۰ هزار تومان خرج عمارات شده. دویست خانوار جمعیت و یک رشته قنات دارد که هشت سنگ میرابی آب از آن جاری است و هر سال صد خروار زمین بذرافشان را مشروب می نماید. حمام و مسجد و تیمچه و بازارچه و دکاکین و آسیا دارد و ۳۹۰ تومان مالیات دیوانی آنجاست و شش نفر سرباز هم میدهد. بر اساس اسناد و مدارک فرهنگی موجود مسجد امام صادق معروف به مسجد اتابکان فارس، در دوره حکمرانی اتابکان ساخته شده است که به واسطه قرار گرفتن آن در محوریت بافت قدیم محله، همراه بقعه امامزادگان دو معصوم حلیمه و حکیمه خاتون(س)، محل قدیم آتشکده شهرکرد، آسیاب، کارخانه روغن کشی و بازارچه سنتی برجسته تر شدن این محل آن هنگام به بعد دانسته شده‌است. اتابکان لر از شهرکرد به دلیل موقعیت راهبردی آن به عنوان پاسگاه استفاده می‌کرده‌اند.
در راستای موضوع پژوهش حاضر تحقیقات معدودی صورت پذیرفته است که به آنها اشاره می گردد:
داوری و همکاران(1401) در پژوهشی به تحلیل ساختاری عوامل موثر بر شکل‌گیری و رشد فرم فضایی شهرها (نمونه موردی: شهر ساری) اقدام کرده اند که براساس نتایج به‌دست‌آمده مهمترین عوامل مؤثر بر رشد فرم فضایی ساری به ترتیب عواملی چون ناکارآمدی مدیریت شهری، وجود اراضی مرغوب کشاورزی، قیمت زمین، ضعف و عدم رعایت سلسله‌مراتب شبکه‌ی ارتباطی، سیاست واگذاری زمین و مسکن، مرکزیت استان و تجهیز آن به خدمات برتر منطقه‌ای هستند.
ریاحی و جوان(1397) در مقاله ای به بررسی و تحلیل نقش عوامل جغرافیایی در پراکندگی فضایی نواحی روستایی شهرستان زنجان اقدام نموده است که نتایج تحقیق نشان میدهد در شهرستان زنجان 31 درصد سکونتگاههای روستایی با تعداد 103روستا دارای الگوی استقرار مناسب، تعداد 149 روستا(45درصد) نسبتاً مناسب و تعداد 81 روستا(24 درصد) نیز در الگوی استقرار نامناسب واقع‌شده‌اند، که تقریباً تمام آنها در شمال شرق شهرستان استقراریافته‌اند.
کاویانی پویا(1396) در تحقیقی به بررسی نقش عوامل مکانی- فضایی بر پیدایش و ریخت شناسی سکونتگاههای شهری پرداخته است که نتایج بیانگر آن است که در بین عوامل مؤثر در بنیاد شهرهای ایران و میانرودان آنچه بارز است اینکه «مازاد تولید و مذهب» بیشترین نقش را داشته‌اند و باید شهرنشینی و شهرسازی را پدیده‌ای معلول و ناشی از این عوامل دانست.
صبوحی و محمدی ده چشمه(1395) در مقاله ای به شناخت و بررسی عوامل مکانی و فضایی سکونتگاه های شهری با استفاده از مدل SWOT (مطالعه موردی شهرکرد) اقدام کرده اند که با توجه به نتایج حاصله از ماتریس تحلیل SWOT و نتایج حاصل مهمتریناستراتژی در مدیریت بحران در بین منطقه مورد مطالعه جلب حمایت سازمان های متعدد در سطح استان برای بالابردن هماهنگیو تجهیز امکانات در راستای کاهش آسیب های ناشی از بحران با امتیاز 2.48 است.
تیموری و هجرانی کمالپور(1394) در پژوهشی به بررسی نقش عوامل جغرافیایی درتوسعه شهری مطالعه موردی شهراسدآباد پرداخته اند که نتایج نشان داد که در بین متغیرهای موثر بر توسعه ورشد فیزیکی شهراسدآباد، موقعیت وجایگاه جغرافیایی این شهر وقرارگیری برروی محور ترانزیتی غرب کشور و بزرگراه کربلا، نقشی بسیار پررنگ داشته است که پیامد آن مهاجر پذیری این شهر می باشد .بررسی روند رشد فیزیکی گذشته شهر وپیشنهاد برای توسعه آتی آن درنظر گرفتن نقش عوامل تسهیل کننده ومحدود کننده محیطی از مهمترین اهداف این پژوهش است.
سرور و همکاران(1393) در مقاله ای به بررسی نقش عوامل محیطی در امکان سنجی توسعه فیزیکی بهینه شهر ملکان پرداخته اند که نتایج نشان میدهد که ویژگی‌های طبیعی منطقه، فرصتهای زیادی را برای توسعه فیزیکی شهر فراهم نموده است اما در عین حال، توسعه فیزیکی شهر به سمت شمال و بویژه احداث برخی واحدهای مسکونی و خدماتی در محدوده تاریخی تالاب باعث ایجاد مسائلی مانند برخورد با واحدهای ژئومورفولوژیکی نامناسب از نظر توسعه شهری، برخورد با شیبهای تند و سازندهای با استحکام پایین، بالا بودن سطح ایستابی آبهای زیرزمینی و همچنین در معرض قرارگیری برخی واحدها در مقابل سیلابهای محلی شده است. بهترین جهت برای توسعه فیزیکی شهر ملکان، قطاعی با روند شرقی- غربی یعنی شمالغرب هسته اصلی شهر و جنوب شهرک ولیعصر است.
حیدری(1392) در پژوهشی به بررسی نقش دولت در پیدایش و توسعه کالبدی _ فضایی بندر بوشهر پرداخته است که نتایج بیانگر آن است که مه مترین عامل تأثیرگذار در پیدایش و توسعه کالبدی_ فضایی شهر بوشهر، اقدامات و تصمیمات دولتهای حاکم بوده است؛ در نتیجه نظریه دولت و شهرنشینی با وضعیت شهر بوشهر انطباق می یابد.
