واکاوی نقش مسئولیت اجتماعی بر ارتباط حسابداری خلاق و کیفیت گزارشگری مالی
واکاوی نقش مسئولیت اجتماعی بر ارتباط حسابداری خلاق و کیفیت گزارشگری مالی
محورهای موضوعی : حسابداری مدیریت
محسن ایمنی
1
*
,
سیدرضا سیدنژاد فهیم
2
1 - گروه حسابداری، موسسه آموزش عالی آیندگان، تنکابن، ایران.(نویسنده مسئول)
2 - گروه حسابداری، واحد لاهیجان، دانشگاه آزاد اسلامی، لاهیجان، ایران.
کلید واژه: حسابداری خلاق, مسئولیت اجتماعی, کیفیت گزارشگری مالی, صنعت بانکداری.,
چکیده مقاله :
مطالعات نشان داده است که میزان بکارگیری حسابداری خلاقانه توسط شرکت‌ها رو به افزایش است. هدف از این مطالعه بررسی مولفه‌های حسابداری خلاق (اخلاق‌مداری، کیفیت افشاء، کنترل داخلی و ساختار ملکیت) بر کیفیت گزارشگری مالی بانک‌ها با در نظر گرفتن نقش تعدیلگر مسئولیت اجتماعی است. پژوهش حاضر یک پژوهش کاربردی و از لحاظ ماهیت توصیفی-همبستگی و در قالب طرح تحقیق کمی-مقطعی است. داده‌های پژوهش از طریق پرسشنامه جمع‌آوری شده است. جامعه آماری آن را روسا و معاونین شعب بانک‌های سپه استان گیلان و مازندران در طی سال 1402 تشکیل است و در مجموع 108 نمونه به دست آمد. برای آزمون مدل این پژوهش از روش مدلسازی معادلات ساختاری و نرم‌افزار SPSS وSmartPLS استفاده شد. نتایج نشان‌دهنده تأثیر معنی‌دار مولفه‌های حسابداری خلاق بر کیفیت گزارشگری مالی بانک‌ها است. همچنین مسئولیت اجتماعی در تعدیل رابطه بین حسابداری خلاق و کیفیت گزارشگری مالی بانک‌ها به سمت مزیت‌های رقابتی را تعدیل می‌کند. این پژوهش بینش‌های ارزشمندی را به ادبیات موجود در رابطه با مفاهیم مسئولیت‌پذیری اجتماعی و حسابداری خلاق بر کیفیت گزارشگری اضافه می‌کند و به مدیران و سیاست‌گذاران نظام بانکی کشور کمک می‌کند تا رویکرد جدیدی را در طراحی و تبیین عوامل تعیین‌کننده حسابداری خلاق توسعه دهند.
Studies have shown that the rate of using creative accounting by companies is increasing. The purpose of this study is to investigate the components of creative accounting (ethical orientation, quality of disclosure, internal control and ownership structure) on the financial reporting quality of banks, taking into account the moderating role of social responsibility. The current research is an applied research in terms of descriptive-correlational nature and in the form of a quantitative-cross-sectional research design. The research data was collected through a questionnaire. Its statistical population consists of heads and deputy heads of branches of Sepah banks in Gilan and Mazandaran during 2023 and a total of 108 samples were obtained. Structural Equation Modeling method and SPSS and SmartPLS software were used to test the model of this research. The results show the significant effect of creative accounting components on the quality of banks' reporting. Social responsibility moderates the relationship between creative accounting and financial reporting quality of banks towards competitive advantages. This research adds valuable insights to the existing literature regarding the concepts of social responsibility and creative accounting on the quality of reporting and helps the managers and policy makers of the country's banking system to develop a new approach in designing and explaining the determinants of creative accounting.
واکاوی نقش مسئولیت اجتماعی بر ارتباط حسابداری خلاق و کیفیت گزارشگری مالی
محسن ایمنی1*
سید رضا سید نژاد فهیم2
تاريخ دريافت: 28/06/1402 تاريخ پذيرش: 25/09/1402
چکیده
مطالعات نشان داده است که میزان بکارگیری حسابداری خلاقانه توسط شرکت‌ها رو به افزایش است. هدف از این مطالعه بررسی مولفه‌های حسابداری خلاق (اخلاق‌مداری، کیفیت افشاء، کنترل داخلی و ساختار مالکیت) بر کیفیت گزارشگری مالی بانک‌ها با در نظر گرفتن نقش تعدیلگر مسئولیت اجتماعی است. پژوهش حاضر يك پژوهش كاربردي و از لحاظ ماهیت توصيفي-همبستگي و در قالب طرح تحقیق کمی-مقطعی است. داده‌های پژوهش از طریق پرسشنامه جمع‌آوری شده است. جامعه آماری آن را روسا و معاونین شعب بانک‌های سپه استان‌های گیلان و مازندران در طی سال 1402 تشکیل است و در مجموع 108 نمونه به دست آمد. برای آزمون مدل این پژوهش از روش مدلسازی معادلات ساختاری و نرم‌افزار SPSS وSmartPLS استفاده شد. نتایج نشان‌دهنده تأثیر معنی‌دار مولفه‌های حسابداری خلاق بر کیفیت گزارشگری مالی بانک‌ها است. همچنین مسئولیت اجتماعی رابطه بین حسابداری خلاق و کیفیت گزارشگری مالی بانک‌ها به سمت مزیت‌های رقابتی را تعدیل می‌کند. این پژوهش بینش‌های ارزشمندی را به ادبیات موجود در رابطه با مفاهیم مسئولیت‌پذیری اجتماعی و حسابداری خلاق بر کیفیت گزارشگری اضافه می‌کند و به مدیران و سیاست‌گذاران نظام بانکی کشور کمک می‌کند تا رویکرد جدیدی را در طراحی و تبیین عوامل تعیین‌کننده حسابداری خلاق توسعه دهند.
واژه‌های کلیدی: حسابداری خلاق، مسئولیت اجتماعی، کیفیت گزارشگری مالی، صنعت بانکداری.
[1] گروه حسابداری، موسسه آموزش عالی آیندگان، تنکابن، ایران.(نویسنده مسئول)mohsen.imeni86@yahoo.com
[2] گروه حسابداری، واحد لاهیجان، دانشگاه آزاد اسلامی، لاهیجان، ایران. sr.snf@iau.ac.ir
1- مقدمه
بخش بانکی را می‌توان به عنوان یک عنصر اساسی در ساختار هر اقتصاد دانست که منجر به تخصیص بهینه منابع، رشد ظرفیت مالی افراد و سازمان‌ها می‌شود (فتحی آقابابا و همکاران، 1399). امروزه، نقش سیستم بانکداری به عنوان توسعه پایدار در سیستم پیچیده اقتصادی انکارناپذیراست. سیستم بانکداری قلب توسعه اقتصادی است (مغنی و همکاران، 1398). نقش بانک‌ها سازگار با ماهیت اقتصادی و اجتماعی جوامع در جذب سپرده‌ها و اعطا وام‌ها است، بنابراین می‌توان آنها را به عنوان عامل اصلی توسعه پایدار به شمار آورد (مرادی و همکاران، 1398). از این‌رو عملکرد این بانک‌ها می‌تواند بسیار بااهمیت باشد.
نتیجه عملکرد بانک‌ها در گزارش‌های مالی آنها نشان داده می‌شود، این گزارش‌ها به استفاده‌کنندگان کمک می‌کند تا از روند دقیق بانک در گذشته و آینده با خبر باشند. حسابداری خلاق1 استفاده از تکنیک‌ها و دانش پیشرفته حسابداری است که توسط قوانین و مقررات موجود پشتیبانی می‌شود. مدیریت با به کارگیری سواد حسابداری خلاقانه پیشرفته، بر گزارش‌های حسابداری غالباً تأثیر می‌گذارد. این شیوه‌ها به‌عنوان حسابداری خلاق یا حسابداری تهاجمی شناخته می‌شوند. به دلیل تأثیر آن بر نتایج سازمان، بحث فزاینده‌ای در مورد حسابداری خلاق در سطح جهانی وجود دارد؛ بنابراین، این مفهوم با استانداردهای اخلاقی حسابداری و اخلاق عمومی مرتبط است (رحمان2 و همکاران، 2023). ادبیات مربوطه نشان داده است که حسابداری خلاق به شدت بر کیفیت گزارشگری مالی تأثیر می‌گذارد. حسابداری خلاق عملی است برای تأثیرگذاری بر شاخص‌های مالی با استفاده از دانش حسابداری بدون نقض صریح سیاست‌ها و قوانین حسابداری. حسابداری خلاق برای نشان دادن وضعیت مالی آن گونه که مدیریت شرکت می‌خواهد انجام می‌شود و از این طریق ذینفعان می‌توانند از آنچه مدیریت می‌خواهد انجام دهند، مطلع شوند. این عمل اجازه می‌دهد تا اطلاعات مالی از شکل صحیح و دقیق آن توسط مدیران مورد دستکاری قرار گیرد (ازغایر3، 2022). از طرفی فشارها و تقاضاهای اطلاعاتی ذینفعان در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی تغییر کرده است و شرکت‌ها ملزم به پاسخگویی هستند. گزارش‌دهی پایداری یک ابزار ارتباطی مهم برای نشان دادن شفافیت و حکمرانی مؤثر است و به طور خاص مخاطب آن ذینفعان هستند (مشایخی و همکاران، 1400). نیاز به ارائه شفافیت برای ذینفعان، محرک بهبود کیفیت گزارشگری است (عابد4 و همکاران، c2022).
