بازنماییِ جنبش مزدک در تاریخنگاریِ رسمی و تاریخنگاری چپِ دوره پهلوی

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

شهناز حجتی نجف ابادی ¹

1 - استادیار گروه تاریخ و ایرانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه میبد، میبد، ایران

تاریخ دریافت : 1403/02/11 تاریخ پذیرش : 1403/05/15 تاریخ انتشار : 1403/09/22

کلید واژه: قیام مزدک, تاریخ‌نگاری رسمی, تاریخ‌نگاری چپ, باستان¬گرایی, تاریخ و ایدئولوژی,

چکیده مقاله :

جنبش مزدک در دوره خسرو انوشیروان یکی از مهم‌ترین پدیده‌های اجتماعی و سیاسی در تاریخ پسین-باستانِ ایران بود که بعدها در سنت¬های تاریخ‌نگاری دوران¬های بعدی به صورت¬های گوناگون بازخوانی و بازنمایی شد. در دوره پهلوی گونه¬ای روایت رسمی حول محور این رخداد تاریخی شکل گرفت که می¬توان آن را به‌مثابه نوعی خوانش معطوف به ایدئولوژیِ رسمی این دوره قلمداد کرد. پرسش این است که مزدک در تاریخ‌نگاری رسمی دوره پهلوی چگونه روایت شد و چرا این روایت رسمی در سنخیت با گفتمان رسمی این دوره قرار گرفت؟ بنابر یافته¬های این پژوهش جنبش مزدک در تاریخ‌نگاری رسمی دوره پهلوی خصلت-هایی ویژه و دلالت¬های معناییِ خاصی داشت که خادمِ گفتمانِ ایدئولوژیکیِ این دوره حول محور مؤلفه‌هایی همچون تاریخ‌گرایی شاه¬محور، تمرکزگرایی اجتماعی و سرزمینی و نیز نقدِ هرگونه شورش و اعتراض در تقابل با ساختِ سیاسی بود. در تقابل با این گفتمانِ رسمی، خوانش مورخان و محققان چپ مارکسیستی روایتی خلافِ این عرضه کرد که این قرائت رسمی درباره مزدک را به چالش کشید.

چکیده انگلیسی:

The terms of geographical-administrative units are important elements in the works of geographers. They determined the basis of the system and geographical division of different lands in the Islamic period. Two important geographical-historical works in the region of Andalusia, which refer to the system of geographic divisions of Andalusia, are tarṣi’ al-akhbar wa-tanwi’ al-athar written by Ibn al-Dalā’i and Farḥa Al-Anfas written by Ibn Ghalib. Examining these two works gives us a set of reforms that are identical to the geographical-administrative terms of the East of the Islamic world: Terms such as Medina, Ḳarya, Kura, Iqlim, etc. Although those terms are the same in appearance, they are very different in terms of their meaning and usage in Andalusia. This research tries to answer these questions: What terms were used in the administrative-geographical divisions of Andalusia and what was the position of each of these reforms? And what is the difference between these terms and their equivalents in the east of the Islamic world? The findings are as follows that some of the geographical-administrative terms of Andalusia are in fact the same as the geographical-administrative reforms of the East of the Islamic world, both in terms of meaning and in terms of appearance, but in the meantime, some terms such as madinah and Iqlim, in addition to the general meaning, have another meaning which is common and used only in the divisions of Andalusia.

منابع و مأخذ:

آبراهامیان، یرواند (1389). ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آذری، علاءالدین، (1353). بحثی پیرامون زندگی و فعالیت روحانیت بزرگ عصر ساسانی. بررسیهای تاریخی، شماره 53.
آذری، علاءالدین، (1354) نقش حیره در شاهنشاهی ساسانی. بررسیهای تاریخی، شماره 59.
اسمیت، آنتونی دی (1383). ناسیونالیسم. ترجمه منصور انصاری، تهران: موسسه مطالعات ملی.
اسمیت، آنتونی دی (1391). ناسیونالیسم و مدرنیسم، بررسی انتقادی نظریه‌های متأخر ملت و ملی‌گرایی. ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: ثالث.
آصف، محمدحسن (1384). مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
امام شوشتری، محمدعلی، (1346). پرتوی از فرهنگ ایران در روزگار ساسانی. بررسیهای تاریخی، شماره 8.
پیرنیا، حسن (1386). تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان. تهران: نشر دبیر.
پیرنیا، حسن (1306). ایران باستانی. طهران: مطبعه مجلس.
پیگولوسکایا، ن. و دیگران (1363). تاریخ ایران از دوره باستان تا پایان سده هجدهم. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر پیام.
پیگولوسکایا. ن. (1387). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمه عنایت اله رضا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ترابی فارسانی، سهیلا، توسلی کوپایی، مریم (1388). درآمدی بر تاریخ‌نگاری حزب توده ایران. تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری، 19(4), 1-24.
جَر، خلیل (1380). فرهنگ فارسی- عربی. ترجمه سید حمید طبیبیان، ج 1، تهران: انتشارات امیرکبیر.
خسروی، خسرو (1359). مزدک. تهران: انتشارات افسانه.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم (1369). المفردات فی غریب¬ القرآن. ج 2، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، تهران: انتشارات مرتضوی.
رئیس¬نیا، رحیم (1358). از مزدک تا بعد. تهران: انتشارات پیام.
اِلْوِلْ ساتِن، ال. پی. (1337). رضاشاه کبیر یا ایران نو.ترجمه عبدالعظیم صبوری، تهران: چاپخانه تابش.
شهریاری، پرویز (1327). جنبش مزدک و مزدکیان. تهران: چاپخانه رنگین.
طبری، احسان (1347). برخی بررسی¬ها دربارۀ جهان¬بینی¬ها و جنبش¬های اجتماعی در تاریخ ایران. تهران: انتشارات حزب توده ایران.
علی¬نیا، محمدمهدی (1352). زمینه اجتماعی قیام مزدکیان. تهران: دنیای دانش.
عنایت، حمید، (1351). سیاست ایران‌شناسی. متن سخنرانی در کنگره ایران‌شناسی، مجله نگین، شماره 88، تهران.
فصیحی، سیمین (1372). جریان‌های اصلی تاریخ نگاری در دوره پهلوی. تهران: نوند.
فلسفی نصراله (1310). سلطنت قباد و ظهور مزدک. مجله شرق، شماره 6.
فلسفی، نصراله (1318). شرح‌حال بزرگان. تهران: دبیرخانه سازمان پرورش افکار.
قریب، عبدالحسین (1315). املا برای پنجم ابتدایی. تهران: مطبعه خسروی.
[قریب گرکانی]، میرزا عبدالعظیم خان (1350ق). فرائد الادب ویژه پایه چهارم دبستان، تهران: مطبعه امید.
[قریب گرکانی]، میرزا عبدالعظیم¬ خان (1309). دوره¬ اول فرائدالادب: در نظم و نثر منتخب برای پایه چهارم ابتدایی، تهران: مطبعه اخوان کتابچی.
[قریب گرکانی]، میرزا عبدالعظیم ¬خان (1342ق). دوره سوم فرائدالادب. مخصوص کلاس پنجم و ششم ابتدایی.
کتاب سوم ابتدایی (1316). تألیف شده از طرف وزارت معارف، تهران: شرکت چاپخانه فرهنگ ایران.
مسکوب، شاهرخ (1375). ملاحظاتی درباره خاطرات مبارزان حزب توده ایران. ایران نامه شماره 56، صص 587-610.
معلوف، لویس (1378). المنجد فی لغة والاعلام. قم: انتشارات قدس.
میرزااحمد (1327ق). لالی الادب به جهت کلاس دوم مدارس ابتدایی، تهران: اداره انطباعات.
نفیسی، سعید (1372). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران. تهران: بنیاد.
نقوی، علی مهدی (1352). بررسی تاریخی و مادی در عقایدمانی. تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی.

