نقد و بررسی مفهوم حرکت در عرفان کیهانی (حلقه)
محورهای موضوعی : مسیحیتسید حمیدرضا رئوف 1 , عظیم حمزئیان 2
1 - مربی گروه الهیات، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی
2 - دانشیار گروه ادیان و عرفان، دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان
کلید واژه: حرکت, عرفان‌کیهانی(حلقه), عرفان اسلامی, إبنعربی,
چکیده مقاله :
حرکت یکی از مقولات مهم در فلسفه،کلام و عرفان اسلامی است. این جایگاه در عرفان با موضوع آفرینش و در نسبت مستقیم با تجلی حق قرار دارد. در عرفان‌کیهانی، مفهوم حرکت جایگاهی محوری در آفرینندگی و موجدیّت حق، تبیین مراتب هستی و توضیح وجه نموداری عالم دارد که بر مجازی و بی‌اعتباری بودن جهان مادی تأکید می‌کند. با توجه به وام‌گیری‌های بسیار عرفان کیهانی از عرفان إبنعربی در مقولة حرکت و تبیین آن، این مقاله با بررسی حرکت در عرفان کیهانی، نحوة این وام‌گیری و میزان کامیابی آن را با روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی کرده است. اگرچه عرفان کیهانی در تبیین مفهوم حرکت بسیار متأثر از عرفان إبنعربی است، اما در بهره‌برداری از آن و ترسیم چارچوبی دقیق و روشن ناکام مانده است. نبود انسجام در تبیین جهان‌شناختی و روش‌شناختی، کاستی در نسبت مقولة حرکت با عشق و تشتّت در تبیین آن؛ هم‌چنین، ابهام در تبیین مرتبه غایی صعود انسان از جملة این ناکامی‌هاست که مقولة حرکت در عرفان کیهانی را با ابهامات و نواقص بسیار همراه کرده است. کاستی‌های محتوایی و روشی متعدد این جریان سبب‌شده تا هیچ‌گاه قوّت و قدرت لازم برای هم‌جواری با دیگر اندیشه‌های‌عرفانی را کسب نکند.
Motion is an important concept in Islamic philosophy, theology and mysticism. Its importance in mysticism is directly related to creation and manifestation of God. Motion, in Cosmic Mysticism, has a central importance in creativity of God, explaining the levels of existence and explaining the diagrammatic aspect of the universe, which emphasizes on the unreality and invalidity of the material world. Considering that Cosmic Mysticism is very indebted to Ibn Arabi in the concept of motion and its explanation, this article tries to examine how this borrowing occurs, and how much it successes, with descriptive-analytical method. Although Cosmic Mysticism is strongly influenced by Ibn Arabi’s mysticism in explaining the concept of motion, it has failed to exploit it and draw a precise and clear framework for it. Lack of coherence in the cosmological and methodological explanation, the deficiency in relationship between “motion” and love, and the confusion in its explanation, as well as ambiguity in explaining the final stage of human ascension are among the failures, which has associated “motion” in Cosmic Mysticism with many ambiguities and shortcomings. The numerous content and methodological deficiencies of this new movement have caused it to never gain the necessary strength to coexist with other mystical ideas.
قرآن‌کریم.
-إبنفارس، أحمد بن فارس، معجم المقاییس اللغه، تحقیق و تصحیح عبدالسلام محمدهارون، قم، مکتب الأعلام الإسلامی، 1404ق.
-إبنسینا، حسین بن عبدالله، النجاة، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1379.
-ــــــــــ ، الشفاء (طبیعیات)، قم، مکتبة آیةالله مرعشینجفی، 1405ق.
-إبنعربی، محییالدین، فصوصالحکم، تصحیح ابوالعلاء عفیفی، تهران، انتشارات الزهراء، 1370.
-ــــــــــ ، فتوحات المکیّه، بیروت، دارصادر، [بیتا].
-اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلّین، تحقیق هلموت ریتر، ویسبادن، دارالنشر فرانز اشتاینر، 1980م.
-باقلانی، محمد بن طیب، التمهید فی الرد علی الملحدة المعطلة و الرافضة و الخوارج و المعتزله، تحقیق محمودمحمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره، دارالفکر العربی، 1947م.
-پاپکین، ریچارد؛ استرول، آوروم، کلیات فلسفه، ترجمه سید جلالالدین مجتبوی، تهران، انتشارات حکمت، 1384.
-تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمان عمیره، افست قم، منشورات الشریف الرضی، 1409ق.
-جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1370.