گزارشگری مالی با کیفیت منجر به ارائه داده‌های مالی قابل اعتماد، دقیق و به موقع مورد نیاز ذینفعان برای تصمیم‌گیری در مورد عملیات بانک‌ها می‌شود. هدف گزارشگری مالی ارائه داده‌های مالی به استفاده‌کنندگان به منظور تسهیل تصمیم‌گیری آگاهانه و عینی است (رحمانی و بشیرمنش، 1393). با این وجود، رویه حسابداری حاضر برخی از انتخاب‌ها را در مورد تکنیک‌های حسابداری و استفاده از قضاوت عینی برای تعریف سیاست‌های اندازه‌گیری، معیارهای شناسایی و در برخی موارد، ویژگی‌های ارکان حسابداری فراهم می‌کند (امیرآزاد و همکاران، 1397؛ شجاع و همکاران، 1401). جالب‌تر آنکه، خلاءهای موجود در استانداردهای حسابداری، بسترهایی را برای شرکت‌ها ایجاد می‌کند تا از تکنیک‌های حسابداری خلاقانه استفاده کنند (رحمان و همکاران، 2023). توانایی انتخاب چندین جنبه از حسابداری امکان دستکاری یا پنهان کردن عمدی اطلاعات را فراهم می‌سازد. چنین دستکاری‌هایی جذابیت ظاهری کسب‌و‌کارها را افزایش می‌دهد که می‌تواند سودآوری و ثبات مالی بهتری را به جای موقعیت واقعی نشان دهد (فرهنگ و همکاران، 1395). استانداردها و رویه‌ها به صراحت حسابرس را ملزم به بررسی و افشاء جنبه‌های مجاز و قانونی حسابداری خلاق نمی‌کند (موتوک5 و همکاران، 2019). در سال‌های اخیر فساد به موضوع و معضل مهم اقتصادی کشورمان تبدیل شده است به طوری که افکار عمومی را به خود جلب نموده و جو روانی منفی را در سطح کشور به وجود آورده است. مسئله فساد و نقض مالی در سیستم بانکداری ایران به تدریج از دهه 70 در مطبوعات منتشر شد جایی که پرده از اختلاس‌های بزرگ برداشت. بررسی مسائل مربوط به در بانک‌های ایران در سال‌های اخیر نشان‌دهنده کمبود و عدم شفافیت داده‌ها و عدم صلاحیت سیستم نظارت آنها است. توجه به این مقوله در سیستم بانکی اهمیت زیادی دارد. این موضوع از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و روانشناسی، آسیب‌هایی که بر بانک می‌گذارد ممکن است به بی‌اعتمادی و نادیده گرفتن امنیت آن از سوی مشتریان و در نتیجه در صورت ادامه شرایط، منجر به ورشکستگی بانک شود (قائمی اصل و ولائی، 1399). از این‌رو، هدف از این مطالعه ارزیابی استفاده از حسابداری خلاق در ایران و اثرات آن بر بخش بانکی و کیفیت گزارشگری مالی آن است. از سوی دیگر، بررسی مسئولیت اجتماعی و ارتباط آن با حسابداری خلاق و انگیزه دستکاری فعالیت‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است. مسئولیت اجتماعی ضعیف شرکتی، ارتباط بیشتری با دستکاری حسابداری دارد.
هدف این مطالعه درک دیدگاه‌های تجربی و نظری در این حوزه است که حمایت عملی را برای قانون‌گذاران و سرمایه‌گذاران مرتبط با صنعت بانکداری فراهم می‌کند. این مطالعه دیدگاه جدیدی در مورد حسابداری خلاق ارائه می‌دهد و به طور قابل‌توجهی به ادبیات مرتبط کمک می‌کند، زیرا پژوهش‌های محدودی در خصوص حسابداری خلاق در ایران انجام گرفته است. در این مطالعه تلاش بر این است که ادبیات مربوط به حسابداری خلاق از سه جنبه غنی شود. اولاً، عوامل تعیین‌کننده اولیه حسابداری خلاق مانند مسائل اخلاقی، کنترل داخلی، کیفیت افشا و ساختار مالکیت ارزیابی می‌شود. ثانیاً، اثربخشی مسئولیت اجتماعی در محدود کردن حسابداری خلاق توسط بخش بانکی در ایران بررسی می‌گردد. ثالثاً، میزان استقرار حسابداری خلاق در سیستم بانکی ایران تعیین و تاثیر آن بر کیفیت گزارشگری تبیین می‌شود. با این حال، شواهد محدودی در مورد اینکه چگونه تأثیر عوامل تعیین‌کننده حسابداری خلاق بر کیفیت گزارشگری مالی تحت تأثیر مسئولیت اجتماعی در بخش بانکداری ایران قرار می‌گیرد، وجود دارد. این مطالعه با هدف بررسی تأثیر مشترک عوامل تعیین‌کننده حسابداری خلاق و مسئولیت اجتماعی بر کیفیت گزارشگری مالی در ایران انجام می‌شود بر دو سوال متمرکز شد:
1. تأثیر عوامل تعیین‌کننده حسابداری خلاق بر کیفیت گزارشگری مالی در بخش بانکداری چیست؟
2. مسئولیت اجتماعی بانک تا چه اندازه رابطه بین حسابداری خلاق و کیفیت گزارشگری مالی را تعدیل می‌کند؟
در نهایت، یافته‌های این مطالعه برای سیاست‌گذاران، پژوهشگران و مدیران مفید خواهد بود و به ادبیات موجود و دیدگاه مبتنی بر شرکت کمک می‌کنند؛ بنابراین، پژوهش حاضر با محدود کردن عملکرد حسابداری خلاق در افزایش کیفیت گزارش‌های مالی در بخش بانکی کمک می‌کند.
2- مبانی نظری پژوهش
1-2- حسابداری خلاق
لوکا پاچیلو6 که به عنوان پدر حسابداری شناخته می‌شود، برای اولین بار مفهوم حسابداری خلاق را بیش از پنج قرن پیش معرفی کرد. او در سال 1494 در اولین کتابچه راهنمای حسابداری با نام مجموع حساب7، شیوه‌های مربوط به حسابداری خلاق را معرفی کرد. اخیراً حسابداران، حسابرسان، دانشگاهیان و سایر پژوهشگران به حسابداری خلاق توجه زیادی کرده‌اند. چنین رویه‌هایی در جریان انقلاب صنعتی به وجود آمد و از آن زمان تاکنون ادامه یافته است. با این حال، حسابداری خلاق به طور قابل توجهی از دهه 1980 افزایش یافته است (سانوسی و ایزدونمی8، 2014). حسابداری خلاق با مهندسی اطلاعات و گزارشگری مالی مرتبط است. سوسموس و دمیرهان9 (2013) عقیده دارند که حسابداری خلاق شامل دستکاری نحوه شناسایی درآمدها و هزینه‌ها است. چنین شیوه‌هایی باعث می‌شود که شرکت روی کاغذ بهتر از آنچه هست ظاهر شود. حسابداری خلاق اصول پذیرفته‌شده حسابداری را نقض نمی‌کند. در این راستا، گوئل10 (2014) عقیده داشت که هدف حسابداری خلاق، پیش‌بینی مالی قوی‌تر شرکت از نگاه استفاده کنندگان است. از سوی دیگر، این شیوه‌ها همچنین برای پیش‌بینی موقعیت مالی ضعیف‌تر بسته به خواسته‌های مدیریت نیز استفاده می‌شوند. حسابداری خلاق یک چالش حیاتی است که عامل بحران‌های مالی بزرگ قرن اخیر بوده است.
علاوه بر این، دیانا و بئاتریس11 (2010) معتقدند که حسابداری خلاق مجموعه اقداماتی است که توسط مدیران برای ارائه گزارش‌های مالی با هدف گمراه کردن سهامداران در مورد عملکرد مالی شرکت یا تأثیرگذاری بر نتایج قراردادها استفاده می‌شود. از این بحث واضح است که مدیران عمداً حسابداری خلاقانه را انجام می‌دهند تا درآمد، سود، دارایی و سایر امور مالی خود را مطابق با خواسته‌های خود منعکس کنند. علاوه بر این، حسابداری خلاق شامل دستکاری هر دو شاخص عملکرد و موقعیت مالی (صورت سود و زیان و صورت وضعیت مالی) شرکت است. حسابداری خلاق به دنبال سود بردن مجموعه کوچکی از افراد به هزینه دیگران است. برخی از پژوهشگران بر سر این دیدگاه به توافق نرسیدند. آنها حسابداری خلاق را یک مداخله عمدی در فرآیند گزارشگری مالی خارجی به نفع ذینفعان خاص می‌دانند (علی‌شاه12 و همکاران 2011). اطلاعاتی که فاش می‌شود نیازی به جعلی بودن ندارد. با این حال، حقایق به گونه‌ای تحریف شده‌اند که می‌توان آن را نقض الزام افشای کامل تعریف‌شده توسط استاندارد بین‌المللی گزارشگری مالی در نظر گرفت. دستکاری حساب‌ها تغییر و جعل عمدی داده‌های مالی برای دستیابی به اهداف مدیریت است. به طور معمول، هدف این است که گزارشگری طبق انتظارات مدیریت انجام گیرد. در کل دستکاری حساب‌ها به دو گروه مختلف طبقه‌بندی می‌شوند: حسابداری خلاق (مشروعیت حسابداری حفظ می‌شود) و تقلب حسابداری (خط‌مشی‌ها و اصول حسابداری نقض می‌شود) (عابد و همکاران، a2022). کشف تکنیک‌های حسابداری خلاق برای سرمایه‌گذاران دشوار است. شرکت‌هایی مانند انرون، وردکام و آرتور اندرسون به دلیل بکارگیری شیوه‌های حسابداری خلاقانه سقوط کردند، اگرچه این شرکت‌ها از نظر مالی پایدار بودند. البته محققان دلایل متعددی را برای این فروپاشی‌ها یافته‌اند، از جمله گزارشگری مالی ناکافی، استفاده نادرست از داده‌های مالی، فقدان ارزش های اخلاقی شرکت، جهت‌گیری آینده شرکت بدون ایجاد ارزش و شیوه‌های حاکمیت شرکتی ضعیف (رحمان و همکاران، 2023).