متن کامل:



تاريخ و تمدّن اسلامى                                                           Islamic History and Civilization

سال 20، شماره 48، پاییز 1403  Vol.20, No.48, Autumn 2024

صص 157-179 (مقاله پژوهشی)

 

بازنماییِ جنبش مزدک در تاریخنگاریِ رسمی و تاریخنگاری چپِ دوره پهلوی¹

 

شهناز حجتی  نجف­آبادی²

استادیار گروه تاریخ و ایرانشناسی، دانشگاه میبد، میبد، ایران

چکیده

جنبش مزدک در دوره خسرو انوشیروان یکی از مهم‌ترین پدیده­های اجتماعی و سیاسی در تاریخ پسین­باستانِ ایران بود که بعدها در سنت­های تاریخ‌نگاری دوران­های بعدی به صورت­های گوناگون بازخوانی و بازنمایی شد. در دوره پهلوی گونه­ای روایت رسمی حول محور این رخداد تاریخی شکل گرفت که می­توان آن را به‌مثابه نوعی خوانش معطوف به ایدئولوژیِ رسمی این دوره قلمداد کرد. پرسش این است که مزدک در تاریخ‌نگاری رسمی دوره پهلوی چگونه روایت شد و چرا این روایت رسمی در سنخیت با گفتمان رسمی این دوره قرار گرفت؟ بنابر یافته­های این پژوهش جنبش مزدک در تاریخ‌نگاری رسمی دوره پهلوی خصلت­هایی ویژه و دلالت­های معناییِ خاصی داشت که خادمِ گفتمانِ ایدئولوژیکیِ این دوره حول محور مؤلفه‌هایی همچون تاریخ‌گرایی شاه­محور، تمرکزگرایی اجتماعی و سرزمینی و نیز نقدِ هرگونه شورش و اعتراض در تقابل با ساختِ سیاسی بود. در تقابل با این گفتمانِ رسمی، خوانش مورخان و محققان چپ مارکسیستی روایتی خلافِ این عرضه کرد که این قرائت رسمی درباره مزدک را به چالش کشید. 

 

کلیدواژه­ها: قیام مزدک، تاریخ­نگاری رسمی، تاریخ‌نگاری چپ، باستان­گرایی، تاریخ و ایدئولوژی.

 

مقدمه

در دوران معاصر و تحت تأثیر رویکردهای نوین و چندبعدی و میان­رشته‌ای به مطالعات تاریخی، بازخوانی جنبش­ها و پدیده­های تأثیرگذار تاریخی از منظرها و زوایای مختلف و متنوع مورد واکاوی قرارگرفته‌اند. فاصله گرفتن از روش­های کلاسیکِ تاریخ‌نویسی به‌طور اعم و پیچیده­تر شدن مطالعات در حوزه علوم انسانی به شکل اخص ظرفیت­های متکثری را پیشِ پای مورخان در هر دوره قرار داده است تا با کاربستِ روش­های متنوع و البته با دخیل ساختنِ انگیزه­ها، گرایش­ها، علائق و بینش­ها و نگرش­های خود در مطالعه تاریخ، پدیده­های واحد را به انحاء گوناگون بازخوانی و روایت کنند. جنبش مزدک و مزدکی­گری در تاریخ ایران مصداق چنین پدیده­ی تاریخی همواره زنده­ای است که تقریباً در تمامیِ دوره­ها کم­وبیش مورد رجوع مستمر قرارگرفته و هر دوره تحت تأثیر اقتضائاتِ گفتمانیِ همان عصر به این جنبش نگریسته­اند.

این پژوهش بر آن است تا روایتِ رسمیِ شکل‌گرفته در تاریخ‌نگاری دوره پهلوی حول موضوع جنبش مزدک بررسی کند؛امّا در کنارِ این، روایت مورخان چپ درباره این حرکت تاریخی نیز بازخوانی و بررسی خواهد شد. هدف از این بررسی دو چشم‌انداز تاریخنگارانه این است تا نشان داده شود که چگونه روایت رسمی در تاریخ‌نگاری دوره پهلوی از جانب جریان­هایی به چالش کشیده می­شد که درعین‌حال مهم‌ترین جنبش­های سیاسی و ایدئولوژیکیِ رقیبِ پهلوی­ها در حوزه ساختار اجتماعی نیز محسوب می­شدند؛ یعنی درواقع، نزاعِ معرفت­شناختیِ پویایی که بر سر لایه­های تاریخ ایران نزدِ این دو جریانِ رسمی و چپ نمایان بود، نشانه­ای از مواجهه­ی کلان­تر و وسیع­تری بود که در کلیتِ ابعاد سیاسی و ایدئولوژیکی در بستر اجتماع جریان داشت؛ بنابراین، به چالش کشیدنِ روایت رسمی حکومت پهلوی درباره جنبش مزدک، نزاعی پویاتر را نشان می­داد که بیش از هر چیز ناشی از تلاقی جریان­های فکری و گرایش­های مبارزاتیِ آن‌ها برعلیه ایدئولوژیِ رسمی به‌منظور ایجاد تغییرات اجتماعی در ایران بود.

پیشینه پژوهش

در سال‌های اخیر پژوهش­های نسبتاً متعددی درباره جنبش مزدک انجام‌شده است. این پژوهش­ها از زوایای متنوعی به این پدیده پرداخته­اند و هر یک کوشیده­اند به پرسش یا پرسش­هایی درباره­ی این جنبش و پویاییِ صحبت از آن در دوران معاصر پاسخ بدهند باوجوداین، پژوهشی که تمرکزش بر بازخوانی این جنبش در تاریخ‌نگاری رسمی دوره پهلوی بوده باشد تا پیش‌ازاین انجام‌نشده است. کتاب جریان‌های اصلی تاریخ‌نگاری در دوره پهلوی (فصیحی: 1372) ازجمله پژوهش‌هایی است که در مورد جریان‌های متعدد تاریخ‌نگاری مانند جریان ناسیونالیستی، جریان آکادمیک و جریان مارکسیستی پرداخته است. مقاله پردازش شخصیت­های مزدک و انوشیروان در نگارش­های میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی (باغدار دلگشا و ایمان­پور: 1395) یکی از تحقیقاتی است که با تکیه‌بر برخی متون دوره قاجار و نگاه آن‌ها به شخصیت­ مزدک و انوشیروان انجام‌شده است. اهمیت این پژوهش در این است که نگارندگان در آن نشان داده­اند که چگونه در دوره قاجار برای نخستین بار تلاش شد تا خوانشی مدرن­تر و نمادین­تر و انتقادی­تر از این شخصیت­ها به دست داده شود. آسیب­شناسیِ مطالعات مزدک (صفرزایی: 1398) عنوان مقاله­ای است که نگارنده در آن تلاش کرده است تا با نگاهی از بالا، پژوهش­ها و مطالعاتی که حول محور مزدک انجام‌شده‌اند را از منظری انتقادی معرفی و نقد کند. در این پژوهش طیف قابل‌توجهی از کتاب­ها و مقالاتی که درباره جنبش مزدک به رشته تحریر درآمده­اند، موردبررسی قرارگرفته و نقد شده­اند؛ اگرچه نگارنده از منظری تاریخیِ به خودِ جنبش مزدک نپرداخته اما پژوهش­های انجام‌گرفته درباره آن را بررسی کرده است. مقاله­ی راهنمای سرکوب: تحلیل داستان مزدک در سیاست­نامه بر مبنای نقد تاریخیِ نو (تسلیمی و دیگران: 1402) در زمره تازه­ترین پژوهش­هایی است که نگارندگان در آن با محوریت جنبش مزدک تلاش کرده­اند تا با کاربستِ نظریه نقدِ تاریخیِ نو بر روی متن سیاست­نامه خواجه نظام­الملک طوسی، تأثیر اقتدارگراییِ انوشیروان در برخورد با مزدکی که بر شکل­گیری الگوی اصلی سرکوب بدعت در ایران را بررسی کرده­اند.

 

 جریان‌های تاریخ‌نگاری عصر پهلوی

 1. تاریخ‌نگاری رسمی

جامعه ایران بعد از انقلاب مشروطیت به دلیل بی‌ثباتی‌های سیاسی و مداخلات قدرت‌های خارجی دچار بی‌نظمی و ناامنی گردیده بود در چنین شرایطی حکومت پهلوی اول در پی تحقق اهدافی مانند انسجام‌بخشی و وحدت‌آفرینی در جامعه ایران بود. بعدازآن حکومت پهلوی دوم در راستای ایجاد دولتی مقتدر با محوریت شاهنشاه و تحکیم وحدت ملی با توسل به سیاست‌های باستان‌گرایی سعی در اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های فرهنگی خویش داشت. آن‌گونه که اسمیت بر نقش اساسی ناسیونالیسم فرهنگی در قالب جنبشی ایدئولوژیک در ایجاد وحدت ملی و هویت اجتماعی تأکید دارد (اسمیت،1383: 41؛ همو،1391: 80-81) این ایدئولوژی نیز اساس مشروعیت بخش و چارچوب مفهوم بخش نظام سیاسی مذکور بود که در فضای گفتمانی ان عصر موجودیت حکومت مذکور را توجیه و مشروع می‌نمود (آصف،1384: 68) جریان تاریخ‌نویسی این دوره نیز کاملاً تحت تأثیر این ایدئولوژی قرار می‌گرفت بطوریکه هژمونی قرائت رسمی حکومت پهلوی از تاریخ ایران باستان، گفتمان فرهنگی- تاریخنگارانه­ی این دوره را تحت سیطره­ی خود داشت.