کمایی زاده(1392) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود به ارزیابی تناسب مکانی- فضایی طرح مسکن مهر شهر یزد پرداخته است که نتایج نشان داد تناسب مکانی پروژه‌های مسکن مهر با کاربری‌های پیرامونی کاملاً سازگار (18/76 درصد) میباشد. در ارتباط با معیار آسایش نیز وضعیت دسترسی سایت های مورد مطالعه به خدمات و تسهیلات عمومی مناسب میباشد. همچنین پروژه‌های مورد مطالعه از لحاظ شاخص‌های فیزیکی (از قبیل: ارتفاع، شیب اراضی و حریم‌های جغرافیایی) در وضعیت کاملاً مطلوبی قرار دارند. به طور کلی نتایج این پژوهش حاکی از آن است که مکان‌گزینی پروژه‌های مسکن مهر شهر یزد بر اساس اصول و معیارهای برنامه‌ریزی شهری شکل گرفته است.
کریمیان و سقایی(1392) در تحقیقی به بررسی مکان یابی، تعیین فرم و سازمان فضایی شهر کِلار در سده های نخستین اسلامی بر اساس شواهد باستان شناختی پرداخته اند که نتایج مبرهن آن است که محوطهای با وسعتی بالغ بر 25 هکتار و به نام محلی «شهر دِلِه» در فاصله 5/1 کیلومتری محور شمالی تپة کلار و در مجاورت حریم شمالی رودخانه سردآبرود، همان شهر اسلامی کلار است. بدین ترتیب فرمانروایان اسلامی کلاردشت، شهر جدیدی را (جدای از شهر ساسانی) در منطقه احداث و مرکز حکمرانی خود ساخته اند.
موسوی و همکاران(1392) در مقاله ای به بررسي نقش عوامل طبیعي در توزیع جغرافیایی جمعیت و سکونتگاه های شهری با استفاده GIS و Geoda (مطالعه موردی: استان آذربایجان غربی) پرداخته اند که نتایج بیانگر آن است که آب و هوا، دسترسی به منابع آب بیشترین تاثیر را در پراکندگی جمعیت شهري استان داشته اند بطوریکه میزان ضریب موران براي عوامل ذکر شده به ترتیب بیش از 5/0 و 3/0 میباشد در این میان میزان این ضریب براي سایر عوامل طبیعی مورد مطالعه، نشان دهنده رابطه مثبت و نه چندان قوي است به عبارت دیگر میتوان گفت که بیشتر جمعیت شهري استان، در طبقات ارتفاعی 1000-1400 متر پراکنده هستند که بیانگر استقرار جمعیت در مخروطه افکنه هاي دشتهاي آبرفتی در ارتباط با منابع آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه میباشد این شرایط با وجود شیب کمتر از 5 درصد و شرایط اقلیمی نیمه مرطوب محیط مناسبی را براي فعالیتهاي کشاورزي فراهم میکند بطور کلی نتایج بدست آمده نشان میدهد که توزیع جمعیت، بیش از توزیع سکونتگاهها از عوامل طبیعی تبعیت میکنند.
یزدانی و همکاران(1389) در پژوهشی به بررسی نقش کالبدی و عملکردی فضا در پیدایش شهری خاطره انگیز پرداخته اند که نتایج بیانگر آن است که باحث هویت و خاطره، همواره موضوعاتی جذاب و قابل تامل در حوزه طراحی شهری بوده اند؛ در مواردی به نظر می رسد که انسان امروزی در ارتباط با فضاهای شهری (همگانی) ، حس تعلق خاطر خویش را از دست داده است؛ این مساله به کیفیت فضاهای شهری در دوران معاصر و عدم وجود معنا در کالبد شهر برمی گردد. در معماری معنایی، جایگاه ویژه ای برای خاطره جمعی که ریشه در فرهنگ و هویت هر جامعه دارد، در نظر گرفته می شود؛ از آن جایی که وجود فضاهایی برای دیدار و اجتماع مردم، همبستگی اجتماعی، حفظ فرهنگ و انتقال آن به نسلهای آینده، جزء لاینفک هر فضای با هویت می باشد، ضرورت پرداختن به آنها در نظریه پردازی ها و طراحی ها امری اجتناب ناپذیر است.
لیو6 و همکاران(2023) در مقاله ای به تکامل مورفولوژی فضایی سکونتگاه ها در دشت رودخانه زرد پایین: مورد شهر منگانگ در شهر چانگیوان، چین پرداخته اند که نتایج نشان داد که تعداد لکه‌های سکونتگاهی در منگانگ کاهش یافته، مساحت یک تکه گسترش یافت و مقیاس سکونتگاهها به گسترش ادامه داد. سکونتگاه ها به طور تصادفی توزیع شدند، اما روند تجمع شروع شده است.
کونگ7 و همکاران(2021) در پژوهشی به بررسی توزیع فضایی و شناسایی مورفولوژیک سکونتگاه های شهری منطقه ای بر اساس تقاطع های جاده ای اقدام کرده اند که نتایج نشان داد که آستانه فاصله متناظر با نقطه انحنای اصلی منحنی گسترش شهری نقش حیاتی در استخراج سکونتگاههای شهری دارد. علاوه بر این، آستانه فاصله بهینه سکونتگاههای شهری در گوانگژو، چنگدو، نانجینگ و شیجیاژوانگ به ترتیب 132 متر، 204 متر، 157 متر و 124 متر و مناطق مربوط به محدوده قلمرو شهری 1099.36 کیلومتر مربع بود. به ترتیب 1076.78 کیلومتر مربع، 803.07 کیلومتر مربع و 353.62 کیلومتر مربع. این معیارها با معیارهای مربوط به مناطق ساخته شده سازگار است.