-جندی، مؤیدالدین، شرح فصوصالحکم، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، 1423ق.
-حسنزاده آملی، حسن، گشتی در حرکت، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، [بیتا].
-حسینی، سیداحمد؛ کیاشمشکی، ابوالفضل، «حرکت در عرفان و نقش آن در ظهور تعیّنات نظام هستی»، فصلنامه حکمت اسلامی، سال ششم، شماره اول، بهار1398 (صص162ـ141).
-راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت‌ـ‌دمشق، دار القلم‌ـ‌دار الشامیة، 1412ق.
-رنجبران، محمد امین، بررسی و مقایسه جایگاه عقل و عشق در عرفان حلقه با کتاب مرصاد العباد نجم‌الدین رازی و آثار دیگر وی، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد در دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تابستان1396.
-روزنامة رسمی جمهوری اسلامی ایران، شمارة ویژه قوانین و مقررات:546، آگهی تأسیس «مؤسسة فرهنگی و هنری عرفان کیهانی حلقه» در تاریخ 12/6/1385، شمارة روزنامه:17933 تهران، شمارة پیگیری روزنامة رسمی:6786، (29/6/1385).
-سلمی، ابوعبدالرحمان محمد بن حسین، نخستین زنان صوفی، ترجمة مریم حسینی، تهران، نشر علم، 1385.
-صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق، النصوص، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
-طاهری، محمدعلی، عرفان کیهانی، چاپ اول، قم، اندیشة ماندگار، 1384.
-ــــــ ، عرفان حلقه؛ دورة هفتم، کلاسهای نیمة دوم سال1386.
-ــــــ ، انسان از منظری دیگر، چاپ نهم، تهران، بیژن، 1388.
-ــــــ ، «مقدمه: سایمنتولوژی»، دانش پزشکی، ویژهنامه تخصصی سایمنتولوژی1، سال چهارم، دورة چهارم، شمارة1، ضمیمة بهمن1389 (صص10ـ4).
-ــــــ ، انسان و معرفت، تهران، خوشبین، 1389.
-ـــــــ ، «قانون نظم و بینظمی»، ماهنامة راه کمال، ویژه‌نامة عرفان کیهانی (بینش انسان)، اردیبهشت 1389 (صص37ـ32).
-ـــــــ ،دروس دورة یک «فرادرمانی» عرفان حلقه، گروه آموزش مجازی عرفان حلقه (نسخه4.1ـ05/07/1391).
-ـــــــ ، ارتباط عام ذرات، [بیجا]، انتشارات عرفان حلقه، 1392.
-ـــــــ ، فرهنگ اصطلاحات عرفان کیهانی (حلقه)، جلد اول، گردآوری و تنظیم انتشارات عرفان کیهانی (حلقه)، 1392.
-عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، 1400ق.
-فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1409ق.
-فناری، محمد بن حمزه، مصباح الأُنس؛ شرح مفتاحالغیب صدرالدین قونوی، ترجمه محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی، 1374.
-فیضکاشانی، محمد بن شاه مرتضی، اصول المعارف، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
-قاسمی، محمودرضا، «خداشناسی در عرفان کیهانی (حلقه)»، مجلة پاسخ، سال اول، شمارة2، 1395 (صص104ـ77).
-قیصری، داوود بن محمود، شرح مقدمة قیصری بر فصوصالحکم، تحقیق سید جلالالدین آشتیانی، تهران، امیرکبیر، 1370.
-ــــــ ، شرح فصوصالحکم، تحقیق سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.
-ــــــ ، رسائل قیصری (نهایة البیان فی درایة الزمان)، تحقیق سید جلالالدین آشتیانی، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران، 1381.
-ــــــ ، شرح فصوصالحکم، تحقیق آیةالله حسن حسنزاده آملی، قم، بوستان کتاب، 1394.
-کاپلستون، فردریک چارلز، تاریخ فلسفه؛ یونان و روم، ترجمه سید جلالالدین مجتبوی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.
-کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1426ق.
-کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعرّف لمذهب التصوف، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، اساطیر، 1371.
-عباسی، فاطمه، «حرکت حبّی در آفرینش و رابطة آن با نَفَسالرحمانی حق»، پژوهشنامه ادیان، سال پنجم، شماره نهم، بهار و تابستان1390 (صص68ـ53).
-علیپور، محمدحسن، «حرکت حبّی و انسان کامل (از نگاه عرفان)»، هفت آسمان، سال یازدهم، شماره42، تابستان1388 (صص82ـ57).