 علاوه بر این در این دوره، ایده­ی جشن­های شاهنشاهی، باهدف گرامیداشت تاریخ طولانی‌مدت پادشاهی در ایران، در حال شکل­گیری بود و نهادشانی به کانونی­ترین مفهومی تبدیل می­شد که می­توانست نشانگر تداوم و استمرار فرهنگ ایرانی از دوران باستان به دورۀ معاصر قلمداد شود و حکومت پهلوی را به تاریخ باستانی ایران پیوند دهد. سعی بر این بود تا با بازخوانی همه­جانبه­ی تاریخ ایران با محوریت تاریخ باستانیِ آن، پیوندی مشروعیت بخش و تداوم­گرایانه، میان تاریخ باستانی ایران و حکومت پهلوی برقرار شود و تأسیس این دولت، به‌نوعی، تداوم همه‌جانبه‌ی تاریخ باستانی ایران قلمداد شود. (نک: نفیسی، 1372: 5-15 و 3؛ فلسفی، 1318: 4-2) بر این اساس، در این روایت رسمی، تاریخ باستانی ایران دورانی پرشکوه، تفاخر آمیز، شایسته­ی یادآوری و به دلیل خصلت­های اقتدارگرایانه، دارای شکوه و عظمت بود که می­بایست به‌مثابه الگویی درخشان، مدام بازخوانی شود و پیوستگی حکومت پهلوی با آن دوره، با تأکید بر مفاهیمی همچون شاهنشاه و غیره، به‌صورت مستمر، مورد تأکید قرار بگیرد. (الول­ساتن، 1337: 437).

2. تاریخ‌نگاری مارکسیستی (چپ)

بعد از سقوط حکومت رضاشاه در سال 1320 ش زمینه برای ظهور یک حزب کمونیستی با عنوان حزب توده در عرصه سیاسی کشور فراهم گشت. حزب مذکور به‌عنوان یک گروه سیاسی مارکسیست-لنینیست تحت تأثیر فضای فکری خویش، بینش جدیدی را بر فضای تاریخ‌نگاری ایران حاکم نمود. آنان تحت تأثیر مکتب تاریخ‌نگاری روسی قرار داشتند و توجه کاملی به ریشه‌ها و زمینه‌های اقتصادى تحولات تاریخى می‌نمودند و با تدقیق در زمینه‌هاى اعتقادى و فکرى رخدادهای تاریخی ایران، بسیارى از نکات مربوط به تاریخ سیاسى-اجتماعی ایران را روشن می‌نمودند. (عنایت،1351: 5-8)

اما انتقادی جدی بر این نوع بررسی تاریخ ایران بر اساس معیارها و ملاک‌های مادیت جدلی (ماتریالیسم دیالکتیک) همراه است، نبودن آزادى جهت بحث و مناقشه و ماهیت جزمى و رسمى مارکسیسم است. یکى از اصول اساسى مارکسیسم روسی این باور بوده است که همه جوامع بشرى قطع‌نظر از تمایزات فرهنگى از آغاز تاریخ تاکنون مراحل پنج‌گانه یکسانى را پیموده‌اند و خصوصیات اقتصادى و اجتماعى و سیاسى همه ملت‌ها در هر یک از این مراحل نیز یکسان بوده است. (عنایت،1351: 5-8) می‌توان استنباط نمود که وابستگی ایدئولوژیک حزب توده به شوروی، باعث گردید که قضاوت‌های تاریخی تاریخ‌نگاران این حزب را نه برخاسته از سوءنیت و یا بدخواهی بلکه حکم و قضاوتی قلمداد نماییم که ایدئولوژی تاریخ‌نگار بر ذهن مورخ می‌راند، زیرا ایدئولوژی ساختار هم‌بسته و در خود هماهنگ، اندیشه ایست که پاسخ هر پرسشی را از پیش می‌داند و یا می‌تواند در منظومه هماهنگ خویش بیابد (مسکوب، 1375: 594) و البته این دیدگاه حکایت از فقر فکری صاحبان قلم حزبی دارد که با تأثیرپذیری از ایدئولوژی چپ به برداشت‌ها و تحلیل‌های سطحی و کلی‌گویی بسنده می‌کردند در این نوع تاریخ‌نگاری واقعیت قربانی مصلحت‌گرایی ایدئولوژیک می‌شود و تاریخ آشکارا تحریف می‌شود و ذهن نویسنده حزبی که دربند سنت مورخان چپ است با قالب‌ها و قوانین تغییرناپذیر و آماده کمونیستی مارکسیستی به تحلیل و ارزیابی رویدادها و نیروهای مؤثر در آن می‌پردازد (ترابی فارسانی،1388: 10).

 

مزدک در تاریخ‌نگاری رسمی و تاریخ‌نگاری چپ

خوانشِ رسمیِ مورخانِ نزدیک به گفتمانِ ایدئولوژیکی دوره پهلوی از جنبش مزدکی، خوانشی در خدمت ابعاد مشروعیت بخش گفتمان رسمی بود. یعنی درواقع جنبش مزدک، شورشی بود برعلیه نظمِ مستقر که تحت تأثیر اقتدار یک شاه مقتدر سرکوب‌شده و بی­نظمیِ برآمده از این جنبش در سطح سیاست و اجتماع دوره ساسانی، درنتیجه برخورد سهمگینِ شاه با آن قلع‌وقمع شده بود. این خوانش اما در نقطه مقابل روایت و خوانشی بود که گروه دیگری از مورخان و محققان با گرایش­های چپ مارکسیستی از جنبش مزدک به دست می­دادند. برای این گروه، داستان به‌کلی متمایز بود و بجای شاه که قهرمانِ روایت در خوانش رسمی بود، این مزدک بود که قهرمانِ شورشگری بود که نظمِ طبقاتیِ مستقر را با ارائه تفسیرها و نگاه­های متمایز به انسان و اقتصاد و مالکیت و سیاست و غیره به چالش کشیده بود.

درواقع در میان تمام جنبش­ها، قیام­ها، تحولات اجتماعی و تغییرات تاریخی در تاریخ ایران تا پیش از دوران معاصر، هیچ‌کدام به‌اندازه جنبش مزدک، توانِ تحلیلی و تمرکز تحقیقاتیِ محققان و مورخانِ چپِ دوره پهلوی را به خود مشغول نساخته بود. از دیدِ این محققان ایرانی و غیر ایرانی که با نگرشی مارکسیستی به روایت و بازخوانی تاریخ ایران می­پرداختند، در میان تحولات اجتماعی و سیاسی ایران قبل و بعد از اسلام، هیچ پدیده­ای به‌اندازه جنبش مزدک نمی­توانست الگویی تمام‌عیار از جنبش­های اجتماعی طبقاتی را نشان دهد که در جای خود تأییدی در جهت تثبیتِ چارچوب­های نظری و تئوریکِ مارکسیستی و خوانش­های تاریخی آن‌ها به شمار می­رفت. اهمیتِ این خوانش و نسبتِ آن با خوانش رسمی از جنبش مزدک به‌نوعی تلاقی و تصادمِ دو خوانش ایدئولوژیک و بسیار متمایز نسبت به هم از پدیده اجتماعی جنبش مزدک را نمایان می­ساخت. (برای نمونه نک: طبری، 1347: 204- 214؛ پیگولوسکایا و دیگران، 1342: 51-33) برای انبوه مورخانی که بر اساسِ چارچوب­های تئوریک مارکسیستی واقعه مزدک را تحلیل می­کردند، این جنبش ماهیتی طبقاتی داشت که تحت تأثیر مناسبات فئودالیِ حاکم بر جامعه ایرانِ عصر ساسانیِ متأخر شکل‌گرفته بود. بنابراین، ماهیت شعارها و پیام­ها و نقدهای مزدک به مناسبات اجتماعی دوره ساسانی، آشکارا نشان می­داد که وی قهرمانی ضد فئودالی و قائل به اندیشه­های اشتراکی درزمینهٔ مالکیت بود. نک: خسروی، 1359: 14-3) از دید این طیف از مورخان، انباشت سرمایه در نظامِ فئودالیِ مبتنی بر مرکزیت نهاد شاهی، «سخت­گیری بر روستائیان به‌عنوان نیروی تولیدِ غیرشهری» فزونی می­گرفت و ازآنجاکه منبع خراج، اصلی­ترین پشتوانه مالی دربار و نهاد قدرت قلمداد می­شد، بنابراین، ظرفیت­های اعتراضیِ فزاینده­ای که این ساخت اجتماعی در اختیار نیروهای اجتماعی قرار می­داد حائز اهمیت بود. (خسروی، 1359: 19-18)