ولانی و اولز8(2017) در مقاله ای با عنوان ارزیابی آسیب پذیری و ریسک در محیط زیست از شاخص هایی، از قبیل دوری و نزدیکی به گسل، مقاومت خاک، ساختمان ها و واحدهای اراضی استفاده کردند.
ویو و چن9(2016) در پژوهشی با عنوان تعیین حساسیت زمین لغزش با بارش و شش عامل دیگر با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی در تایوان نشانن دادند که مناطق مستعد زمین لغزش را با استفاده از روش AHP و با توجه به مناطقی که پیش تر زمین لغزش در آنها روی داده است، تعیین کردند.
مواد و روش تحقیق:
روش تحقیق حاضر ترکیبی از روش های تحقیق اسنادی، توصیفی و تحلیلی بوده و بخشی از دادههای مورد نظر و به روز از طریق مطالعات میدانی و انجام مصاحبه، مشاهده و تکمیل پرسشنامه، مراجعه به وب سایت های تخصصی استفاده شده است. جامعه آماری شامل متخصصان و کارشناسان و اساتید دانشگاهی مرتبط با موضوع پژوهش در شهرکرد به تعداد 135 نفر بوده که بر اساس فرمول کوکران تعداد 100 نفر به عنوان نمونه آماری و به صورت تصادفی، از میان کارشناسان به تکمیل پرسشنامه اقدام شده است. ابزار پژوهش شامل دو پرسشنامه عوامل مکانی-فضایی با 12 سوال و پرسشنامه مورفولوژی و ریخت شناسی با 15 سوال بوده که روایی آن به شیوه صوری و محتوایی و پایایی آن بر اساس آلفای کرونباخ به میزان 86/0 مورد تایید واقع شده است. داده های گردآوری شده بر اساس آزمون های پیرسون و رگرسیون در نرم افزار spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
محدوده مورد مطالعه:
استان چهارمحال و بختیاری با مساحت حدود 16364 کیلومتر مربع در جنوب غرب کشور و در محدوده رشته کوه های زاگرس قرار گرفته است. این استان تا پایان سال 1389 شامل 7 شهرستان به نام شهرکرد، بروجن، فارسان، کوهرنگ، لردگان، اردل، کیار و 21 بخش و 44 دهستان بوده است (Economic and social report of the province, 2010: 22).. شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری با مساحتی بالغ بر 2469 هکتار و جمعیت 159775 هزار نفر1390 در جنوب غربی کشور در فاصله 90 کیلومتری جنوب غرب شهر اصفهان با میانگین ارتفاع 2100 متری از سطح دریا واقع شده است. این شهر در دامنه جنوبی ارتفاعات قراول خانه و کوه کلاه قاضی و گل سرخ در جلگه ای وسیع قرار دارد، دشت شهرکرد به عنوان بزرگترین دشت استان است که به صورت باریکه ای در جهت شرقی- غربی و همچنین شمال غرب- جنوب شرقی گسترش یافته است. پنج نقطه شهری استان، شهرکرد، فرخ شهر، هفشجان، شهر کیان و نافچ را نیز در خود جای داده است. از نظر موقعیت جغرافیایی شهر شهرکرد در طول شرقی 50 درجه و 50 دقیقه تا 50 درجه و 52 دقیقه و عرض شمال 32 درجه و 18 دقیقه تا 32 درجه و 20 دقیقه واقع شده است.
این شهر تا قبل از سال 1300 هـ.ش به عنوان یک کانون کوچک و کم جمعیت به نام «دهکرد» شناخته می شد. در سال 1308 با تعیین حاکم نظامی چهارمحال به نام «یاورخان نامور» به عنوان اولین نماینده دولت مرکزی و تأسیس (شهرداری) در سال 1310 رسماً از دهکرد به شهرکرد تغییر نام پیدا کرد. روند شهرنشینی و توسعه شهری در اثر توجهات دولت مرکزی تحت نظریه «دولت و شهرنشینی» به عنوان مرکز اداری و سیاسی منطقه سرعت پیدا می کند و این کانون زیستی با مرکزیت سیاسی در سال 1337 با داشتن حدود 19 دستگاه اداری- اجرایی دولتی به عنوان مرکز فرمانداری کل بختیاری و چهارمحال و در سال 1352 با حدود 50 دستکاه اداری و اجرائی دولتی به عنوان مرکز استان چهارمحال و بختیاری ارتقاء منزلت سیاسی- اداری می یابد و هم اکنون این شهردارای 2 منطقه و 4 ناحیه و 35 محله می باشد (شکل1).
شکل1-ناحیه بندی شهر شهرکرد، منبع: (طرح جامع شهرکرد ، 1384).
این شهر از سوی جنوب به شهرستان بروجن، از غرب به شهرستان فارسان و از شمال و شرق به استان اصفهان منتهی می گردد. در حال حاضر با احداث تونل گردنه رخ در بین جاده شهرکرد و اصفهان و توسعه شبکه ارتباطی، فاصله دو شهر از 100 کیلومتر به حدود 90 کیلومتر کاهش پیدا کرده است. این شهر از قدیم به بام ایران معروف بوده است (Banitalebi Dehkordi, 2011: 45).
حد محلی و جغرافیایی این شهر، از شمال به شهر سامان و روستای نافچ، از طرف جنوب به شهر کیان از طرف جنوب شرق به شهر فرخشهر و از طرف مغرب به شهر سورشجان محدود می گردد(Amirhoseini, 1959: 237).
شکل2- موقعیت شهر و شهرستان شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری، منبع: (طرح جامع شهرکرد ، 1384).
بحث و ارائه یافتهها:
آزمون فرضیات با پیرسون
فرضيه اول:
- به نظر می رسد بین عوامل مکانی- فضایی و پیدایش شهرکرد رابطه معناداری وجود دارد.
برای بررسی فرضیه بالا از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است که با توجه به اطلاعات جمع آوری شده ضریب همبستگی به صورت زیر بدست آمده است.