2-2- عوامل تعیین‌کننده حسابداری خلاق
در این بخش منشا توسل به حسابداری خلاق بحث می‌شود. تاکید بر مطالعات اخیر است که انگیزه‌های حسابداری خلاق را در اقتصادهای توسعه‌یافته برجسته کرده و آنها را با بازارهای در حال توسعه مقایسه می‌کنند (عابد و همکاران، a2022).
1. مسائل اخلاقی13
روش‌های حسابداری خلاقانه غیرقانونی نیستند، اما از نظر گمراه کردن سرمایه‌گذاران غیراخلاقی هستند و با روش‌های حسابداری متقلبانه متفاوت هستند (الخوری14 و همکاران، 2023). گزارشگری مالی به طور قابل توجهی تحت تأثیر بسیاری از مسائل اخلاقی ناشی از استفاده از حسابداری خلاق است. مسئله نمایندگی و چالش‌های مرتبط نیاز به افشای مالی و گزارش‌دهی را الزامی می‌کند. مدیریت و سهامداران یک واحد تجاری نمونه کلاسیکی از رابطه کارگمار و کارگذار هستند. جنبه‌های حیاتی این رابطه شامل عدم تقارن اطلاعاتی به دلیل تضاد منافع، پنهان کردن اطلاعات، جنبه‌های خطر اخلاقی و انتخاب نامطلوب است. هنتاتی کلیلا15 و همکاران (2017) بیان می‌کنند که حسابداری خلاق از تضاد منافع بین گروه‌های مختلف ذینفع ناشی می‌شود. ناظران بازار این را یک نگرانی مهم در نظر می‌گیرد؛ بنابراین، مسئولین فرآیندها و مقرراتی را اجرا می‌کنند که به دنبال رسیدگی به چنین مسائل اطلاعاتی، حفاظت از منافع عمومی و بازگرداندن اعتماد به بازار است. حسابداری خلاق مسئول بسیاری از رسوایی‌های مالی جهانی است. چارچوب‌های اخلاقی معمولاً سعی می‌کنند جنبه‌هایی را که به افراد و جامعه مربوط می‌شوند شناسایی کنند. این چارچوب‌ها چگونگی رفتار انسان‌ها را در سناریوهای عملی بررسی می‌کنند تا اطمینان حاصل شود که همه اقدامات قابل قبول تلقی می‌شوند، یعنی برای فرد و دیگران مطلوب هستند. یک قاعده راهنمایی معمولی و هسته اصلی همه چارچوب‌های اخلاقی این است که اقدامات باید منصفانه باشد و با در نظر گرفتن وظیفه اساسی مراقبت از دیگران، تلاش کند برای جامعه خوب باشد (انگلس و کریچانچای16، 2018).
2. کیفیت افشا17
کیفیت افشا تعریف کلی، کیفی یا کمی ندارد. کیفیت افشا بر اساس سودمندی اطلاعات برای استفاده‌کنندگان علاقه‌مند در رابطه با تصمیم‌گیری آگاهانه است. در مقابل، یائو18 و همکاران (2020) در مورد حسابرسی اطلاعات برای تأیید قابلیت اتکا و اطمینان از پاسخگویی مناسب برای تصمیم‌گیرندگان بحث کردند. جامعیت داده‌های مسئولیت اجتماعی به سطحی مربوط می‌شود که افراد می‌توانند از اطلاعات ارائه‌شده برای درک و قدردانی از فعالیت‌های اجتماعی انجام‌شده توسط مدیران کسب‌وکار و درک دیدگاه آنها در مورد آن اقدامات استفاده کنند. با توجه به عدم وجود یک بنیاد نظری یکپارچه، ادبیات موجود با استفاده از تئوری‌های اقتصادی و سیاسی-اجتماعی به علل گزارشگری غیرمالی می‌پردازد. پیش‌فرض اساسی این است که سازمان‌ها اطلاعات را به دلیل فشار اعمال شده توسط ساختار سازمانی افشا می‌کنند (دی لوکا19 و همکاران، 2020).
3. کنترل داخلی20
فرض بر این است که کنترل داخلی قوی‌تر به مسائل مربوط به حاکمیت و کیفیت گزارشگری مالی بیشتر تاکید می‌کند. یک فرآیند کنترل داخلی می‌تواند یک سیستم نظارتی موثر باشد. گزارشگری مالی با کیفیت به ایجاد یک مکانیسم کنترل داخلی قوی، مؤثر و با کیفیت وابسته است. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که کنترل داخلی ضعیف ممکن است منجر به خطاهای بااهمیت بیشتر و افشای نادرست مالی شود که نشان دهنده استفاده از حسابداری خلاق است. رسوایی‌های مالی متعدد منجر به تصویب قانون ساربنز-آکسلی21 شد. بر اساس این قانون، شرکت‌ها موظف شدند از سیستم‌های کنترل داخلی جامع و موثر استفاده کنند. تصویب این قانون بینشی از وضعیت ضعیف کنترل داخلی که در آن زمان رایج بود را ارائه می‌دهد. راهبری شرکتی شامل فرآیندهای سازمانی است که برای تدوین، اجرا و استفاده از کنترل‌های داخلی استفاده می‌شود. با این حال، یک کنترل داخلی کارآمد گزارشگری مالی نشان دهنده تعهد سازمان به افشای تمام اطلاعات حیاتی برای عموم و سهامداران آنها است (الزبان22، 2020).
مطالعات نشان داده‌اند که بین نقاط ضعف مشخص شده، جنبه‌های تجاری مانند پیچیدگی، تغییرات سازمانی، سرمایه‌گذاری و سودآوری همبستگی وجود دارد. ارزیابی‌های پیشین نشان داد که کنترل داخلی ناکافی به طور قابل ملاحظه‌ای بر کیفیت گزارشگری مالی تأثیر می‌گذارد. بطور مثال، اقلام تعهدی پیش‌بینی نشده بالاتر با کنترل داخلی ضعیف مرتبط است. علاوه بر این، مشخص شده است که سازمان‌هایی که اطلاعات مربوط به کنترل داخلی را افشا می‌کنند، ضعف‌های قابل توجهی را در مورد چگونگی تأثیر اندازه مؤسسه حسابرسی بر کیفیت گزارش‌های حسابرسی برجسته می‌کنند. پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که موسسات حسابرسی بزرگ نسبت به موسسات کوچک‌تر زمان بیشتری را به مکانیسم‌های کنترل داخلی اختصاص می‌دهند. افشای گزارش‌های حسابرسی یک نمای کلی و دقیق از کسب و کار را برای استفاده توسط تحلیلگران و سایر اشخاص ذینفع ارائه می‌دهد (برندک و محمدی، 1398).
4. ساختار مالکیت23
ساختار مالکیت از دو جنبه قابل بررسی است: اولاً، سطح تمرکز مالکیت عامل مهمی است، زیرا می‌تواند در رای‌گیری‌ها و تصمیم‌گیری‌ها تاثیرگذار باشد. تمرکز مالکیت بالاتر می‌تواند کنترل خارجی بر مدیریت را بهبود بخشد و از این طریق میزان شیوه‌های حسابداری خلاقانه محدود می‌شود، در نتیجه کیفیت گزارشگری مالی نیز افزایش خواهد یافت. ماهیت مالکیت عامل دوم است؛ با در نظر گرفتن درجه مشابهی از تمرکز، سهامدار دولتی یا نهادهای وابسته به دولت، خصوصی یا مدیریتی می‌تواند از جنبه انگیزه و عملکرد تاثیر متفاوتی بر شرکت داشته باشد (آرتور24 و همکاران، 2019).