در بین نویسندگان چپ می‌توان به پرویز شهریاری اشاره نمود. وی مزدک را شخصیتی معرفی می­کرد که «تمام عمر خویش را صرف مبارزه طبقاتی نمود» و او را در زمره قهرمانانی معرفی می­کرد که «جزو پیشروان طبقاتی بود که منافع اجتماعی خود را به‌خوبی درک کرد و به رنجش­ها و کارشکنی­ها وقعی ننهاد و به پیکار خویش ادامه داد.»(شهریاری، 1327: مقدمه) شهریاری که در آغاز کتاب مزدک و مزدکیان، آن را «سرگذشت مبارزات، کوشش­ها، سرسختی­ها و ناکامی­های عده­ای از رنجدیده­ترین افرادِ این کشور» می­دانست، آن را به «توده ملت و منافع ملت» تقدیم می­کرد و بدین‌وسیله مزدک را قهرمانی توده­ای و جنبش وی را دارای ارزشمندترین پیام­های طبقاتی و مبارزاتی می­دانست. (شهریاری، 1327: مقدمه) در این روایت، تمام اقداماتی که انوشیروان در جهتِ سرکوب جنبش مزدک و بازگرداندنِ نظمِ ازدست‌رفته پیشین بااقتدار انجام داده بود و همین یکی از برجسته­ترین رویکردهای شاهانه انوشیروان در روایتِ رسمی دوره پهلوی به شمار می­آمد، به ضد ارزشی بسیار ظالمانه تبدیل می­شد. نویسندگانِ چپ تمام مؤلفه‌هایی همچون اقتدار شاهانه، تمرکزگراییِ شاهی، سرکوب بدعت و کژروی، برقراری نظم و مفاهیمی ازاین‌دست را که نویسندگانِ نزدیک به گفتمانِ رسمی در روایتشان از انوشیروان و مواجهه­اش با جنبش مزدک آن را برجسته می­کردند و به‌گونه‌ای حماسی روایتش می­کردند را به چالش می­کشیدند. برای نویسندگانِ چپ تمامی ابعاد این ساختِ سیاسی و اجتماعی خادمِ وضعیت فئودالی و طبقاتی تثبیت‌شده‌ای بود که از دلِ آن جز رنج مضاعف به طبقات پایین و تثبیت وضع فئودال­ها و غیره چیزی بیرون نمی­آمد. «در این دوره، همواره طبقات پایین اجتماع را به آمدن روزهای بهتر فریب می­دادند و آن‌ها را به‌واسطۀ پخش افکار بخصوص و یا به‌وسیله شکنجه، وادار به خاموش شدن می­کردند به‌طوری‌که کوچک‌ترین صدای نارضایتی را با زندان و بریدن اعضای بدن و زندان و فراموش‌خانه جواب می­دادند.»(شهریاری، 1327: 19)

برخی دیگر از این محققان همچون رحیم رئیس نیا، «زمینه­های اقتصادی و اجتماعی» را مهم‌ترین عوامل دخیل در برپایی شورش مزدک عنوان می­کردند و این جنبش را در زمینه­ای از مبارزات طبقاتی بین فرا دستان و فرودستان تحلیل می­کردند. «می­توان گفت که تغییرات اجتماعی و اقتصادی که در این مدت در قلمرو ساسانی رخ‌داده بود زمینه­ساز نهضتی شد که مزدک پرچم­دار آن بود. در این فاصله بارونق گرفتن حِرَف و پیشه­ها، شهرها وسعت پیدا کردند و شرایط برای تقابل طبقات فرودست با فرادست مهیا شد. مزدک خواست­های اجتماعی و اقتصادی طبقات محروم را با صراحت بیشتری مطرح ساخت دستگاهِ دولت را پاسدار ابقای شَر و مظاهر اصلیِ آن یعنی نابرابری اجتماعی دانست.»(رئیس نیا، 1358: 4)

به قول رئیس نیا، مزدک در جریان حرکت توده‌ها دریافت که «برای تحقق خواست‌های انسانی چاره‌ای جز مبارزۀ قهرآمیز وجود ندارد. املاک و اموال و حرم‌سراهای توانگران معروض حمله و مصادره گردید و سنت‌های حافظ استثمار و ستمگری درهم شکست »(رئیس نیا، 1358: 5) این نویسنده، کمونیسم مزدکی را فصلی از تاریخ تکامل اندیشه کمونیستی بشر دانسته که با اندیشه معاصر کمونیستی پیوند باطنی دارد. (رئیس نیا،1358: 12)

وی نحوۀ بازنمایی شخصیت و عقاید مزدک توسط مورخان ادوار مختلف را این‌گونه تحلیل می‌کند: «مزدک عقایدی برخلاف عقاید رسمی زمان خود داشت و در راهی قدم برداشت که با مصالح طبقات حاکمه آن زمان مخالف بوده است. جای تعجب نیست که سراسر مورخانی که نان‌خور طبقات حاکمه بودند در مقام انکار عقاید مزدک و مسخ چهره حقیقی او برآمده، عجب نیست که عقاید مزدک را در همه‌جا در میان غشایی از تهمت و افترا و ناسزا پوشیده ببینیم. این نسبت‌ها خاص مزدک نبود، بلکه هر کس از ستمکاران روگردان شد، مشتی لجن به سر و روی او پرتاب کردند.» در ادامه وی خوانش مورخان مارکسیستی روسی را در تقابل با خوانش مورخان و نویسندگان ایرانی همسوی با حکومت هر عصر و زمانه، قرار می‌دهد و می‌نویسد: «مورخان روسی توانسته‌اند پرده دروغ و تهمتی را که ایدئولوگ‌های خاورزمین بر آیین مزدک کشیده بودند، کنار بزنند و ماهیت واقعی این جنبش را نشان دهند.»(رئیس نیا،1358: 12-13)

رئیس­نیا به استناد نوشتۀ انگلس در مقدمه‌ی که در سال 1893 م به چاپ رسانده، عدم تحقق اهداف مزدک را تعلیل و زمان تحقق آن اهداف را توسط طبقه پرولتاریا به زمانه خویش موکول می‌کند: «نه تکامل اقتصادی فرانسه و نه سطح تفکر توده‌های کارگران آن کشور، به آن پایه نرسیده بود که تجدید نظام اجتماعی را میسر و ممکن سازد، پس نهضت مزدکی هم در شرایط آن روز جامعه ساسانی فئودالی، نیروها و کیفیات لازم را برای تحقق ایده مساوات مطلق، نداشته و دیدیم که مثل جنین نارسیده‌ای گذشته از آن‌که نتوانست حمل گردد، مادر خود را نیز کشت...تاریخ وظیفه به منزل رساندن این بار را بر عهده طبقه پرولتر نهاده که در پرتو تئوری انقلابی خود، توان و قابلیت انجام این مهم را داراست. درستی این ادعا را عمل عینی در دوران معاصر ثابت کرده و می‌کند.»(رئیس­نیا، 1358: 20-21)

رئیس­نیا به نقل از احمد قاسمی، از اعضای برجسته رهبری حزب توده، عدالت نوشیروانی را به چالش می‌کشاند و می‌نویسد: «اصلاحات خسرو انوشیروان به توده مردم که آن‌همه برای تغییر اوضاع، خون داده بودند، چیزی نداد و جز آنکه رشته‌های آن‌ها را پنبه کند و اوضاع را با اِعمال تغییراتی در جهت منافع هیت حاکمه به سیاق پیشین بازگرداند. عدالت انوشیروانی اگر وجود داشت در حقیقت مقتضای نهضت مزدکی بود و اگر نهضت مزدکی درنمی‌گرفت، عدالت انوشیروانی نیز وجود نداشت.»(رئیس نیا،1358: 21)