جدول 1- ضریب همبستگی پیرسون بین عوامل مکانی- فضایی و پیدایش شهرکرد
سطح معناداری | ضریب همبستگی |
02/0 | 657/0 |
منبع: (مطالعات میدانی نویسندگان، 1402).
بنابراین می توان بیان داشت که در پیدایش شهرکرد عوامل مکانی، طبیعی و فضای پیرامون تاثیر زیادی داشته است و شهرکرد در دشتی مابین چندین کوه قرار گرفته است که بهترین مکان بوده و همچنین به لحاظ وجود آب و چشمه های متعدد، فضایی مناسب را برای پیداش و توسعه شهر ایجاد نموده است.
فرضيه دوم:
- به نظر می رسد بین موقعیت جغرافیایی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه معناداری وجود دارد.
برای آزمون فرضیه از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده که با توجه به اطلاعات جمع آوری شده ضریب همبستگی به صورت زیربدست آمده است.
جدول 2-ضریب همبستگی پیرسون بین موقعیت جغرافیایی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن
سطح معناداری | ضریب همبستگی |
02/0 | 788/0 |
منبع: (مطالعات میدانی نویسندگان، 1402).
در تحلیل فرضیه دوم باید اشاره داشت که جغرافیای شهرکرد به گونه ای است که هم به لحاظ آب و هوایی و هم به لحاظ موقعیت قرار گیری شرایط مناسبی را به جهت توسعه دامداری در فصل گرم سال و به عنوان ییلاق دارا بوده است و در گذشته های دور به عنوان محلی برای ییلاق دامداران مطرح بوده است و سپس به یکجانشینی تبدیل شده است و وجود منابع آب کافی نیز مزید بر علت توسعه شهر شده است.
فرضيه سوم:
- به نظر می رسد بین عوامل محیطی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه معناداری وجود دارد.
برای آزمون فرضیه از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده گردیده که با توجه به اطلاعات جمع آوری شده ضریب همبستگی به صورت زیربدست آمده است.
جدول3- ضریب همبستگی پیرسون بین عوامل محیطی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن
سطح معناداری | ضریب همبستگی |
01/0 | 782/0 |
منبع: (مطالعات میدانی نویسندگان، 1402).
همانطور که می دانیم شهرکرد در فضایی محصور در مابین چند کوه قرار گرفته است و در دشتی محدود واقع شده است و همین عامل زمینه ساز توسعه بسیار محدود این شهر شده و زمین کافی برای توسعه نداشته و همین امر توسعه شهر را به صورت عمودی و کشیده شدن به دامنه کوه فراهم کرده است و همین امر توسعه ناهمگون شهر را سبب شده است.
آزمون فرضیات با رگرسیون
برای بررسی فرضیه های پژوهش از آزمون رگرسیون نیز استفاده شده است.
جدول 4- نتایج آزمون تحلیل رگرسیون تأثیر عوامل مکانی- فضایی، موقعیت جغرافیایی و عوامل محیطی بر پیدایش شهرکرد
سطح معناداری |
| F | متغیر پیش بین |
.000b | 0.166 | 62.133 | عوامل مکانی- فضایی |
.000b | 0.787 | 115.657 | موقعیت جغرافیایی |
.000b | 0.959 | 59.171 | عوامل محیطی |
متغیر وابسته: پیدایش شهرکرد.
منبع: (مطالعات میدانی نویسندگان، 1402).
بر این اساس مشاهده می گردد که برای متغیر عوامل مکانی- فضایی، مدل معني دار به دست آمد (0.05 p<، 62.133F= ) و R2 به دست آمده برابر 166/. میباشد که نشان میدهد با یک واحد تغییر در متغیر عوامل مکانی- فضایی 959/. تغییر در متغیر پیدایش شهر ایجاد شده است و برای متغیر موقعیت جغرافیایی، مدل معني دار به دست آمد (0.05 p<، 115.657F= ) و R2 به دست آمده برابر 787/. میباشد که نشان میدهد با یک واحد تغییر در متغیر موقعیت جغرافیایی 959/. تغییر در متغیر پیدایش شهر ایجاد شده است و برای عوامل محیطی مدل معني دار به دست آمد (0.05 p<، 59.171F= ) و R2 به دست آمده برابر 787/. میباشد که نشان میدهد با یک واحد تغییر در متغیر عوامل محیطی 787/. تغییر در متغیر پیدایش شهر ایجاد شده است. بنابراین کلیه فرضیه های پژوهش مورد تایید قرار می گیرد.
نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون جهت پاسخگوی به این سوال که آیا بین عوامل مکانی- فضایی و پیدایش شهرکرد رابطه مثبت و معناداری وجود دارد یا نه؟ به شرح زیر است.
براي آزمون كردن اين فرضيه از آزمون ضريب همبستگي پيرسون و رگرسیون استفاده شده است، نتایج حاصل نشان می دهد که بین عوامل مکانی- فضایی و پیدایش شهرکرد با ضریب همبستگی پیرسون (754/.r=) و سطح معناداری (02/) رابطه مثبت و معناداری وجود دارد به عبارت دیگر از دیدگاه دانشجويان و ساکنین شهرکرد بین عوامل مکانی- فضایی و پیدایش شهرکرد رابطه وجود دارد.بنابراین با سطح اطمینان 90 درصد بین عوامل مکانی- فضایی و پیدایش شهرکرد رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین نتایج رگرسیون نشان داد که برای متغیر عوامل مکانی- فضایی، مدل معني دار به دست آمد (0.05 p<، 62.133F= ) و R2 به دست آمده برابر 166/. میباشد که نشان میدهد با یک واحد تغییر در متغیر عوامل مکانی- فضایی 166/. تغییر در متغیر پیدایش شهر ایجاد شده است و فرضیه مورد تایید است.