بخش بانکداری ایران دارای ساختارهای مالکیت متفاوتی است، بانک‌های دولتی، در کنار بانک‌های خصوصی و بانک‌های نیمه خصوصی در حال فعالیت هستند. ادبیات به طور گسترده به همبستگی بین کیفیت گزارشگری مالی و ساختار مالکیت واحد تجاری اشاره می‌کند. تحقیقات در مورد ارتباط بین کیفیت گزارشگری مالی و مالکیت نتایج واضحی به همراه نداشته است. افشای مالی و ساختار مالکیت رابطه منفی دارند. در مقابل، یاسر25 و همکاران (2017) دریافتند که تمرکز مالکیت و کیفیت گزارشگری مالی به طور مستقیم با هم مرتبط هستند. پژوهش‌های اخیر شواهد کافی را نشان می‌دهد که نشان دهنده سوء استفاده از اطلاعات داخلی توسط کنترل سهامداران کنترل‌کننده است. این افراد از اطلاعات برای اعمال کنترل بیشتر و به دست آوردن منافع شخصی به هزینه گروه اقلیت سوء استفاده می‌کنند. شکل 1 ساختار عوامل تعیین‌کننده حسابداری خلاق را نشان می‌دهد.
[1] Creative Accounting
[2] Rahman
[3] Ezghayer
[4] Abed
[5] Mutuc
[6] Luca Paciolo
[7] Summa de Arithmetica
[8] Sanusi & Izedonmi
[9] Susmus & Demirhan
[10] Goel
[11] Diana & Beattrice
[12] Ali Shah
[13] Ethical Issues
[14] Al-Khoury
[15] Hentati-Klila
[16] Engelseth & Kritchanchai
[17] Disclosure Quality
[18] Yao
[19] De Luca
[20] Internal Control
[21] Sarbanes Oxley
[22] Alzeban
[23] Ownership Structure
[24] Arthur
[25] Yasser
شکل (1) ساختار عوامل تعیین کننده حسابداری خلاق (عابد و همکاران، 2022).
3-2- بسط فرضیه‌های پژوهش
1-3-2- کیفیت حسابداری خلاق و گزارشگری مالی
شیوه‌های حسابداری خلاق اغلب قانون را زیر پا نمی‌گذارند و غیرقانونی تلقی نمی‌شوند. با این حال، مدیران مالی ممکن است از ابهامات موجود در قانون برای به تصویر کشیدن وضعیت مالی شرکت، با توجه به ترجیحات تعیین شده توسط مدیریت استفاده کنند. این شیوه به آنها کمک می‌کند تا شرایط اقتصادی و مالی شرکت را بیش از حد برآورد کنند که منجر به گزارشگری مالی ضعیف می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد که شیوه‌های حسابداری خلاق بر کیفیت گزارشگری مالی تأثیر می‌گذارد (به‌عنوان مثال، رحمان و همکاران، 2023؛ عابد و همکاران، c2022؛ تاری وردی و همکاران، 1397). در این مطالعه، پژوهشگران تلاش کردند تا برخی از عوامل تعیین‌کننده را که می‌توانند بر کیفیت گزارشگری مالی تأثیر بگذارند، تعریف کنند. این مطالعه همچنین می‌تواند شیوه‌های مختلف دستکاری که در حین ارائه گزارش‌های مالی اجرا می‌شود و تأثیر آن بر صنعت بانکداری را توضیح دهد.
ادبیات استدلال می‌کند که تمایل برخی از مدیران به تمرکز بر منافع کوتاه‌مدت عمدتاً عامل ایجاد محیط‌های غیراخلاقی در شرکت‌ها است که بیشتر گزارشگری مالی ضعیف را تشویق می‌کند. وقتی مدیران رفتار اخلاقی اتخاذ می‌کنند، شفافیت حسابداری در شرکت می‌تواند افزایش یابد. برخی از مطالعات، مقبولیت و اجرای رفتار اخلاقی را در میان حسابداران، خزانه‌داران و سرمایه‌گذاران نهادی مورد بررسی قرار دادند. آنها مشاهده کردند که خزانه‌داران به طور قابل‌توجهی شیوه‌های حسابداری خلاقانه را اجرا می‌کنند، در حالی که تنظیم‌کننده‌ها و حسابداران عمومی به ندرت شیوه‌های حسابداری خلاقانه را انجام می‌دهند. آنها همچنین خاطرنشان کردند که نگرش مدیران در درجه اول تمرکز بر حسابداری خلاق است. این دیدگاه آنها نشان می‌دهد که کیفیت گزارشگری مالی به طور معناداری تحت تأثیر رفتار اخلاقی مدیران قرار دارد (ازغایر، 2022). نتایج پژوهش پراتیوی و فجر1 (2023) در اندونزی نشان داد که دانش اخلاقی بر ادراک دانشجویان حسابداری در مورد شیوه‌های حسابداری خلاق تأثیر مثبت دارد. خوشبخت و همکاران (1401) نیز به این نتیجه رسیدند که سطح اخلاقی بالاتر مدیران عاملی مؤثر در کاهش تقلب در گزارشگری مالی توسط حسابداران است؛ بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که محیط اخلاقی و مدیریت اخلاقی بر کیفیت گزارشگری مالی تأثیر می‌گذارد. شرکت‌هایی که سابقه خوبی دارند گزارش مالی با کیفیت بالایی ارائه می‌کنند.
رابطه مستقیمی بین میزان شیوه‌های حسابداری خلاق و عدم تقارن اطلاعاتی وجود دارد به‌طوری‌که افزایش در شیوه‌های حسابداری خلاق نشان‌دهنده افزایش عدم تقارن اطلاعاتی است. از این‌رو، عدم تقارن اطلاعاتی موجود بین سرمایه‌گذاران و مدیریت برای شیوه‌های حسابداری خلاق حیاتی است. بهبود کیفیت افشا در یک سازمان منجر به کاهش عدم تقارن اطلاعات می‌شود. از این‌رو، ارتباط منفی بین شیوه‌های حسابداری خلاقانه و کیفیت افشا مشاهده می‌شود. قیمت سهام شرکت‌هایی با کیفیت افشای پایین‌تر و حسابداری خلاقانه بالاتر، در بلندمدت، کمتر از ارزش ذاتی آن خواهد بود. این رابطه اهمیت بین کیفیت افشا، حسابداری خلاقانه و ارزش شرکت را برجسته می‌کند؛ بنابراین، این موضوع به رابطه مثبت بین کیفیت افشا و کیفیت گزارشگری مالی اشاره دارد. این نوع رابطه مثبت مانع دستکاری سود مدیریتی و رفتار گزارشگری مالی غیراخلاقی فرصت‌طلبانه انجام شده توسط مدیریت شرکت می‌شود (دریائی و ایمنی، 2023). عابد و همکاران (c2022) و برزیده و همکاران (1402) به این نتیجه رسیدند که بهبود کیفیت افشاء منجر به ارتقاء اثربخشی گزارشگری مالی می‌شود.
هر گونه شکست در کشف یا جلوگیری از تقلب یا اظهارات اشتباه در گزارشگری مالی می‌تواند بر کیفیت گزارشگری تأثیر منفی بگذارد. تئوری نمایندگی بیان می‌کند که هرگاه کنترل‌های داخلی گزارشگری مالی نادیده گرفته شوند، منافع و اهداف بین مالکان و مدیران از هم فاصله بیشتری می‌گیرند. با این حال، کنترل داخلی کارآمد گزارشگری مالی نشان‌دهنده تعهد سازمان به افشاء تمام اطلاعات حیاتی برای عموم و سهامداران آنها است. در نتیجه کنترل داخلی گزارشگری مالی می‌تواند کیفیت گزارشگری مالی را بهبود بخشد. نتایج پژوهش‌های دبارما و روی2 (2023)، عابد و همکاران (b2022)، بیمو3 و همکاران (2019) و عزیززاده و خداداده‌ی شاملو (1398) نتایج نشان می‌دهد که بین ضعف کنترل‌های داخلی و گزارشگری مالی متقلبانه ارتباط مستقیم و معناداری وجود دارد. رابطه بین ساختار مالکیت و کیفیت گزارشگری مالی در بسیاری از پژوهش‌ها مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج پژوهش‌های بالوچ4 و همکاران (2019) و مودل5 (2015) نشان می‌دهد که سهامداران انگیزه کمتری برای دستکاری صورت‌های مالی دارند و در نتیجه شیوه‌های حسابداری خلاقانه را کاهش می‌دهند. آنها همچنین تاکید کردند که ساختار مالکیت کیفیت گزارشگری مالی را با کاهش سطح شیوه‌های حسابداری خلاقانه بهبود می‌بخشد (عابد و همکاران، b2022). با این حال، همه مطالعات قبلی از این نظریه پیروی نکردند. به‌طور مثال راستگوبرمایی و داداشی (1397) و پورحیدری و سمیعی‌نژاد (1394) به این نتیجه رسیدند که ساختار مالکیت تاثیری بر گزارشگری مالی متقلبانه ندارد که این می‌تواند حاکی از کم‌توجهی مدیران شرکت‌ها نسبت به مقوله گزارشگری مالی متقلبانه در محیط اقتصادی ایران باشد. بر اساس این نتایج می‌توان فرضیه‌های زیر را ارائه کرد:
فرضیه اول: بین مسائل اخلاقی و کیفیت گزارشگری مالی رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد.
فرضیه دوم: بین کیفیت افشاء و کیفیت گزارشگری مالی رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد.
فرضیه سوم: بین کنترل داخلی و کیفیت گزارشگری مالی رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد.
فرضیه چهارم: بین ساختار مالکیت و کیفیت گزارشگری مالی رابطه مثبت و معنیداری وجود دارد.