محمدمهدی علی نیا نیز در کتاب زمینه اجتماعی قیام مزدکیان اشاره دارد که نهضت مزدکیان یک جنگ طبقاتی و مبارزه خلقی علیه دستگاه فئودالیزم ساسانی و ارزش‌های طبقاتی آن بوده است. وی استقبال توده قابل‌ملاحظۀ مردم از این نهضت را در مخالفت بانیان نهضت با نابرابری‌های اجتماعی و رفع تبعیضات همه‌جانبه می‌داند «...که به‌طور تقریب در حدود صد هزار نفر از آن‌ها را انوشیروان قتل‌عام می‌نماید.»(علی نیا، 1352:56)

احسان طبری یکی دیگر از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان مارکسیسم - لنینیسم در تاریخ معاصر ایران و عضو کمیته مرکزی حزب توده بوده است. وی در تحلیل خود از تاریخ ایرانِ عصر ساسانی با نقد ساختار شاهنشاهی و تأکید بر فساد آمیز بودن پیوند دین و دولت، این دوره را دوره­ی «استبداد شاهی»، «فزونی گرفتن مالیات­ها به دلیل اشتهای سیری­ناپذیر خزانه­ی شاهی»، «سیطره­ی خشن آتشکده»، «رقابت آتشکده و تخت»، «تداوم جنگ‌ها با همسایگان شرق و غرب»، «قحطی و هرج‌ومرج» و «همراه با قیام­ها و شورش­های مهم» ارزیابی می­کند. (طبری، 1347: 29)

این خوانش البته در تقابل مستقیم با روایت رسمی حکومت پهلوی قرار داشت که تلاش می­کرد تا دوران ساسانی را دوره­ای درخشان و پرشکوه جلوه دهد و انحطاط و سقوط آن توسط اعراب را مهم‌ترین تراژدی تاریخ ایران روایت کند. طبری، با بیان مؤلفه‌هایی همچون جنگ، مخارج زندگی سراپا تجمل اشرافیت مغرور و فاسد و فشار این هزینه­ها بر گرده­ی روستائیان و شهرنشینان را خصلت­های بارز این دوره می­داند. (طبری، 1347: 30)

وی در کتاب دوجلدی جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران، فصلی را با عنوان مزدک بامدادان به معرفی مزدک و قیام او اختصاص داده است. او می‌نویسد: «برخی از نویسندگان معاصر ما (در تاریخ‌نگاری رسمی) که تصوری سطحی از سیر تاریخ‌دارند توصیفات طلایی از جامعه ایرانی قبل از اسلام ارائه می‌دهند ولی حقیقت نه چنان است. جامعه زمان ساسانی یک جامعه محافظه‌کار اشرافی مبتنی بر نظامات و مقررات جابرانه بود...در اثر همه عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، استیصال مردم به حدی رسیده بود که تحمل‌ناپذیر بود. بدین‌سان در آستانه جنبش مزدکی در ایران شرایط عینی برای انفجار ازهرجهت فراهم بود.»(طبری،1347: 204-207)

طبری مزدک را به‌عنوان یک مبارز تمام‌عیار و قیام وی را به‌مثابه الگویی برای مبارزان زمان حال خویش در نظر می‌گیرد و می‌نویسد: «جنبش مزدکی ازاین‌جهت که برای نخستین بار شعار مساوات‌طلبی و خواست اصلاحات عمقی در سیستم تملک اموال را به پرچم یک شورش وسیع اجتماعی در یک امپراتوری پهناور مبدل ساخت، مقام کاملاً ویژه و ممتازی در تاریخ بشری دارد. مزدک موفق شد با شراره سخنان عادلانه خود جامعه‌ای را به شور آورد و حتی زورمندان جامعه را تحت سیطره و نفوذ بکشد. بدون تردید یکی از چهره‌های فروغناک تاریخ است و می‌تواند یکی از سرمشق‌های الهام‌بخش مبارزان عهد ما قرار گیرد. آینده بیش از گذشته بزرگواری وی و اندیشه‌هایش را ثابت خواهد کرد.»(طبری،1347: 216-217)

او مزدک را مردی روحانی اندرزگو می‌داند که موفق شد در دوران مصائب عظیم اجتماعی و ناخرسندی عمیق مردم به اتکا صفات عالی انقلابی و فصاحت لسان و قدرت فکر و منطق خویش، تعالیم خویش را در مغزها رسوخ دهد و سرمنشأ تکان و جنبشی شگرف شود. تعالیم او نشانگر روح سلیم و مهربان و روشن این مرد بوده است. «وقتی دشنام‌های زشتی را که از زمان خسرو انوشیروان به بعد علیه مزدک ثبت‌شده است اگر با آموزش‌ها و تعالیم مزدک مقایسه شود، آنگاه بهتر به تیرگیِ درونی بهره کشان و ستمگران خون‌خوار پی برده می‌شود.»(طبری،1347: 213-207)

پیگولوسکایا، تاریخ‌پژوه روسی، به‌عنوان کسی که وارث‌ دیدگاه‌ و نظام‌ فکری‌ غالب‌ محققان‌ مارکسیستی-روسی بوده است، در برخی آثار خود به‌ موضوعاتی‌ چون‌ تاریخ‌ اجتماعی‌ و سیاسی‌ ایران‌، نهضت‌ مزدکیان‌ و سازمان‌های‌ اقتصادی‌، بازرگانی‌ و تولیدی‌ ایران‌ در دوره‌ ساسانی‌ و مناسبات‌ فئودالی‌ و چگونگی‌ ظهور آن‌ پرداخته‌ است‌. وی مزدک بامدادان را به‌عنوان مبلغ "مردم ستمدیده و رنج‌کشیده ایران" معرفی می‌کند و اشاره دارد که همه متفق القولند که فقیرترین قشرها و مردم گرسنه و رنج‌کشیده‌ای که خواستار بهبود وضع زندگی خویش بودند طریق پیروی از مزدک را در پیش گرفتند. تبلیغ اصل برابری که موردحمایت و پشتیبانی مردم قرار گرفت، حاصل وضع زندگی دشوار و بی‌رنگ و جلای مردم بود. (پیگولوسکایا،1387: 257 و 410) پیروان مزدک فقیران و بی‌چیزان بودند که درواقع نیروی عمده جنبش را تشکیل می‌دادند ازاین‌رو نهضت مزدک سخت مورد نفرت ثروتمندان و بزرگان بود (پیگولوسکایا،1387:393) پیگولوسکایا مخالفت شدیدی که در روایات موجود پیرامون مزدک و جنبش مزدکیان وجود دارد نشانگر نفرت و هراس طبقه حاکم می‌داند. (پیگولوسکایا،1387:398)

این مورخ و نویسنده روسی، خسرو انوشیروان را به‌عنوان سرسخت‌ترین دشمن مزدکیان می‌داند و انهدام خونین مزدکیان و کشتار سران نهضت مذکور را همه به ابتکار او می‌داند. پیگولوسکایا بر این باور است که در اثر اصلاحات خسرو انوشیروان، طبقه ملاک زمین‌دار مرکز اتکا دولت و حکومت ساسانیان شدند و مواقف خود را استحکام بخشیدند و به طبقه اصلی حاکم بدل گشتند و نتیجه این تغییرات در نظام اجتماعی، استثمار تولیدکنندگان و زحمت کشان مستقیماً از سوی این گروه بود. در کل همه تدابیر انوشیروان به سود اشراف و بزرگان بود (پیگولوسکایا،1387: 456-457 و 436)

علی مهدی نقوی در کتاب بررسی تاریخی و مادی در عقاید مزدک، نقدی بر نظر مورخان پیرامون مبحث اشتراک زن در تعالیم مزدک دارد. وی می‌نویسد: «مورخینی که به اشتراک زن اشاره می‌کنند، کمتر سخن از اشتراک حاکمیت می‌کنند درصورتی‌که اصل سخن مزدک و جوهر انقلاب در اشتراک مالکیت بوده است و شاید همین جنبه بشردوستی مزدک است که اقبال لاهوری او را پیغمبر مردم‌گرای ایران باستان نامیده است» (نقوی،1352: 15) وی استفاده مساوی از زن و خواسته را مفهوم واقعی شعار مزدک می‌داند که مورد بدفهمی مورخان گشته است. وی به استناد نوشته شیخ محمد خیابانی «مزدک را مایه مباهات نه‌تنها مردم ایران بلکه تمامی مردم جهان می‌داند که برای اولین بار در دنیا چنین اندیشه‌ای را مطرح نمود.»(نقوی،1352: 16)