میزان ضریب تاثیر متغیر عوامل مکانی-فضایی نشانگر آن است که این عامل در توسعه و پیدایش شهرکرد تاثیر زیادی نداشته است، هرچند که اثرگذار بوده است اما میزان اثرگذاری آن زیاد نمی باشد و عوامل فضای پیرامون تاثیر زیادی بر آن نداشته است.
نتیجه فرضیه دوم :
نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون جهت پاسخگوی به این سوال که آیا بین موقعیت جغرافیایی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه مثبت و معناداری وجود دارد یا نه؟ به شرح زیر است: براي آزمون كردن اين فرضيه از آزمون ضريب همبستگي پيرسون استفاده شده که،نتایج حاصل نشان می دهد که بین موقعیت جغرافیایی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن با ضریب همبستگی پیرسون (861/.r=) و سطح معناداری (01/) رابطه مثبت و معناداری وجود دارد به عبارت دیگر از دیدگاه دانشجويان و ساکنین شهرکرد بین موقعیت جغرافیایی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه وجود دارد. بنابراین با سطح اطمینان 90 درصد بین موقعیت جغرافیایی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین نتایج رگرسیون نشان داد که برای متغیر موقعیت جغرافیایی، مدل معني دار به دست آمد (0.05 p<، 115.657F= ) و R2 به دست آمده برابر 787/. میباشد که نشان میدهد با یک واحد تغییر در متغیر موقعیت جغرافیایی 787/. تغییر در متغیر پیدایش شهر ایجاد شده است و فرضیه مورد تایید است.
ضریب اثرگذاری متغیر موقعیت جغرافیایی به خوبی بیانگر تاثیر متناسب این عامل در پیدایش شهرکرد می باشد به گونه ای که قراگیری این شهر در محدوده کوه ها، وجود چشمه های متعدد و نیز نزدیکی به شهرهایی همچون اصفهان و شهرهای جنوبی کشور جهت ییلاق و قشلاق دامداران تاثیر زیادی در پیدایش و توسعه شهرکرد داشته است.
نتیجه فرضیه سوم :
نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون جهت پاسخگوی به این سوال که آیا بین عوامل محیطی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه مثبت و معناداری وجود دارد یا نه؟ به شرح زیر است: براي آزمون كردن اين فرضيه از آزمون ضريب همبستگي پيرسون استفاده گردید که، نتایج حاصل نشان می دهد که بین عوامل محیطی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن با ضریب همبستگی پیرسون (781/.r=) و سطح معناداری (03/) رابطه مثبت و معناداری وجود دارد به عبارت دیگر از دیدگاه دانشجويان و ساکنین شهرکرد بین عوامل محیطی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه وجود دارد. بنابراین با سطح اطمینان 90 درصد بین عوامل محیطی شهرکرد و پیدایش و ریخت شناسی آن رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین نتایج رگرسیون نشان داد که برای عوامل محیطی مدل معني دار به دست آمد (0.05 p<، 59.171F= ) و R2 به دست آمده برابر 959/. میباشد که نشان میدهد با یک واحد تغییر در متغیر عوامل محیطی 959/. تغییر در متغیر پیدایش شهر ایجاد شده است و فرضیه مورد تایید است.
در بین عوامل مختلف ذکر شده، عامل عوامل محیطی تاثیر زیادی بر پیدایش شهرکرد داشته است و ضریب تاثیرگذاری بسیار بالایی داشته است و نشانگر آن است که عوامل محیطی دما، خاک، زمین و بسیاری از عوامل دیگر تاثیر زیادی در توسعه شهرکرد داشته اند.
نتیجهگیری و ارائه پیشنهادها:
نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که به طور کلی عوامل مکانی- فضایی بر پیدایش و ریخت شناسی شهرکرد تاثیر داشته است به گونه ای که میزان گسترش شهر، میزان جمعیت، نزدیکی و دوری به ارتفاعات و چشمه ها و نیز بسیاری از فاکتورهای محیطی و اقلیمی در این زمینه نقش داشته اند و موقعیت این شهر این موارد را به خوبی نشان می دهد. موقعیت جغرافیایی و عوامل محیطی نیز بر پیدایش و ریخت شناسی شهر اثرگذار بوده اند و بین عوامل مکانی-فضایی و پیدایش شهرکرد رابطه مثبت و معناداری وجود داشته است.
و باید بیان داشت که در زمینه پیدایش شهرکرد باید اشاره داشت که این شهر ابتدا به صورت یک سکونتگاه به نام دهکرد شناخته شده است که با توجه به موقعیت طبیعی منطقه و چمنزار جنوبی دشت دهکرد میتوان حدس زد که عمدتاً به کار دامپروری اشتغال داشته‌اند، شاید واژه «کُرد» به معنی چوپان، گله دار از نام اولیه ساکنینی این منطقه گرفته شده‌است. با توجه به موقعیت مناسب به لحاظ آب و نیز اهمیت منطقه برای ییلاق دامداران و کوچ نشینان و مراتع بسیار عالی و هوای بسیار مناسب به لحاظ دمایی در ماه های گرم سال، بسیار روشن می باشد. این شهر در حصار ارتفاعات مختلف واقع شده است و توسعه شهر از دشت دهکرد به سمت ارتفاعات بوده است و اغلب به سمت شمال و جنوب می باشد. مطالعات صورت گرفته نشان می دهد، قسمت هایی از شهر بیشتر در خطر سیل و زلزله قرار دارند به طور مثال قسمت شمالی شهر که در نزدیکی گسل رخ قرار گرفته است بیشتر در معرض زلزله است و در قسمت جنوبی خطر سیل بیشتر مشاهده می شود همچنین میانگین نتایج نشان می دهد توسعه شهر در حال حاضر در قسمتهایی صورت می گیرد که خطرات طبیعی مختلفی از قبیل سیل و زلزله شهر را تهدید می کند.همان طور که در نقشه ی کاربری اراضی شهری مشاهده گردید توسعه ی شهر در قسمت شمال شهر و جنوب شرقی شهر بیشتر است که در این نواحی خطر بروز سیل و زلزله بیشتر از نواحی دیگر است(Aelaee Borujeni and Dadras, 2015: 1).