-مختاری، فریباسادات، شجاری، مرتضی، «حرکت حبی و غایت آن از دیدگاه إبنعربی و ملاصدرا»، پژوهشنامه عرفان، شماره هفتم، پاییز و زمستان1391 (صص87ـ64).
-مدنی اصفهانی، ناهید، بررسی ریشه‌های آموزه‌های نظری و عملی فرقة شبه‌عرفانی حلقه (کیهانی)، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد در دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، شهریور1394.
-مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.
-ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1981م.
-ناطقی، راضیه، «نقد مبانی و اصول نظری عرفان حلقه از منظر قرآن کریم»، مطالعات فلسفی کلامی، سال13، شمارة1، 1397 (صص:49ـ27).
-ولیعی ابرقویی، احمد، نقد و بررسی روش‌شناختی و علمی عرفان کیهانی، پایان‌نامة مقطع کارشناسی ارشد در گروه مدرسی معارف اسلامی، گرایش مبانی نظری اسلام، دانشگاه معارف اسلامی، 1393.
-ولیعی ابرقویی، احمد، محمدی، عبدالله، «برسی مبانی معرفت شناختی و هستی شناختی عرفان کیهانی از منظر حکمت اسلامی»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال21، شمارة1، 1396 (صص142ـ127).
-ـــــــــ ، «نقد روششناسی عرفانی مکتب حلقه»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال22، شمارة 1، 1397 (صص151ـ127).
-Otto, Rudolf, Mysticism East and West; A Comparative Analysis of the Nature of Mysticism, Eugene, Oregon: Wipf and Stock Publishers, 2016.
_||_
قرآن‌کریم.
-إبنفارس، أحمد بن فارس، معجم المقاییس اللغه، تحقیق و تصحیح عبدالسلام محمدهارون، قم، مکتب الأعلام الإسلامی، 1404ق.
-إبنسینا، حسین بن عبدالله، النجاة، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1379.
-ــــــــــ ، الشفاء (طبیعیات)، قم، مکتبة آیةالله مرعشینجفی، 1405ق.
-إبنعربی، محییالدین، فصوصالحکم، تصحیح ابوالعلاء عفیفی، تهران، انتشارات الزهراء، 1370.
-ــــــــــ ، فتوحات المکیّه، بیروت، دارصادر، [بیتا].
-اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلّین، تحقیق هلموت ریتر، ویسبادن، دارالنشر فرانز اشتاینر، 1980م.
-باقلانی، محمد بن طیب، التمهید فی الرد علی الملحدة المعطلة و الرافضة و الخوارج و المعتزله، تحقیق محمودمحمد خضیری و محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره، دارالفکر العربی، 1947م.
-پاپکین، ریچارد؛ استرول، آوروم، کلیات فلسفه، ترجمه سید جلالالدین مجتبوی، تهران، انتشارات حکمت، 1384.
-تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمان عمیره، افست قم، منشورات الشریف الرضی، 1409ق.
-جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1370.
-جندی، مؤیدالدین، شرح فصوصالحکم، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، 1423ق.
-حسنزاده آملی، حسن، گشتی در حرکت، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، [بیتا].
-حسینی، سیداحمد؛ کیاشمشکی، ابوالفضل، «حرکت در عرفان و نقش آن در ظهور تعیّنات نظام هستی»، فصلنامه حکمت اسلامی، سال ششم، شماره اول، بهار1398 (صص162ـ141).
-راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت‌ـ‌دمشق، دار القلم‌ـ‌دار الشامیة، 1412ق.
-رنجبران، محمد امین، بررسی و مقایسه جایگاه عقل و عشق در عرفان حلقه با کتاب مرصاد العباد نجم‌الدین رازی و آثار دیگر وی، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد در دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تابستان1396.
-روزنامة رسمی جمهوری اسلامی ایران، شمارة ویژه قوانین و مقررات:546، آگهی تأسیس «مؤسسة فرهنگی و هنری عرفان کیهانی حلقه» در تاریخ 12/6/1385، شمارة روزنامه:17933 تهران، شمارة پیگیری روزنامة رسمی:6786، (29/6/1385).
-سلمی، ابوعبدالرحمان محمد بن حسین، نخستین زنان صوفی، ترجمة مریم حسینی، تهران، نشر علم، 1385.
-صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق، النصوص، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
-طاهری، محمدعلی، عرفان کیهانی، چاپ اول، قم، اندیشة ماندگار، 1384.
-ــــــ ، عرفان حلقه؛ دورة هفتم، کلاسهای نیمة دوم سال1386.