2-3-2- اثر تعدیل‌کننده مسئولیت اجتماعی
در سال‌های اخیر، بسیاری از پژوهشگران به اهمیت رابطه بین مسئولیت اجتماعی و کیفیت گزارشگری مالی پی برده‌اند (به عنوان مثال، ژانگ و همکاران6، 2023؛ تران7 و همکاران، 2022؛ گایو8 و همکاران، 2022: موتوک و همکاران، 2019). تمرکز بر مسئولیت اجتماعی نشان‌دهنده تجزیه و تحلیل هزینه-منفعت نیست، زیرا شرکت‌هایی که عمدتاً بر مسئولیت اجتماعی تمرکز می‌کنند، نقش حسابداری خلاق را محدود می‌نمایند. توجه به مسئولیت اجتماعی، مشکلات نمایندگی را کاهش می‌دهد. مسئولیت اجتماعی توسط شرکت‌هایی اجرا می‌شود که هدف آنها برآورده کردن نیازهای اخلاقی و اجتماعی است و می‌تواند از هرگونه تضاد منافع بین سهامداران و مدیران جلوگیری کند. علاوه بر این، مدیران اغلب مسئولیت اجتماعی را به‌عنوان انگیزه‌ای برای پنهان کردن شیوه‌های حسابداری خلاقانه خود و اجتناب از هزینه جریمه شدن به دلیل کیفیت گزارشگری مالی پایین خود اجرا می‌کنند (کیم9 و همکاران، 2019). با این حال، بسیاری از مطالعات پیشین نشان داد که رویه‌های مسئولیت اجتماعی به طور مثبت با رفتار اخلاقی مدیران مرتبط است و رشد اخلاقی مدیران با مسئولیت اجتماعی آنها مرتبط است. این امر از این ایده حمایت می‌کند که شیوه‌های مسئولیت اجتماعی به‌عنوان مشوق‌های اخلاقی برای مدیرانی که مایل به خدمت به جامعه خود هستند عمل می‌کند. اگر رویه‌های مسئولیت اجتماعی با قصد مدیران برای پنهان کردن شیوه‌های حسابداری خلاقانه‌شان مرتبط باشد، این هزینه کمتر از هزینه تنبیه گزارش‌های مالی بی‌کیفیت آنها خواهد بود.
مطالعات محدودی نقش تعدیل‌کننده مسئولیت اجتماعی را در رابطه بین کیفیت افشا و کیفیت گزارشگری مالی بررسی کرده اند. کیفیت افشا کیفیت گزارشگری مالی یک شرکت را بهبود بخشید، در حالی که انتشار یک گزارش شرکتی یکپارچه به طور مثبت رابطه بین کیفیت افشا و کیفیت گزارشگری مالی را تعدیل می‌کند. لذا پیش‌بینی می‌شود که وقتی افشای مسئولیت اجتماعی تقویت می‌شود، تاثیر افشاء بر کیفیت گزارشگری مالی افزایش می‌یابد. این موضوع در پژوهش عابد و همکاران (c2022) تایید شد.
کیفیت کنترل داخلی بر کیفیت گزارشگری مالی تأثیر می‌گذارد. در فرآیند مسئولیت اجتماعی، تخصیص منابع و مسئولیت‌ها نباید به طور متعارف محدود شود. با این حال، باید منعکس کننده شیوه‌های مسئولیت اجتماعی باشد. کنترل داخلی با اجرای شیوه‌های مسئولیت اجتماعی همراه است. فرآیند کنترل داخلی باید اطمینان حاصل کند که شرکت‌ها اقدامات مسئولیت اجتماعی خود را انجام می‌دهند و در نتیجه منافع و حقوق مشروع ذینفعان را حفظ می‌کنند. از این‌رو، افزایش اثربخشی شیوه‌های مسئولیت اجتماعی در شرکت‌ها، سطح شیوه‌های کنترل داخلی آنها را افزایش می‌دهد که منجر به بهبود کیفیت گزارشگری مالی می‌گردد. نتیجه پژوهش اسماعیل‌پور و همکاران (1398) نشان می‌دهد که هدف مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها، رفع تعارضات میان ذینفعان و در نتیجه به حداکثر رساندن ثروت سهامداران بوده و موجب افزایش اثربخشی کنترل‌های داخلی شرکت می‌شود.سهامداران و مدیران عموماً تمایل دارند که به منظور بهبود تصویر شرکت نزد جامعه، شیوه‌های مسئولیت اجتماعی را اجرا نمایند و از انجام اموری که تاثیر منفی بر تصویر شرکت می‌گذارد اجتناب می‌کنند. همه این شیوه‌ها بر اساس تمایل آنها برای بهبود یا حفظ کیفیت گزارشگری مالی است. علاوه بر این، از آنجایی که سهامداران به شدت با سازمان‌ها همذات پنداری می‌کنند، سهامداران عمده می‌ترسند که کاهش اعتبار شرکتی آن می‌تواند نام سازمان را خدشه‌دار کند. سهامداران عمده می‌توانند کیفیت گزارشگری مالی را تحت تأثیر قرار دهند زیرا قدرت رای دارند و دارای مزیت اطلاعاتی نامتقارن در مقایسه با سایر سهامداران بود. این موضوع در پژوهش عابد و همکاران (c2022) تایید شد. از سوی دیگر نتیجه پژوهش عزتی و همکاران (1400) بیانگر آن بود که ساختار مالکیت ضمن اینکه منجر به کاهش افشای مسئولیت اجتماعی می‌شوند، کیفیت گزارشگری را نیز کاهش می‌دهد. بر اساس منطق فوق، فرضیه‌های تعامل زیر پیشنهاد می‌شود:
فرضیه پنجم: مسئولیت اجتماعی به طور مثبت رابطه بین مسائل اخلاقی و کیفیت گزارشگری مالی را تعدیل می‌کند.
فرضیه ششم: مسئولیت اجتماعی به طور مثبت رابطه بین کیفیت افشا و کیفیت گزارشگری مالی را تعدیل می‌کند.
فرضیه هفتم: مسئولیت اجتماعی به طور مثبت رابطه بین کنترل داخلی و کیفیت گزارشگری مالی را تعدیل می‌کند.
فرضیه هشتم: مسئولیت اجتماعی به طور مثبت رابطه بین ساختار مالکیت و کیفیت گزارشگری مالی را تعدیل می‌کند.
3- روش پژوهش
پژوهش حاضر يك پژوهش كاربردي و از لحاظ ماهیت توصيفي-همبستگي و در قالب طرح تحقیق کمی-مقطعی است و هدف آن تبیین نقش حسابداری خلاق بر کیفیت گزارشگری در صنعت بانکداری می‌باشد. نتايج حاصل از اين بررسي مي‌تواند براي گروه‌هاي متعددي من‌جمله مدیران نظام بانکی، دانشگاهیان، قانون‌گذاران حرفه مورد استفاده قرار گيرد. بر طبق ارتباط تئوری بین متغیرهای موردمطالعه، مدل مفهومی این پژوهش در شکل (2) نشان‌داده‌شده است.
[1] Pratiwi & Fajar
[2] Debbarma & Roy
[3] Bimo
[4] Baalouch
[5] Mudel
[6] Zhang
[7] Tran
[8] Gaio
[9] Kim
شکل (2) مدل مفهومی پژوهش
بانک سپه از سال 1400 با فرایند تجمیع و یکپارچه‌سازی کلیه بانک‌های ادغام‌شده مواجه شد. این ادغام بیشتر در فرایندهای مدیریتی و ساختار مالکیت انجام گردید؛ لذا این بانک با توجه به تغییرات اساسی که در ساختار خود تجربه نمود، به عنوان جامعه آماری پژوهش انتخاب گردید. در سلسله مراتب اداری، روساء و معاونین شعب دارای مسئولیت بیشتری نسبت به سایرین هستند، به همین منظور در این پژوهش آنها به عنوان نمونه هدف درنظر گرفته شدند. با توجه به گستردگی جامعه، شعب بانک‌های سپه استان‌های گیلان و مازندران در طی سال 1402 انتخاب شدند. در مجموع در این دو استان 243 شعبه این بانک وجود دارد که پژوهشگران با استفاده از پرسشنامه‌های کاغذی و به صورت نمونه‌گیری در دسترس، اقدام به جمع‌آوری داده‌ها نمودند. در مجموع 108 پاسخ بدون نقص به دست آمد و در تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده شد. سؤالات پرسشنامه با اقتباس از پژوهش عابد و همکاران (c2022) در دو بخش سؤالات عمومي و تخصصي تهیه شد. بخش عمومي سؤالات در خصوص ويژگي‌هاي جمعیت‌شناختی پاسخ‌دهندگان همچون جنسيت، سن، تحصیلات و تجربه کاری است و در بخش سؤالات تخصصي مجموعاً 45 گويه مطرح شده كه براي سنجش متغيرهای پژوهش مورداستفاده قرار گرفتند. نحوه نمره‌دهي به سؤالات در پرسشنامه‌هاي مذكور در مقیاس 5 درجه‌ای ليكرت، از كاملاً مخالفم (1) تا كاملاً موافقم (5) رتبه‌بندی شده‌اند. برای آزمون مدل این پژوهش از روش مدلسازی معادلات ساختاری و نرم‌افزار SPSS و PLSSmart استفاده شد.