نقوی رواج نهضت مزدکی را معلول پشتیبانی و حمایت تولیدکنندگان می‌داند و می‌نویسد: «این نهضت در مراحل اول فئودالیته در ایران به این سبب پدید آمد که فشار به تولیدکنندگان افزایش‌یافته بود و صاحبان اراضی می‌کوشیدند جماعت‌های روستایی را تابع خویش سازند و مرتباً از آن‌ها بهره‌کشی کنند. بنابراین دسته‌جات گوناگون روستائیان در نهضت مزدکی شرکت جستند. (نقوی،1352: 27) این نویسنده علت اصلی دشمنی خسرو انوشیروان با مزدک و مزدکیان را در عدم درک صحیح وی از تعالیم مزدک دانسته در عین حالی که وی به دلیل جوانی و ناپختگی با توطئه و نیرنگ روحانیون و اشراف اقدام به کشتار فجیع مزدکیان نمود. (نقوی،1352: 19)

 

 ابعاد بازنماییِ جنبش مزدک در تاریخ‌نگاری رسمی

اما در آنچه که به خوانش رسمی حکومت پهلوی مربوط می­شد، تلاش بر این بود تا با بازخوانی همه­جانبۀ تاریخ ایران باستان با محوریت تاریخ ساسانی، پیوندی مشروعیت بخش و تداوم­گرایانه، میان تاریخ عصر ساسانی و حکومت پهلوی برقرار شود و تأسیس این دولت، به‌نوعی، تداوم همه‌جانبه‌ی تاریخ باستانی ایران قلمداد شود. (نک: نفیسی، 1372: 5-15؛ شمیم، 1318: 5 و 3؛ فلسفی، 1318: 4-2) بر این اساس، در این روایت رسمی، تاریخ عصر ساسانی دورانی پرشکوه، تفاخر آمیز، شایسته­ی یادآوری به دلیل خصلت­های اقتدارگرایانه و دارای عظمت بود که می­بایست به‌مثابه الگویی درخشان، مدام بازخوانی شود و پیوستگی حکومت پهلوی با آن دوره، با تأکید بر مفاهیمی همچون شاهنشاه و غیره، به‌صورت مستمر، مورد تأکید قرار بگیرد. (الول­ساتن، 1337: 437)

در روایت و نحوه خوانشِ جریان تاریخ‌نگاری رسمی دوره پهلوی، درست برخلافِ نگرش مورخان چپ، نزدِ مورخانِ رسمیِ این دوره، مزدک نه‌تنها قهرمان این داستان و کانونی­ترین عنصر اجتماعیِ شورشگر برعلیه نظم مستقر نبود، بلکه اتفاقاً شورشگری برانداز بود که می­کوشید تا نهاد شاهی را با ارائه تفاسیر و خوانش­های بدعت آلود تضعیف کند و نظم جایگزینی ارائه بدهد که بر اساسِ آن‌هم ایده­های اشتراکی، جا را برای هرگونه تمرکز قدرت تنگ خواهد کرد. در اینجا درواقع مزدک متهمی بود که به‌حق، توسط شاه و اقتدار شاهانه­ی او سرکوب شد و این سرکوب فرصت مغتنمی در اختیار انوشیروان گذاشت تا مجدداً نظم پیشین را مستقر کند و دست به انجام اصلاحاتی زیربنایی بزند. درواقع در اینجا شاه و اقتدار نهادینه‌شدۀ وی بود که قهرمان داستان بود و در کانون روایت می­نشست. متونِ رسمیِ این دوره اعم از متونی که برای تدریس در مدارس نوشته می­شدند یا متونی که توسط نخبگان فرهنگی و نویسندگان و محققان به رشته تحریر درمی­آمدند، در چند مؤلفه اشتراک داشتند:

 1) ستایش بی­پایان از انوشیروان و تفاخر حماسه گونه به شیوه و الگوی اقتدارگرایانه­ی او؛ 2) محکوم کردنِ جنبش مزدک با عباراتی همچون برانداز، بَغی و شورشگر ؛ 3) تأکید بر نقشِ پادشاه در ایجاد مجدد تمرکزگرایی حول محور شاه.

تمامیِ این مؤلفه‌ها در جایِ خود، دلالت­های معناییِ ویژه­ای داشتند و در سنخیت با گفتمان رسمی دوره پهلوی، تداعی­گر نقش رضاشاه و تأثیر وی بر تمرکزگرایی در ایران و همچنین تثبیت اقتدار دولت مرکزی قرار می­گرفتند. بنابراین برخلاف خوانش چپ­های مارکسیست، در اینجا مورخان رسمی تلاش می­کردند تا در مقابل جنبش مزدکی، بر اهمیت جایگاه نهاد شاهی و نقش وی در وحدت سرزمینی و سرکوب بدعت­ها تأکید کنند.

1. انوشیروان ستایی در متون رسمی

روایت رسمیِ تاریخ‌نگاری دوره پهلوی درباره جنبش مزدک و مزدکی گری در دوره ساسانی، بدون زمینه­ها و خوانش­های حماسی و پرشوری که از انوشیروان ساسانی به دست داده‌شده است، بی‌معناست. انوشیروان با اختلاف، محبوب­ترین شاهِ ایرانی در متون رسمی دوره پهلوی است به‌نحوی‌که حجم بسیار وسیعی از ستایش­ها، پند و اندرزهای سیاسی، اخلاقی، توصیه­های شخصی و حکمت­های عملی از زبان وی در دل متون رسمی جای‌داده شده است. این درواقع میلِ به برساختن روایتی رسمی و ایدئولوژیک از یک الگویِ پادشاهی است که انوشیروان نمود و نمونه­ی راستینِ آن به شمار می­رود. فارغ از نوع تاریخ‌نگاری شکل‌گرفته حول محور نام خسرو انوشیروان در متون رسمی دوره پهلوی، دو مسئله به‌صورت مستقیم بر این خوانش­ها تأثیر می­گذاشت. نخست روی کار آمدن رضاشاه و تکیه­ی فزاینده­ی وی و نخبگانِ حامی او بر سنت­های پیشینیِ مبتنی بر مناسبات شاهی و دوم، تأکید بر اهمیت نقش رضاشاه در احیایِ نهاد شاهی و متمرکز ساختنِ مجدد ایران. بنابراین، هم بازخوانی متناوب رویدادهای مربوط به خسرو انوشیروان و هم قیام مزدک در متون رسمی این دوره، فارغ از این دلالت­های ایدئولوژیکی و مشروعیت بخش نبود.

به‌عنوان نمونه­ای ازاین‌دست روایت­ها، می­توان متون درسیِ ابتدایی دوره پهلوی اول را نام برد. در این متون که به زبانی ساده تلاش می­شد تا کودکان را با برخی از لایه­های تاریخ باستانی ایران با محوریتِ کنشگریِ شاهانه آشنا کند، انوشیروان جایگاهی حماسی و اسطوره­ای دارد. در این متون می­توان انبوهی از داستان­ها، قصه­ها و حکایت­ها و روایت­ها را مشاهده کرد که از دلِ متون ادبی و تاریخیِ کلاسیک بیرون کشیده شده­اند که انوشیروان و شخصیت افسانه­ای وی، کانون این روایت­ها محسوب می­شود. «آورده­اند که در عهد انوشیروان، ظالمی، ضعیفی را طپانچه­ای بزد. انوشیروان دستور داد تا وی را به سیاست­گاه بردند و گردنش زدند. یکی از ندیمان انوشیروان را گفت تعجب دارم از ملِک که ظالمی را بدین قدر، گردن بزد. انوشیروان در پاسخ گفت: غلط کردی بلکه من آدم نکشتم و سگ و گرگ را بی­جان کردم و مار و کژدم را هلاک گردانیدم.»(قریب گرکانی، 1342ق: 151) برساختِ چهره­ی اسطوره­ای انوشیروان به‌مثابه شاهی که حتی از کوچک‌ترین ظلم­ها هم چشم­پوشی نخواهد کرد و آن را با بدترین عقوبت­ها سزا خواهد داد، درواقع تائید و تأکیدی بر اسطوره عدالت­گستریِ او بود. درجاهای دیگری از همین کتاب، انوشیروان در کانون حدودِ بیست حکایت و داستان با مضمون عدالت­گستری، الگوی اخلاقی، شاه آرمانی و حکمت و فرزانگی قرارگرفته است. (نک: قریب گرکانی، 1342ق: 141؛ 121؛ 71) دریکی دیگر از این متون درسی در همین زمینه آمده بود «گویند شهریارِ عادل، انوشیروان، از غایت رعیت­پروری و دادگستری می‌خواست که خویشتن از جزئیات احوال رعایا آگاه گردد و خود به فرایض دادخواه برسد. بدین مقصود فرمود تا رسنی از ابریشم ببافتند و جرس­ها بر آن آویختند و در ساحت سرای ببستند. زان پس هر مظلوم و بی­پناه و مسکینی که به دادخواهی به دربار سلطان می­آمد، دست در آن رسن زدی و کسری آواز آن جرس شنیدی و دادِ او بدادی.»(قریب گرکانی، 1309: 80)