-ــــــ ، انسان از منظری دیگر، چاپ نهم، تهران، بیژن، 1388.
-ــــــ ، «مقدمه: سایمنتولوژی»، دانش پزشکی، ویژهنامه تخصصی سایمنتولوژی1، سال چهارم، دورة چهارم، شمارة1، ضمیمة بهمن1389 (صص10ـ4).
-ــــــ ، انسان و معرفت، تهران، خوشبین، 1389.
-ـــــــ ، «قانون نظم و بینظمی»، ماهنامة راه کمال، ویژه‌نامة عرفان کیهانی (بینش انسان)، اردیبهشت 1389 (صص37ـ32).
-ـــــــ ،دروس دورة یک «فرادرمانی» عرفان حلقه، گروه آموزش مجازی عرفان حلقه (نسخه4.1ـ05/07/1391).
-ـــــــ ، ارتباط عام ذرات، [بیجا]، انتشارات عرفان حلقه، 1392.
-ـــــــ ، فرهنگ اصطلاحات عرفان کیهانی (حلقه)، جلد اول، گردآوری و تنظیم انتشارات عرفان کیهانی (حلقه)، 1392.
-عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، 1400ق.
-فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1409ق.
-فناری، محمد بن حمزه، مصباح الأُنس؛ شرح مفتاحالغیب صدرالدین قونوی، ترجمه محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی، 1374.
-فیضکاشانی، محمد بن شاه مرتضی، اصول المعارف، تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
-قاسمی، محمودرضا، «خداشناسی در عرفان کیهانی (حلقه)»، مجلة پاسخ، سال اول، شمارة2، 1395 (صص104ـ77).
-قیصری، داوود بن محمود، شرح مقدمة قیصری بر فصوصالحکم، تحقیق سید جلالالدین آشتیانی، تهران، امیرکبیر، 1370.
-ــــــ ، شرح فصوصالحکم، تحقیق سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.
-ــــــ ، رسائل قیصری (نهایة البیان فی درایة الزمان)، تحقیق سید جلالالدین آشتیانی، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران، 1381.
-ــــــ ، شرح فصوصالحکم، تحقیق آیةالله حسن حسنزاده آملی، قم، بوستان کتاب، 1394.
-کاپلستون، فردریک چارلز، تاریخ فلسفه؛ یونان و روم، ترجمه سید جلالالدین مجتبوی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.
-کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1426ق.
-کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، التعرّف لمذهب التصوف، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران، اساطیر، 1371.
-عباسی، فاطمه، «حرکت حبّی در آفرینش و رابطة آن با نَفَسالرحمانی حق»، پژوهشنامه ادیان، سال پنجم، شماره نهم، بهار و تابستان1390 (صص68ـ53).
-علیپور، محمدحسن، «حرکت حبّی و انسان کامل (از نگاه عرفان)»، هفت آسمان، سال یازدهم، شماره42، تابستان1388 (صص82ـ57).
-مختاری، فریباسادات، شجاری، مرتضی، «حرکت حبی و غایت آن از دیدگاه إبنعربی و ملاصدرا»، پژوهشنامه عرفان، شماره هفتم، پاییز و زمستان1391 (صص87ـ64).
-مدنی اصفهانی، ناهید، بررسی ریشه‌های آموزه‌های نظری و عملی فرقة شبه‌عرفانی حلقه (کیهانی)، پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد در دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، شهریور1394.
-مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.
-ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعه، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1981م.
-ناطقی، راضیه، «نقد مبانی و اصول نظری عرفان حلقه از منظر قرآن کریم»، مطالعات فلسفی کلامی، سال13، شمارة1، 1397 (صص:49ـ27).
-ولیعی ابرقویی، احمد، نقد و بررسی روش‌شناختی و علمی عرفان کیهانی، پایان‌نامة مقطع کارشناسی ارشد در گروه مدرسی معارف اسلامی، گرایش مبانی نظری اسلام، دانشگاه معارف اسلامی، 1393.
-ولیعی ابرقویی، احمد، محمدی، عبدالله، «برسی مبانی معرفت شناختی و هستی شناختی عرفان کیهانی از منظر حکمت اسلامی»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال21، شمارة1، 1396 (صص142ـ127).
-ـــــــــ ، «نقد روششناسی عرفانی مکتب حلقه»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، سال22، شمارة 1، 1397 (صص151ـ127).
-Otto, Rudolf, Mysticism East and West; A Comparative Analysis of the Nature of Mysticism, Eugene, Oregon: Wipf and Stock Publishers, 2016.