4- یافته‌های پژوهش
1-4- آمار توصيفي و جمعیت‌شناختی
خلاصه نتایج جمعیت‌شناختی پژوهش در جدول (1) ارائه شده است. در بین پاسخ‌دهندگان 94 نفر مرد و 14 نفر زن بودند كه نشانه‌ای از تفکر مردسالاری می‌تواند باشد. از نظر رده سنی، بیشترین فراوانی مربوط به طبقه 41 تا 50 سال با 40 درصد و کمترین فراوانی مربوط به طبقه کمتر از 30 سال با 11 درصد بوده است. اکثر پاسخ‌دهندگان دارای مدرک کارشناسی بوده‌اند. تجربه کاری 36 درصد پاسخ‌دهندگان بیش از 20 سال می‌باشد. اطلاعات مربوط به آمار توصيفي متغیرهای پژوهش در جدول (2) نشان‌داده‌شده است. همان‌گونه كه ملاحظه می‌شود بيشترين ميانگين پاسخ افراد به مؤلفه کنترل داخلی و کمترین میانگین پاسخ افراد به مؤلفه مسئولیت اجتماعی است که نشان از توجه کم نظام بانکی به این مقوله دارد. مسائل اخلاقی نیز بیشترین پراکندگی در بین پاسخ‌دهندگان را به خود اختصاص داد.
جدول (1) ويژگي‌هاي جمعیت‌شناختی پاسخ‌دهندگان
جمعیت‌شناسی | دسته‌بندی | فراوانی | درصد |
جنسیت | زن مرد | 14 94 | 13 87 |
سن | 30 سال یا جوانتر 31-40 41-50 بالاتر از 50 سال | 12 31 43 22 | 11 29 40 20 |
میزان تجربه | کمتر از 10 سال 10-20 سال بیشتر از 20 سال | 17 52 39 | 16 48 36 |
تحصیلات | پایین‌تر از کارشناسی کارشناسی کارشناسی ارشد دکترا | 15 57 32 4 | 14 53 30 3 |
جمع | 108 | 100 | |
جدول (2) آمار توصيفي متغیرهای پژوهش
متغیرهای پژوهش | میانگین | حداقل | حداکثر | اتحراف معیار | |
حسابداری خلاق | مسائل اخلاقی | 089/3 | 33/1 | 00/5 | 904/0 |
کیفیت افشاء | 081/3 | 67/1 | 00/5 | 883/0 | |
کنترل داخلی | 382/3 | 33/1 | 00/5 | 896/0 | |
ساختار مالکیت | 124/3 | 25/1 | 50/4 | 730/0 | |
مسئولیت اجتماعی | 041/3 | 33/1 | 00/5 | 804/0 | |
کیفیت گزارشگری مالی | 210/3 | 50/1 | 75/4 | 746/0 | |
2-4- برازش مدل‌های پژوهش
در برازش مدل‌های اندازه‌گیری، رابطه بین گویه‌ها با سازه‌ها بررسی می‌شود. از سه معیار پایایی، روایی همگرا و روایی واگرا برای ارزیابی بخش اندازه‌گیری استفاده شد. پایایی نیز از سه طریق، سنجش بارهای عاملی، آلفاي کرونباخ و پایایی ترکیبی بررسی گردید. ازآنجاکه تمامی گویه‌ها دارای بار عاملی بیشتر از 4/0 بودند، پایایی مدل قابل‌قبول است. نتایج ضرايب آلفاي کرونباخ و پايايي ترکيبي تمام متغیرها بیشتر از 7/0 است، لذا می‌توان بیان نمود که وضعیت پایایی متغیرهای پژوهش مناسب است. روایی همگرا به بررسی همبستگی هر متغیر با سؤالات خود می‌پردازد. در این پژوهش به‌منظور بررسي روايي همگرا از شاخص ميانگين واريانس استخراج‌شده (AVE) استفاده‌شده است و مقادیر بالاي 5/0 روايي همگرا قابل‌قبول را نشان ميدهد. براي نشان‌دادن مستقل بودن مفاهيم مورداستفاده در پژوهش، از روايي واگرا استفاده شد. نتایج بررسی روایی همگرا و واگرا در جدول (3) ارائه شده است. مقدار AVE براي تمامي متغیرهای مدل بیشتر از 5/0 به‌دست‌آمده است، درنتیجه روايي همگراي مدل تأييد ميشود. همچنین مقدار جذر AVE (اعداد روي قطر اصلي) تمامي متغيرهاي پنهان پژوهش از مقدار همبستگي ميان آنها با ساير متغیرها بيشتر است که اين امر روايي واگراي مناسب مدلهاي اندازهگيري را نشان ميدهد.
جدول (3) نتایج روایی همگرا و واگرای متغیرهای پژوهش
| متغیرهای پژوهش | AVE | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
1 | مسائل اخلاقی | 690/0 | 831/0 |
|
|
|
|
|
2 | کیفیت افشاء | 682/0 | 818/0 | 826/0 |
|
|
|
|
3 | کنترل داخلی | 683/0 | 814/0 | 815/0 | 826/0 |
|
|
|
4 | ساختار مالکیت | 545/0 | 720/0 | 719/0 | 708/0 | 738/0 |
|
|
5 | مسئولیت اجتماعی | 609/0 | 673/0 | 626/0 | 657/0 | 729/0 | 780/0 |
|
6 | کیفیت گزارشگری مالی | 521/0 | 720/0 | 701/0 | 709/0 | 711/0 | 704/0 | 722/0 |
در بررسی برازش مدل ساختاری، رابطه بین سازه‌ها بررسی می‌شود. ضریب تعیین (R2) مربوط به متغیر وابسته مدل است و شاخصی است که تأثیر متغیر مستقل را بر متغیر وابسته نشان می‌دهد. مقدار این ضریب برای متغیر کیفیت گزارشگری مالی 18/0 محاسبه شده است که مناسب‌بودن برازش مدل ساختاری را تأیید می‌کند. شاخص Q2 قدرت پیش‌بینی متغیرهای درون‌زای مدل را مشخص می‌سازد. مقدار این شاخص برای تمام متغیرهای درون‌زا بیش از 40 درصد است که قدرت پیش‌بینی مناسب و قابل‌قبول را نشان می‌دهد. برازش مدل کلی شامل هر دو بخش مدل اندازه‌گیری و ساختاری می‌شود و با تأیید برازش آن، بررسی برازش در یک مدل کامل می‌شوند. برازش مدل کلي بر اساس معيار GOF بررسي ميشود. مقدار این شاخص 78/0 محاسبه شد که نشان از برازش کلی قوی مدل پژوهش دارد.
3-4- آزمون فرضیه‌های پژوهش
در جدول (4) ضریب مسیر و نتیجه آزمون فرضیه‌های پژوهش ارائه شده است. با توجه به جدول 4 و اینکه آماره تی همه مسیرها بزرگتر از 96/1 است، می‌توان نتیجه گرفت که در سطح اطمینان 95 درصد تمام فرضیه‌های پژوهش تایید می‌شوند. بیشترین ضریب مسیر مربوط به تاثیر مسائل اخلاقی و کمترین ضریب مسیر هم متعلق به تعامل ساختار مالکیت و مسئولیت اجتماعی است. لازم به ذکر است که وقتی مسئولیت اجتماعی وارد مدل می‌شود، ضریب مسیر و آماره تی کاهش می‌یابند.
جدول (4) نتایج تحلیل مسیر در مدل معادلات ساختاری
فرضیه | ارتباط‌ها | ضرایب مسیر | آماره تی | تصمیم |
1 | مسائل اخلاقی ← کیفیت گزارشگری مالی | 263/0 | 561/10 | حمایت شد |
2 | کیفیت افشاء ← کیفیت گزارشگری مالی | 231/0 | 876/10 | حمایت شد |
3 | کنترل داخلی ←کیفیت گزارشگری مالی | 232/0 | 209/11 | حمایت شد |
4 | ساختار مالکیت ←کیفیت گزارشگری مالی | 190/0 | 357/11 | حمایت شد |
5 | مسائل اخلاقی× مسئولیت اجتماعی ← کیفیت گزارشگری مالی | 024/0 | 226/3 | حمایت شد |
6 | کیفیت افشاء × مسئولیت اجتماعی ← کیفیت گزارشگری مالی | 022/0 | 199/3 | حمایت شد |
7 | کنترل داخلی ×مسئولیت اجتماعی ← کیفیت گزارشگری مالی | 025/0 | 013/4 | حمایت شد |
8 | ساختار مالکیت ×مسئولیت اجتماعی ← کیفیت گزارشگری مالی | 013/0 | 014/2 | حمایت شد |
5- بحث و نتیجه‌گیری
توسعه مناسب صنعت بانکداری نقش بااهمیتی در بهبود شاخص‌های اقتصادی کشور ایفا می‌کند. در همین راستا کیفیت گزارشگری مالی نیز تاثیر زیادی در ثبات نظام بانکی کشور دارد. بهبود کیفیت صورت‌های مالی یک الزام ضروری است که باید توسط نظام بانکی به‌عنوان سلاحی مؤثر برای رسیدگی به شیوه‌های حسابداری خلاقانه برای افزایش شفافیت در داده‌های ارائه‌شده در صورت‌های مالی مورد توجه قرار گیرد. بررسی ادبیات نشان داد که عوامل تعیین‌کننده حسابداری خلاق می‌تواند در شناسایی هرگونه روش تقلبی که منجر به کیفیت بالای گزارشگری مالی می‌شود، کمک کند. با این حال، نظام بانکداری بسیاری از شیوه‌های حسابداری خلاقانه را انجام می‌دهد که منجر به کیفیت پایین گزارشگری مالی می‌شود.