بافت قديم شهركرد در گذشته داراي ساختار منظمي بود كه توسعه و گسترش تدريجي شهر در همان دوران هيچ آسيبي به كل بافت و ساختار آن وارد نمي آورد. بافت قديم با وجود بازار به عنوان عنصر اصلي و اساسي اقتصادي نگهدارنده بافت، داراي اين عملكرد اصلي بود و ساختار بافت هم مشكلي براي اين عملكرد نداشت، چرا كه بافت تاريخي چنان ارگانيك بود كه براي هر نياز كاربري در گذشته، پاسخ كالبدي داشت، اما به مرور زمان و طي تحولاتي كه بر بافت وارد آمد، ساختار و كالبد چند صد ساله بافت قديم شهر دچار آسيب و زيان هاي زيادي گرديد. تاكنون اجراي طرح هاي نوسازي و بهسازي در بافت فرسوده شهر، جز در مناطقي كه براي افراد و سازمانهاي مسؤول اجراي طرح منافعي را در بر دارد، اجرايي نمي شوند و تاكنون در بخش ناچيزي از اين مناطق نوسازي و بهسازي صورت گرفته و ديگر مناطق شهر تاكنون به جز مخروبه هايي كه شهرداري آنها را با قيمت هاي ناچيزي خريداري نموده، و به عنوان پاركينگ عمومي از آنها بهره برداري مي كند(در صورتي كه در بسياري از موارد، مشاهده شده كه بسياري از اين پاركينگ ها به محلي براي دستفروش ها تبديل شده است). به دليل شرايط پايين اقتصادي ساكنان تاكنون اجرايي نشده است و همچنین گسترش بازار و وجود دانشگاه ها و ایجاد شهرک های جدید در اطراف شهرکرد قدیم باعث گسترش شهر و تغییر شکل فرم و ساختار آن شده است. که عوامل مکانی- فضایی، عوامل محیطی و عوامل جغرافیایی نقش به سزایی در این تغییر شکل و تغییر ساختار داشته است.
بنابراین می توان بیان داشت که ایجاد و رشد شهرها پیش شرط ها و منشایی داشته است که عامل پیدایش و گسترش شهرها بوده اند. بی گمان محیط طبیعی در پیدایش و ازدیاد شهرها بسیار موثر بوده است. فرایند تشکیل و توسعه شهرها براساس روابط متقابل محیط های طبیعی و فرهنگی و .... می باشد. شهرهای باستانی با یکدیگر و مراکز تمدنی، روابط فرهنگی داشتند. این امر در تبادل افکار و دستاوردها و مبادلات تجاری وسیاسی و در نتیجه، بنیاد و گسترش شهرها تاثیر بسزایی داشت. فضای شهر کرد از گذشته های دور تاکنون نمایانگر تحول کالبدی یک شهر در طول زمان است. این ساختار تحت تاثیر عوامل مختلف از قبیل ویژگی های اقلیمی، الزامات محیط طبیعی و جغرافیایی و عوامل نظام اداری- سیاسی- اجتماعی شکل گرفته است که عامل محیطی بیشترین تاثیر را داشته است و پس از آن عامل جغرافیایی و در نهایت عوامل مکانی-فضایی نقش زیادی داشته است.
نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر با نتایج تحقیق داوری و همکاران(1401) که در پژوهشی به تحلیل ساختاری عوامل موثر بر شکل‌گیری و رشد فرم فضایی شهرها (نمونه موردی: شهر ساری) اقدام کرده اند، همسو بوده که براساس نتایج به‌دست‌آمده مهمترین عوامل مؤثر بر رشد فرم فضایی ساری به ترتیب عواملی چون ناکارآمدی مدیریت شهری، وجود اراضی مرغوب کشاورزی، قیمت زمین، ضعف و عدم رعایت سلسله‌مراتب شبکه‌ی ارتباطی، سیاست واگذاری زمین و مسکن، مرکزیت استان و تجهیز آن به خدمات برتر منطقه‌ای هستند. همچنین با نتایج تحقیق تیموری و هجرانی کمالپور(1394) که در پژوهشی به بررسی نقش عوامل جغرافیایی درتوسعه شهری مطالعه موردی شهراسدآباد پرداخته اند، همسو بوده که نتایج نشان داد که در بین متغیرهای موثر بر توسعه ورشد فیزیکی شهراسدآباد، موقعیت وجایگاه جغرافیایی این شهر وقرارگیری برروی محور ترانزیتی غرب کشور و بزرگراه کربلا، نقشی بسیار پررنگ داشته است که پیامد آن مهاجر پذیری این شهر می باشد .بررسی روند رشد فیزیکی گذشته شهر وپیشنهاد برای توسعه آتی آن درنظر گرفتن نقش عوامل تسهیل کننده ومحدود کننده محیطی از مهمترین اهداف این پژوهش است. همچنین با نتایج تحقیق سرور و همکاران(1393) که در مقاله ای به بررسی نقش عوامل محیطی در امکان سنجی توسعه فیزیکی بهینه شهر ملکان پرداخته اند، همسو بوده که نتایج نشان میدهد که ویژگی‌های طبیعی منطقه، فرصتهای زیادی را برای توسعه فیزیکی شهر فراهم نموده است اما در عین حال، توسعه فیزیکی شهر به سمت شمال و بویژه احداث برخی واحدهای مسکونی و خدماتی در محدوده تاریخی تالاب باعث ایجاد مسائلی مانند برخورد با واحدهای ژئومورفولوژیکی نامناسب از نظر توسعه شهری، برخورد با شیبهای تند و سازندهای با استحکام پایین، بالا بودن سطح ایستابی آبهای زیرزمینی و همچنین در معرض قرارگیری برخی واحدها در مقابل سیلابهای محلی شده است. بهترین جهت برای توسعه فیزیکی شهر ملکان، قطاعی با روند شرقی- غربی یعنی شمالغرب هسته اصلی شهر و جنوب شهرک ولیعصر است.