درجای دیگری درباره انوشیروان آمده بود «ائمه­ی تاریخ آورده­اند که ولادت کسری انوشیروان در شهر اسفراین از مضافات نیشابور بود. چون گوشه­ی شادروان جلالش از اوج افلاک و قبه­ی سماک بگذشت، همت بر قمع قواعد ظلم و قلع شجره­ی بدعت و هدم بنیانِ طغیان مصروف داشت و عرضه­ی عالم و فضای آفاق را از شمولِ عدل و احسان روشن و مزین نمود. همت بر نشر علوم و ترویجِ معارف مصروف نمود و علما از هر دیار و اقطار و اکناف جهان به دربار او رهسپار شدند و مورد عطوفت و لطف قرار گرفتند.»(قریب گرکانی، 1350ق: 25) در کنار این، بعضاً انوشیروان و وزیرِ او، بزرجمهر همچنین الگویی از هنجارها و رفتارهایِ نُرم و عُرف بودند که می‌شد به‌مثابه الگویی اخلاقی و فرهنگی به او نگریست. «بوزرجمهر هر صبح که به خدمت انوشیروان می­رسید او را می­گفت که سحر خیر باش تا کامروا باشی. انوشیروان را این سخن سخت می­آمد. آن را سرزنش می­پنداشت و دل‌تنگ می­شد. روزی به غلامانِ خود فرمود تا سحری، راه را بر بزرجمهر بگیرند و جامه­هایش درآورند. سحرگاه غلامان راه را بر بزرگمهر بستند و جامه­هایش درآوردند. بزرگمهر به خانه بازگشت و جامه­های دیگر پوشید. به همین دلیل دیرتر به خدمت سلطان رسید. انوشیروان پرسید موجب دیر آمدن چیست؟ گفت درراه تنی چند به من رسیدند و جامه­هایم کندند. نوشیروان گفت هر بامداد مرا نصیحت می­کردی که سحرخیز باش تا کامروا باشی. امروز این آفت به تو از سحرخیزی رسید. بوزرجمهر جواب داد سحرخیز کسانی بودند که پیش از من برخاستند و کامروا شدند.»(کتاب سوم ابتدایی، 1316:11)

این مسئله در جای دیگری از کتاب­های درسی به‌صورت قابل تامل­تری نیز آمده است. در اینجا نگارندگان این کتاب­ها، پیشینه نظامی­گریِ انوشیروان پیش از به سلطنت رسیدنش را نیز مورداشاره قرار داده­اند که این اشاره، به‌ویژه از منظر شباهت سازی‌هایی ایدئولوژیک میان رضاشاه و پیشینه نظامی­گریِ او با انوشیروان ساسانی حائز اهمیت است. «این پادشاه افسران قشون را عزیز می­داشت و خود نیز در قشون رتبه و درجه نظامی داشت و موقع سان دادن، سان می­داد.»(میرزا احمد، 1327 ق: 63)

حسن پیرنیا (مشیرالدوله) یکی از مورخان عصر پهلویست. وی نیز در مورد خسرو انوشیروان نگاهی مثبت دارد. از نگاه پیرنیا، خسرو انوشیروان در راستای احیای نظم در جامعۀ آشوب‌زده و ایجاد تمرکز در حکومت، دو نوع اقدام را لازم دید؛ برانداختن مزدک و مزدکیان و رفع جهل که موجب پیشرفت این مذهب شده بود. این بود که با یکدست به قلع‌وقمع قائد و پیروان این مذهب پرداخت و با دست دیگر اصلاحاتی کرد که امنیت را برقرار و قلوب مردم را جذب نمود...این سیاست داخلی خسرو، اصول مرکزیت حکومت را تقویت و آرامش را برای ایران و رفاه را برای ایرانیان تأمین می‌نمود. ازاین‌جهت او را انوشه روان نامیدند. (پیرنیا،1306،327) برخی محققان این دوره بر این باورند که خسرو انوشیروان به‌خوبی توانست در راستای سامان بخشی به جامعه، قدرت و نفوذ روحانیون را بکاهد و آنان را تحت سیطره خویش درآورد. (آذری، 1353:70)

روایتی دیگر از انوشیروان در تاریخ‌نگاری رسمی پیرامون تدبیر و ملک‌داری وی، اینکه «هر زمان انوشروان کسی را به فرمانداری برمی‌گزید به دبیر می‌فرمود در فرمانی که برای فرمانداری او می‌نویسد، جا برای چهار سطر باز بگذارد تا خود انوشیروان در سطور خالی، بنویسد: نیکان را با مهرورزی راه بر، توده مردم را با امید درآمیخته با به بیم و فرومایگان را بابیم دادن. (امام شوشتری،1346: 215)

2. مزدک: قواعد ظلم و شجره بدعت

در یکی از کتب درسیِ ابتدایی که در سال 1315 ش برای کلاس پنجم به رشته تحریر درآمده بود، روی کار آمدن خسرو انوشیروان در زمینه­ای از تحولات سیاسی اجتماعی روایت می­شد. در این روایت اهمیت بر تخت نشستنِ انوشیروان و همکاری وزیرش بوزرجمهر با وی از یک منظر دارای اهمیت بود و آن‌هم بازگرداندن نظمِ پیشین با غلبه برآشفتگی و هرج­ومرج و همچنین غلبه بر قواعد ظلم و شجره بدعت بود. در این روایت اگرچه به‌صورت مستقیم نامی از مزدک و جنبش او و تأثیرات اجتماعی وسیعش به میان نیامده است اما دلالت­های متنی و درونیِ این روایت به‌صورت غیرمستقیم، تلاش انوشیروان برای غلبه بر این چالش عظیم را نشان می­دهد. درجایی از این روایت با اشاره به تواناییِ بوزرجمهر در به سامان کردنِ وضعیت پیشین آمده است «و انوشیروان بوزرجمهر حکیم را که سر جریده­ی تمامی حکمای عصر و بیت­الغزل وزرای دهر بود، حکم وزارت داد و در حفظ قواعد و قوانین ملک و رسم و آئینِ آن منصب اعتماد کلی به‌وفور دانش و صفای ذهنی او کرد. و او از وفور خرد و متانت روی به نظمِ آن مصالح آورد و حدس و فراستی که در آن کمالِ شایستگی داشت را ظاهر کرد.»(قریب،1315: 4) در این روایت انوشیروان نیز آمده بود تا با تکیه‌بر تواناییِ این وزیر، نوعی نظمِ ازهم‌گسیخته و تحول اجتماعیِ عمیقی که منجر به تلاطم و آشفتگی بنیادین و ایدئولوژیک برای ساختِ سیاسی و اجتماعیِ ساسانیان شده بود را مجدد برقرار سازد. «انوشیروان همگی همتِ خود بر قمعِ قواعد ظلم و قلعِ شجره بدعت و تخریبِ بنیانِ بَغی مصروف داشت و کلی مجاهدت به کسبِ حسنات و ارتقایِ درجاتِ نجات مقصور گردانید.»(قریب،1315: 4)