تمام فرضیه‌های پژوهش مورد پذیرش قرار گرفت که تاییدی بر مبانی نظری است و با نتایج پژوهش‌های رحمان و همکاران (2023) و عابد و همکاران (c2022) همخوانی دارد. نتایج تأیید می‌کند که کاهش جنبه‌های اخلاقی، کیفیت افشاء، کنترل‌های داخلی و ساختار مالکیت می‌تواند منجر به ایجاد کیفیت پایین‌تری از شیوه‌های گزارشگری مالی در بانک‌ها شود. برای کاهش شیوه‌های متقلبانه در حسابداری خلاق و ارائه گزارش‌های مالی با کیفیت بالا، نیاز به بهبود بیشتری در چهار مولفه اخلاق، افشاء، کنترل‌های داخلی و ساختار مالکیت از سوی بانک مرکزی و سایر نهادهای نظارتی و سیستم راهبری بانک لازم و ضروری است. برای نمونه اگرچه آیین‌نامه رفتاری برای حسابداران حرفه‌ای وجود داد، بانک‌ها باید به طور موثر ارزش های اخلاقی شرکتی را در همه جوانب اعمال کند تا از نتایج سازمانی بهتر اطمینان حاصل کند و توصیه می‌شود که بانک فرهنگ اخلاقی را توسعه دهد تا ارزش‌های اخلاقی کلیدی را با فرهنگ سازمانی ترکیب کند. در مجموع بانک‌ها به یک چارچوب حاکمیت شرکتی قوی برای جلوگیری از شیوه‌های حسابداری خلاقانه نیاز دارند. وجود ابهام و تفسیرهای متفاوت از استانداردهای گزارشگری و بخشنامه‌های مرتبط فرصتی را ایجاد می‌کند تا مدیران با دستکاری عمدی اطلاعات و بدون عدول از استانداردها، صورت‌های مالی را به نفع گروه خاصی تغییر دهند، لذا بهبود شفافیت در ارائه استانداردها و بخشنامه‌ها امکان استفاده از حسابداری خلاقانه را کاهش می‌دهد. همچنین یافته‌های مطالعه حاضر تأثیر مثبت و معنی‌دار مسئولیت اجتماعی را بر رابطه حسابداری خلاق و کیفیت گزارشگری نشان می‌دهد که با نتیجه پژوهش عابد و همکاران (c2022) همسو است. لذا می‌توان بانک‌ها را نهادهایی دانست که در جامعه فعالیت می‌کنند و موظف‌اند منافع منصفانه و منسجم را برای همه ذینفعان تضمین نموده و از مسئولیت‌های عدالت اجتماعی محافظت کنند. هرچند که تاثیر مولفه‌های حسابداری خلاقانه با ورود مسئولیت اجتماعی کاهش یافت که ممکن است شواهدی از قصد مدیران برای پنهان کردن شیوه‌های حسابداری خلاقانه‌شان باشد. بنابراین، مدیران بانک‌های تجاری باید تناسب اقدامات مسئولیت اجتماعی خود را برای عموم تعیین کنند اعتماد و شفافیت بیشتری را برای جامعه به ارمغان آورند. مطالعه حاضر توصیه می‌کند که نهادهای نظارتی در ایران سیاست‌هایی را برای کشف روش‌های حسابداری خلاقانه در صورت‌های مالی و توسعه قوانین بازدارنده اتخاذ کنند که مبتنی بر صدور جریمه و مجازات‌ها برای کسانی است که چنین روش‌هایی را اعمال می‌کنند. همچنین برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی برای حسابرسان داخلی به منظور کمک به آنها در شناخت روش‌های مختلف مورد استفاده در حسابداری خلاق به منظور کشف و مبارزه با آنها ضروری به نظر می‌رسد.
این پژوهش تنها بر شعب بانک سپه متمرکز شده است، لذا تعمیم نتایج به بانک‌های دیگر و یا شرکت‌های تجاری دیگر باید با احتیاط صورت گیرد. در نتیجه می‌توان در پژوهش‌های آتی این موضوع را در سایر شرکت‌ها آزمون نمود. علاوه بر این فرهنگ سازمانی می‌تواند تاثیر زیادی بر عملکرد حسابداری خلاق و تاثیرات آن بر کیفیت گزارشگری مالی بگذارد که بررسی آن در آینده توصیه می‌شود. بنابراین، محدودیت‌های تحقیق حاضر مسیرهای جدیدی را برای مطالعات بیشتر باز می کند. به‌علاوه، این مطالعه از یک منبع اطلاعاتی واحد از طریق پرسشنامه پیمایشی در سطح روسا و معاونین دو استان شمالی کشور استفاده کرد. مطالعات آتی می‌تواند به جمع‌آوری داده‌ها از منابع متعدد مانند گزارش‌های مالی، نظرسنجی‌ها و مصاحبه‌ها کمک بگیرد که ممکن است انجام تغییرات و برآوردهای متعددی از پیامدهای راهبری تجاری بر روی شیوه‌های حسابداری خلاقانه و کیفیت گزارش‌های مالی را تسهیل کند.
منابع
اسماعیل‌پور، رضا، رضائی پیته‌نوئی، یاسر، غلامرضاپور، محمد. (1398). مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت و ضعف کنترل‌های داخلی: آزمون تجربی نظریه ذینفعان و علامت‌دهی. دو فصلنامه حسابداری ارزشی و رفتاری، ۴(۸)، 338-318.
امیرآزاد، میر حافظ، برادران حسن‌زاده، رسول، محمدی، احمد، تقی‌زاده، هوشنگ. (1397). مدل جامع عوامل موثر بر کیفیت گزارشگری مالی در ایران به روش نظریه‌پردازی زمینه بنیان. نشریه پژوهش‌های حسابداری مالی، 10(4)، 42-21.
برزیده، فرخ، بولو، قاسم، نخبه فلاح، زهرا. (1402). الگوی بهبود افشا در گزارشگری مالی. پژوهش‌های تجربی حسابداری، 13(1)، 20-1.
برندک، سجاد، محمدی، فروزان. (1398). تاثیر ضعف کنترل داخلی بر رفتار نامتقارن هزینه‌های عمومی، اداری و فروش، چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، 2(17)، 53-38.
پورحیدری، امید، سمیعی‌نژاد، نفیسه. (1394). بررسی تاثیر ساختار حاکمیت شرکتی بر گزارشگری مالی. پژوهش‌های کاربردی در گزارشگری مالی، 4(1)، 80-53.
تاری‌وردی، یداله، نعیمی، عباس، رستمی، مریم. (1397). تاثیر مدیریت سود فزاینده و مدیریت سود کاهنده بر کیفیت گزارشگری مالی، مدیریت کسب و کار، 10(40)، 86-69.
خوشبخت، اسماعیل، تائبی نقندری، امیرحسین، زینلی، حدیث. (1401). دینداری، اخلاق حرفه‌ای حسابداران و تقلب‌های گزارشگری مالی، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 14(53)، 254-223.
راستگوبرمایی، مجید و داداشی، ایمان. (1397). بررسی تاثیر ساختار مالکیت بر تقلب در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، اولین همایش ملی مدیریت و اقتصاد با رویکرد اقتصاد مقاومتی، مشهد. https://civilica.com/doc/819556
رحمانی، علی، بشیری‌منش، نازنین. (1393). مروری بر ادبیات افشای اطلاعات در ایران. حسابداری و منافع اجتماعی، 4(4)، 68-35.
شجاع، اسمعیل، احدی سرکانی، سید یوسف، حسینی، سیده عاطفه. (1401). نقش و اهمیت افزایش افشاء گزارش‌های‌حسابرسی در تصمیمات سرمایه‌گذاران حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای با رویکرد دلفی فازی. پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 14(56)، 68-51.
عزتی، زیبا، خداداده‌ی شاملو، ناصر، حاجی‌زاده، مسعود. (1400). بررسی ارتباط افشای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و اجتناب مالیاتی با تأکید بر نقش ساختار مالکیت. چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، 4(40)، 146-131.
عزیززاده، طاهره، خداداده‌ی شاملو، ناصر. (1398). ارتباط بین ضعف کنترل‌های داخلی و گزارشگری مالی متقلبانه با تأکید بر کیفیت حسابرسی، چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، 2(13)، 69-53.
فتحی آقابابا، محسن، عزیزی، خسرو، محمودزاده، محمود. (1399). آثار تسهیلات بانکی در بخش‌های مختلف اقتصادی بر رشد ارزش افزوده صنعت، خدمات، کشاورزی و ساختمان و مسکن. فصلنامه علمی مدلسازی اقتصادی، 14(50)، 102-77.
فرهنگ، امیرعلی، آثنی عشری، ابوالقاسم، ابوالحسنی، اصغر، رنجبر فلاح، محمدرضا، بیابانی، جهانگیر. (1395). درآمد غیربهره‌ای، ریسک و سودآوری در صنعت بانکداری. فصلنامه علمی مدلسازی اقتصادی، 10(35)، 70-47.