به منظور سازماندهی رشد و توسعه شهر شهرکرد بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی و استفاده بهینه از زمین های شهری پیشنهادهایی به شرح زیر ارائه می گردد.
1. در راستای گسترش شهر به صورت افقی و عمودی باید از کارشناسان و متخصصان بهره گرفت تا میزان گسترش شهر منطبق بر فاکتورهای مکانی-فضایی به خصوص در زمینه سیل و زلزله و توپوگرافی باشد، چرا که شهرکرد در محدوده کوهستان واقع شده است و اطراف شهر زمین های کشاورزی زیادی وجود داشته و گسترش شهر به صورت افقی با محدودیت مواجه می باشد.
2. حمایت و تقویت و تأسیس مراکز پژوهش و فن آوری با برخورداری از کادر متخصص و مجرب در راستای انجام پژوهش های منسجم در زمینه بررسی اصولی فاکتورهای مکانی-فضایی در توسعه و ریخت شناسی شهرکرد که بتوانند بر اساس شاخص های محیطی و اصول به روز، به گسترش و توسعه متنا.سب شهر کرد به خصوص در حاشیه کوهستانها، برنامه ریزی نمایند.
3. بهره گیری از تجارب سایر شهرهای مشابه داخلی و خارجی در زمینه انطباق ساخت و ساز در شهرکرد بر مبنای شرایط مکانی-فضایی و اصول بومی-مهندسی.
4. بهره گیری از تجارب و دانش بومی و حفظ آنها در زمینه های مختلف توسعه شهری به خصوص معماری و ریخت شناسی و طراحی شهری به ویژه بهره مندی از سازه های بومی و کوهستانی.
5. ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی متناسب مبتنی بر شرایط اقلیمی، محیطی و فضایی برای شهرکرد در راستای انجام پژوهش های لازم و جلوگیری از اتلاف هزینه های مختلف در زمینه توسعه شهری.
6. ایجاد زمینه های لازم در خصوص احیاء و مرمت مجموعه های تاریخی و جلوگیری از تخریب آنها و بهسازی و بازسازی آنها.
7. تقویت مدیریت زیست محیطی و جلوگیری از دست اندازی به زمین های کشاورزی و منابع طبیعی و مراتع بیشمار اطراف شهرکرد.
8. اتخاذ سیاست های توسعه شهری (معماری شهری) مناسب با شرایط شهرکرد و بهره گیری از نیروهای فنی و مجرب در این زمینه به خصوص افراد دانشگاهی.
منابع و مآخذ:
1. Aela'i Borojeni, Somayeh and Dadras, Bijan. (2014): "Examination of the development of Shahrekord city with the crisis management approach based on floods and earthquakes", the first annual conference on architecture, urban planning and urban management research, Yazd, Rah Mehrazi Architecture and Urban Development Institute. (In Persian)
2. Amirhosseini, Nikzad. (1959): History of the land of Chaharmahal and Bakhtiari, first edition of Getty Publishing. (In Persian)
3. Bani Talebi Dehkordi, Ahmad. (2010): An introduction to the knowledge of Shahrekord, the nomenclature. (In Persian)
4. Davari, Seyedeh Elham, Ajza Shakohi, Mohammad, Khakpour, Barat Ali (2022): "Structural analysis of factors affecting the formation and growth of the spatial form of cities (case example: Sari city)". Studies of urban structure and function, 9(30), 149-178. (In Persian)
5. Delavar, Ali (2004): Theoretical and practical foundations of research in humanities and social sciences, Tehran, Rushd Publications. (In Persian)
6. Farid, Yadullah (2003): Geography and Urbanism, Tabriz University Press, 5th edition. (In Persian)
7. Fazel Nia Gharib, Hakim Dost Seyed yasar, Pourjafarabadi Mahdieh (2013): "Analysis of natural factors affecting the distribution and establishment of rural settlements in Sirjan city", Regional Planning: Winter, Volume 4, Number 16; pp. 123-109. (In Persian)
8. Gauthier , Pierre and Gilliland, Jason(2006), “Mapping Urban Morphology: a classificathion scheme for interpreting contributions to the study of urban from” Urban Morphology, 10(1),41.
9. Heydari, Jahangir. (2012): "Investigation of the role of the government in the creation and physical-spatial development of Bushehr port", Scientific-Research Quarterly of Urban Studies, No. 7, Summer, pp. 47-60. (In Persian)
10. Heydari, Ali Akbar, Tarfiei, Mehdi. (1400): "Evaluation of urban space based on the adaptation of physical, mental and social space (case example: Chamran marginal park - Shiraz metropolis)". Urban Environment Planning and Development, 1(3), 75-90. (In Persian)
11. Iran Statistics Center, detailed results of the general population and housing census, Shahrekord city, 1956, 1966, 1976, 1986, 1996, 2006, 2011. (In Persian)
12. Jones , A.N. and P.J. Larkham (1991),“A Glossary of Urban From ”, Historical Geography Research Series no.26, Norwich, Geo books.
13. Komaizadeh, Yaqoub (2012): Evaluation of spatial-spatial compatibility of Mehr Shahr Yazd housing project, Master's thesis, Yazd University, Faculty of Literature and Humanities. (In Persian)
14. Karimian, Hassan and Saqaei, Sara (2012): "Location, determination of the form and spatial organization of the city of Kelar in the early Islamic centuries based on archaeological evidence", Journal of Archaeological Studies, Article 5, Volume 5, Number 1, Summer and Autumn, pp. 69-88. (In Persian)
15. Kaviani Pouya, Hamid (2016): "Investigation of the historical factors of the foundation of cities with an approach to the cities of Iran and Mesopotamia", historical researches, article 6, period 9, number 4 - serial number 36, winter, pp. 73-90. (In Persian)
16. Kevin Lynch, (1976): The city through time, translated by Manouchehr Qorini, Tehran University Press. (In Persian)
17. Kiaani, Ghstasab, Afzali, Korosh, Ziari, Karamatullah. (2021): "Explaining the appropriate context for the realization of strategic plans in urban policy-making with an emphasis on the theory of good urban narrative judgment". Urban Environment Planning and Development, 1(4), 1-14. (In Persian)
18. Kong, L.; He, Z.; Chen, Z.; Luo, M.; Du, Z.; Zhu, F.; He, L. (2021). Spatial Distribution and Morphological Identification of Regional Urban Settlements Based on Road Intersections. ISPRS Int. J. Geo-Inf. 2021, 10, 201.
19. Larkham, Peter J. ; (1998), “Urban Morphology and Typology in the United Kingdom” In Petruccioli, Attilio(ed)(1998), “Typological Process and design theory”, Agha Khan program for Islamic Architecture,Conference proceedings, Cambridge, Massachusetts.
20. Liu, J.; Song, Q.; Wang, X. (2023). Spatial Morphology Evolution of Rural Settlements in the Lower Yellow River Plain: The Case of Menggang Town in Changyuan City, China. Land, 12, 1122.
21. Madanipour, Ali (1999): Designing urban space, an approach to social and spatial process, translated by Farhad Mortezaei, Urban Planning and Processing Company, Tehran. (In Persian)
22. Management and Planning Organization of Chaharmahal and Bakhtiari Province (2004): Comprehensive Development Plan of Chaharmahal and Bakhtiari Province. (In Persian)
23. Mir Moqtadai, Mehta (2015): "Suggestion of a method for analyzing the character of the city", Journal of Environmental Science, No. 39, pp. 129-140. (In Persian)
24. Mousavi, Mirnajaf. (2012): "Investigation of the role of natural factors in the geographical distribution of population and urban settlements using GIS and Geoda (case study: West Azarbaijan Province)", Quarterly Journal of Geography and Environmental Studies - Year 2 - Number 5 - Bahar, pp. 80-98. (In Persian)
25. Moudon, Anne Vernez (1994), “Getting to know the built landscape: Typomorphology” In “Ordering Space: Types in architecture and design” , Karen A.Franck and Lynda H. Schneekloth(eds.) New York , p.30.
26. Moudon , Anne vernez (1997), “Urban morphology as an emerging interdisciplinary field”, Urban Morphology (1997)1,3.
27. Moudon, Anne Vernez (1998), “ The changing Morphology of suburban neighborhoods In:Attilio Petruccioli (ed.) “Typological process and design theory” , Agha Khan program for Islamic Architecture,Conference proceedings,Cambridge,Massachusetts.
28. Norberg ـ Schulz , C.(1979), “Khan Heidegger and the language of Architecture”, Opposition,18 fall , The MIT Press, Cambridge, pp.28.
29. Rajabi, Nasreen, (2012): Capabilities and bottlenecks in the development of Shahrekord, master's thesis in urban planning. (In Persian)
30. Riahi, Vahid, Javan, Farhad (2017): "Investigation and analysis of the role of geographical factors in the spatial distribution of the rural areas of Zanjan", Journal of Geography and Planning, Article 10, Volume 22, Number 65, Fall, pp. 183-203. (In Persian)
31. Sabohi, Gholamreza and Mohammadi Deh Cheshme, Pejman (2015): "Knowledge and investigation of spatial and spatial factors of urban settlements using the SWOT model (Shahrekord case study)", the 4th International Congress on Civil Engineering, Architecture and Urban Development, Tehran . (In Persian)
32. Sarafi, Mozaffar (2017): A survey of spatial development issues with a special look at land preparation plan, Payam Noor University Publications. (In Persian)
33. Sarmad, Morteza. (2008): Research methods in behavioral sciences, Tehran, Aghah Publishing. (In Persian)
34. Sarvar, Hoshang, Khairizadeh Arouq, Mansour, Lalepour, Manijeh (2014): "The role of environmental factors in the feasibility of optimal physical development of Malkan city". Scientific and research quarterly of research and urban planning, 5(18), 95-114. (In Persian)
35. Scheer, B.C. (2002), “The radial street as a time ـ line, A study of the transformation of elastic, tissues” In Stalinkor,k and Scheer,B.C. (eds.), “suburban From, An International perspective” ,New York and London , Routledge.
36. Teymuri, Parviz and Hejrani Kamalpour, Somayeh. (2014): "The role of geographical factors in the urban development of the case study of the city of Asadabad", the third national conference on sustainable development in the sciences of geography and planning, architecture and urban planning, Tehran. (In Persian)
37. Vellani. H. and Owles R., (2017), Vulnerability and Risk Assessment in the Environment, Woburn: Butterworth-Heinemann.
38. Whitehand , J.W.R. (1987), “Urban Morphology” in M.Pacione (ed.) ,Historical Geography: Proress and Prospect, London: Croom Helm) Whitehand, Jeremy .
39. Wu, C., Chen, S,(2016), Determining Landslide Susceptibility in Central Taiwan from Rainfall and Six Site Factors Using the Analytical Hierarchy Process Method, Geomorphology, 3(85), pp.22-33.
40. Yazdani, Majid. (2009): "Physical and functional role of space in the emergence of a memorable city", Proceedings of the first national conference of modern technologies in engineering sciences. (In Persian)
41. Yue, H.; He, C.; Huang, Q.; Yin, D.; Bryan, B.(2020). Stronger policy required to substantially reduce deaths from PM2.5 pollution in China. Nat. Commun, 11, 1462–1473.
[1] Moudon
[2] Larkham
[3] Whitehand
[4] . Saverio Muratori
[5] . GianfrancoCaniggia
[6] Liu
[7] Kong
[8] Vellani & owle
[9] Wu & Chen