قائمی اصل مهدی، ولائی فیروز. (1399). بررسی تأثیر فساد اداری بر سلامت مالی در نظام بانکی ایران. پژوهش‌های اقتصادی (رشد و توسعه پايدار). ۲۰ (۲)، 212-177.
مرادی، داود، شیخی، محمدتقی، خادمیان، طلیعه. (1398). بررسی تاثیر تحقق مدل بانکداری توسعه اجتماعی بر رشد و توسعه اقتصادی کشور با تاکید بر شبکه بانکی. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 11(2)، 142-121.
مشایخی، بیتا، حقی، علیرضا، زارع، شهناز. (1400). گزارشگری پایداری شرکتی در صنعت پتروشیمی: مطالعه موردی شرکت پتروشیمی مروارید. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 10(39)، 135-115.
مغنی، حیدر، ناصحی فر، وحید، ناطق، تهمینه. (1398). چگونگی تاثیر گسترش فناوری‌های مالی بر بهبود عملکرد خدمات مالی. اقتصاد مالی، 13(49)، 212-183.
Abed, I. A., Hussin, N., Ali, M. A., Haddad, H., Shehadeh, M., & Hasan, E. F. (2022a). Creative accounting determinants and financial reporting quality: Systematic literature review. Risks, 10(4), 76. https://doi.org/10.3390/risks10040076
Abed, I. A., Hussin, N., Haddad, H., Almubaydeen, T. H., & Ali, M. A. (2022b). Creative accounting determination and financial reporting quality: the integration of transparency and disclosure. Journal of Open Innovation: Technology, Market, and Complexity, 8(1), 38. https://doi.org/10.3390/joitmc8010038
Abed, I. A., Hussin, N., Haddad, H., Al-Ramahi, N. M., & Ali, M. A. (2022c). The moderating effects of corporate social responsibility on the relationship between creative accounting determinants and financial reporting quality. Sustainability, 14(3), 1195. https://doi.org/10.3390/su14031195
Ali Shah, S. Z., Butt, S. A., & Bin Tariq, D. Y. (2011). Use or abuse of creative accounting techniques. International Journal of Trade, Economics and Finance, 2(6), 531-537.
Al-Khoury, A., Al-Shattarat, H., Alghazzawi, R., & Haddad, H. (2023). Creative Accounting Practices and the Credibility of Financial Reports: An Empirical Study on the Jordanian Commercial Banks. WSEAS Transactions on Computer Research, 11, 393-407.
Alzeban, A. (2019). Influence of internal audit reporting line and implementing internal audit recommendations on financial reporting quality. Meditari Accountancy Research, 28(1), 26-50.
Arthur, N., Chen, H., & Tang, Q. (2019). Corporate ownership concentration and financial reporting quality: International evidence. Journal of Financial Reporting and Accounting, 17(1), 104-132.
Baalouch, F., Ayadi, S. D., & Hussainey, K. (2019). A study of the determinants of environmental disclosure quality: evidence from French listed companies. Journal of Management and Governance, 23, 939-971.
Bimo, I. D., Siregar, S. V., Hermawan, A. A., & Wardhani, R. (2019). Internal Control Over Financial Reporting, Organizational Complexity, and Financial Reporting Quality. International Journal of Economics & Management, 13(2), 331-342.
Dareyaei, A., & Imeni, M. (2023). Financial Reporting Readability and the Cost of Capital: Emphasizing the Moderating Role of Financial Reporting Quality. Financial Accounting Knowledge, 10(1), 133-161. (in Persian) https://doi.org/10.30479/jfak.2022.16552.2949
De Luca, F., Cardoni, A., Phan, H. T. P., & Kiseleva, E. (2020). Does structural capital affect SDGs risk-related disclosure quality? An empirical investigation of Italian large listed companies. Sustainability, 12(5), 1776. https://doi.org/10.3390/su12051776
Debbarma, J., & Roy, C. (2023). Effects of Corporate Governance on Creative Accounting Practices: Evidence from NSE-listed Companies in India. Indian Journal of Corporate Governance, 16(1), 52-78.
Diana, B., & Beattrice, V. A. (2010). Creative accounting–players and their gains and loses. Annals of Faculty of Economics, 1(2), 813-819.
Engelseth, P., & Kritchanchai, D. (2018, April). Innovation in healthcare services–creating a Combined Contingency Theory and Ecosystems Approach. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, 337(1), IOP Publishing. DOI 10.1088/1757-899X/337/1/012022
Ezghayer, H. B. (2022). The relationship between creative accounting determinants and financial reporting quality of listed companies in iraq. World Economics and Finance Bulletin, 10, 117-125.
Gaio, C., Goncalves, T., & Sousa, M. V. (2022). Does corporate social responsibility mitigate earnings management?. Management Decision, 60(11), 2972-2989.
Goel, S. (2014). The quality of reported numbers by the management: A case testing of earnings management of corporate India. Journal of Financial Crime, 21(3), 355-376.
Hentati-Klila, I., Dammak-Barkallah, S., & Affes, H. (2017). Do auditors’ perceptions actually help fight against fraudulent practices? Evidence from Tunisia. Journal of Management & Governance, 21, 715-735.
Kim, S. H., Udawatte, P., & Yin, J. (2019). The effects of corporate social responsibility on real and accrual‐based earnings management: Evidence from China. Australian Accounting Review, 29(3), 580-594.
Mudel, S. (2015). Creative Accounting and Corporate Governance:-A Literature Review. Available at SSRN 2708464.
Mutuc, E. B., Lee, J. S., & Tsai, F. S. (2019). Doing good with creative accounting? Linking corporate social responsibility to earnings management in market economy, country and business sector contexts. Sustainability, 11(17), 4568. https://doi.org/10.3390/su11174568
Pratiwi, D. A., & Fajar, M. A. (2023). The Effect of Ethical Knowledge, Religiosity and Moral Reasoning on Accounting Student’s Perception of Creative Accounting Practices. Nominal Barometer Riset Akuntansi dan Manajemen, 12(2), 140-149.
Rahman, M. S., Hasan, M. J., Khan, M. S. H., & Jahan, I. (2023). Antecedents and effect of creative accounting practices on organizational outcomes: Evidence from Bangladesh. Heliyon, 9(2), 48-63.
Sanusi, B., & Izedonmi, P. F. (2014). Nigerian commercial banks and creative accounting practices. Journal of Mathematical finance, 4,75-83. DOI:10.4236/jmf.2014.42007
Susmuş, T., & Demirhan, D. (2013). Creative accounting: A brief history and conceptual framework. 3rd Balkans and Middle East Countries Conference on Accounting and Accounting History, Istanbul, Turkey, June 19–22.
Tran, N. M., Tran, M. H., & Phan, T. D. (2022). Corporate social responsibility and earning management: Evidence from listed Vietnamese companies. Cogent Business & Management, 9(1), 2114303. https://doi.org/10.1080/23311975.2022.2114303
Yao, S., Wang, Z., Sun, M., Liao, J., & Cheng, F. (2020). Top executives’ early‐life experience and financial disclosure quality: impact from the Great Chinese Famine. Accounting & Finance, 60(5), 4757-4793.
Yasser, Q. R., Mamun, A. A., & Hook, M. (2017). The impact of ownership structure on financial reporting quality in the east. International Journal of Organizational Analysis, 25(2), 178-197.
Zhang, Y., Imeni, M., & Edalatpanah, S. A. (2023). Environmental Dimension of Corporate Social Responsibility and Earnings Persistence: An Exploration of the Moderator Roles of Operating Efficiency and Financing Cost. Sustainability, 15(20), 14814. https://doi.org/10.3390/su152014814
Analyzing the Impact of Social Responsibility on the Relationship between Creative Accounting and Financial Reporting Quality
Mohsen Imeni1*
Seyed Reza Seyed Nezhad Fahim2
Abstract
Studies have shown that the rate of using creative accounting by companies is increasing. The purpose of this study is to investigate the components of creative accounting (ethical orientation, quality of disclosure, internal control and ownership structure) on the financial reporting quality of banks, taking into account the moderating role of social responsibility. The current research is an applied research in terms of descriptive-correlational nature and in the form of a quantitative-cross-sectional research design. The research data was collected through a questionnaire. Its statistical population consists of heads and deputy heads of branches of Sepah banks in Gilan and Mazandaran during 2023 and a total of 108 samples were obtained. Structural Equation Modeling method and SPSS and SmartPLS software were used to test the model of this research. The results show the significant effect of creative accounting components on the quality of banks' reporting. Social responsibility moderates the relationship between creative accounting and financial reporting quality of banks towards competitive advantages. This research adds valuable insights to the existing literature regarding the concepts of social responsibility and creative accounting on the quality of reporting and helps the managers and policy makers of the country's banking system to develop a new approach in designing and explaining the determinants of creative accounting.
Keywords: Creative accounting, Social responsibility, Financial reporting quality, Banking industry.
[1] Department of Accounting, Ayandegan Institute of Higher Education, Tonekabon, Iran. (Corresponding author) mohsen.imeni86@yahoo.com
[2] Department of Accounting, Lahijan Branch, Islamic Azad University, Lahijan, Iran; Sr.snf@iau.ac.ir