مهم‌ترین و کلیدی­ترین مفهوم در این روایت، مفهومِ بَغی است. نگارندگانِ این روایت در متون درسی، با استفاده از مفهومِ بغی، بدون اینکه ذکری از نامِ مزدک برده باشند، انوشیروان را در ابتدای روی کار آمدنش با نوعی تحرک اجتماعی و حرکت سیاسیِ براندازانه، مواجه می­دیدند. فارغ از اینکه از منظر تاریخی تهدیدهای جنبش مزدکی تا چه اندازه خصلت براندازانه داشت یا نداشت، گنجاندنِ مفهومِ بغی در این روایت اهمیت معنایی ویژه­ای داشت. مفهومِ بغی چنان‌که آورده‌اند به معنی تجاوز نمودن، گذشتن از حد اعتدال و همچنین به معنی تکبر است. (راغب اصفهانی، 1369: 137) در جای دیگری درباره معنای بغی آمده است که این واژه به معنی از حق و حقیقت روی گرداندن، عصیان و سرکشی و سلطه­جویی، به ستمگری پرداختن و سلطه­گر بودن است. (معلوف، 1378: 150؛ جَر، 1380: 474) این اشاره­ها، آشکارا جنبش مزدک را قیامی در جهت سرنگونی و فروپاشی حکومت ساسانیان تلقی می­کرد که سرکوب و قلع و قمع آن جز بااقتدار شاهانه انوشیروان ممکن و میسر نمی­شد.
پیرنیا، کم شدن و یا حتی زایل شدن وجاهت و اعتبار قباد در میان مردم را ناشی از گرویدن وی به مزدک می‌داند که درنهایت نجبا و روحانیون اجتماع نمودند و او را از سلطنت خلع و برادرش، جاماسپ را جانشین وی نمودند. (پیرنیا،1306: 320) نصر اله فلسفی در خصوص براندازی بدعت توسط خسرو انوشیروان می‌نویسد: » خسرو مردم را از پیروی احکام جدید مزدک بازداشت و بدعت‌های ایشان برانداخت و جمعی از مردم را که پیرو آیین ایشان شده و برخلاف امر او از آن بازنمی‌گشتند، بکشت و بار دیگر آیین زردشت را رایج نمود. (فلسفی،1310:380)

3.  سرکوب مزدک: لازمه تمرکزگراییِ مجدد ایران

نزدِ برخی دیگر از مورخان دوره پهلوی، یکی از عاجل­ترین و سریع­ترین اقداماتی که لازم بود تا انوشیروان انجام دهد تا نظمِ سیاسی پیشین مجدداً مستقر شود و تمرکزگراییِ قبلی در ایران مجدداً مستقر شود، سرکوب جنبش مزدک بود. در این نوع خوانش، دو مؤلفه‌ی اقتدار شاهی و متمرکز بودن ساخت سیاسی و اجتماعی حول محور او و نیز تمرکزگرایی سیاسی و اعمال قدرت بر گستره جغرافیاییِ ایران، دو مؤلفه اصلی و اساسی به شمار می­روند که خسرو توانست با غلبه بر جنبش مزدکی به آن‌ها دست پیدا کند. «پس از روی کار آمدن، واضح بود که تمام توجه خسرو انوشیروان به این امر متوجه شود که ایران را از حال انقلاب و هرج‌ومرج بیرون آورد و به حالت طبیعی برگرداند، زیرا مذهب مزدک به حدی در سراسر ایران قوت گرفته بود و طرفدار یافته بود که حتی در ارمنستانِ مسیحی هم نفوذ آن هویدا شده بود. جامعه آنجا تحت تأثیر این جنبش به دو گروه مزدکی و غیر مزدکی تقسیم‌شده بود و دو گروه، مدام با یکدیگر در حال نزاع بودند.»(پیرنیا، 1386: 204) این ایده که مرکزیت روایت در آن به انوشیروان و کنشگری وی به‌منظور برقراریِ نظمِ ازهم‌گسیخته پیشین اختصاص می­یافت، دلالت­های معناییِ ویژه­ای در دوره پهلوی می­توانست داشته باشد. به‌ویژه وقتی این نوع تمرکزگراییِ پس از هرج‌ومرج سرسری را بتوان یکی از مهم‌ترین یا درواقع مهم‌ترین اقدام رضاشاه در ابتدای قدرت گیری‌اش در ایران بدانیم. بنابراین، مورخانی که تمرکزگراییِ ناشی از اقتدارگراییِ انوشیروان را برجسته می­کردند، آگاهانه یا ناآگاهانه روایتی هم­سنخ و هم‌راستا با گفتمانِ رسمی دوره پهلوی و تاریخنگارایِ قهرمانانه حول محور رضاشاه تولید می­کردند.

علاءالدین آذری در ادامه همین روایت، گرویدنِ قباد به مزدکیان را سبب «زایل شدنِ وجاهت قباد نزدِ عامه مردم» می­دانست. (آذری،1354: 22) و از اینکه مزدک پیامی آورده بود که بر اساس آن «زن و اموال می­بایست اشتراکی باشد»، آن را عامل ازهم‌گسیختگی نظمِ اجتماعی می­دانست»(پیرنیا، 1386: 204). «خسرو برانداختن مزدک و مزدکیان و رفع جهاتی که موجب پیشرفت کارشان شده بود را در رأس کارها قرارداد. بنابراین، با یکدست به نابودی پیروان مزدک همت گماشت و با دست دیگر اصلاحاتی انجام داد که موجب برقراری امنیت و احیای نظم در جامعه می‌شد.»(پیرنیا، 1386: 212)

 

نتیجه

تاریخ‌نگاری رسمیِ دوره پهلوی با طیفی از مورخان و محققانِ نزدیک به این گفتمان، روایتی از جنبش مزدک در دوره انوشیروان به دست دادند که سنخیت و هماهنگیِ تام و تمامی با مبانی ایدئولوژیکی و مشروعیت بخش حکومت پهلوی داشت. این خوانش بر چند مؤلفه مهم تکیه داشت که به‌زعم آن‌ها قیام مزدک و سرکوب آن آن‌ها را دارا بود. نخست اینکه از دریچه نگاه این محققان، اقتدارِ انوشیروان در سرکوبِ مزدکیان نه‌تنها نظم و انضباط اجتماعی و امنیت سرا سری را در گستره ایران برقرار ساخت، بلکه نشان داد که هر حرکت گریز از مرکز و براندازانه را که نهاد شاهی و نظم اجتماعی را تهدید کند، سرکوب خواهد کرد. علاوه بر این، انوشیروان در نگرش این طیف از محققان رسمی، قهرمانی بود که نهاد شاهی را مجدداً در کانون و رأس نهاد و ساختار اجتماعی نشاند. همچنین توصیفِ جنبش مزدک با تعابیری همچون بَغی، شورش، براندازانه و متهورانه، نشان داد که در وضعیت فعلی نیز آنچه در ایران بدان نیاز بود، چنین اقتدار شاهانه­ای بود که به‌جز نزد رضاشاه، در شخصیت کسی دیگر یافت نمی­شد. نکته حائز اهمیت در پیوند با این خوانش رسمی این بود که برخلاف نگاه اسطوره­ای و قهرمانانه مورخان رسمی، جنبش مزدک نزد مورخان چپ به شکلی وارونه و این بار از منظری طبقاتی نگریسته شد. محققان چپ توانستند با ارائه خوانشی مارکسیستی از این جنبش، گفتمان رسمیِ مورخان نزدیک به گفتمان پهلوی را به شیوه­ای عمیق به چالش بکشند و در تقابل با این خوانش، این بار مزدک را به قهرمان توده­ها و طبقات پایین و برهم زننده نظم طبقاتی و فئودالی ایران عصر ساسانی معرفی کردند.

 

 

 

 

 

 

کتابنامه

آبراهامیان، یرواند (1389). ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.

آذری، علاءالدین، (1353). بحثی پیرامون زندگی و فعالیت روحانیت بزرگ عصر ساسانی. بررسیهای تاریخی، شماره 53.

آذری، علاءالدین، (1354) نقش حیره در شاهنشاهی ساسانی. بررسیهای تاریخی، شماره 59.

اسمیت، آنتونی دی (1383). ناسیونالیسم. ترجمه منصور انصاری، تهران: موسسه مطالعات ملی.

اسمیت، آنتونی دی (1391). ناسیونالیسم و مدرنیسم، بررسی انتقادی نظریه‌های متأخر ملت و ملی‌گرایی. ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: ثالث.

آصف، محمدحسن (1384). مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

امام شوشتری، محمدعلی، (1346). پرتوی از فرهنگ ایران در روزگار ساسانی. بررسیهای تاریخی، شماره 8.

پیرنیا، حسن (1386). تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان. تهران: نشر دبیر.

پیرنیا، حسن (1306). ایران باستانی. طهران: مطبعه مجلس.

پیگولوسکایا، ن. و دیگران (1363). تاریخ ایران از دوره باستان تا پایان سده هجدهم. ترجمه کریم کشاورز، تهران: نشر پیام.

پیگولوسکایا. ن. (1387). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمه عنایت اله رضا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

ترابی فارسانی، سهیلا، توسلی کوپایی، مریم (1388). درآمدی بر تاریخ‌نگاری حزب توده ایران. تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری، 19(4), 1-24.

جَر، خلیل (1380). فرهنگ فارسی- عربی. ترجمه سید حمید طبیبیان، ج 1، تهران: انتشارات امیرکبیر.

خسروی، خسرو (1359). مزدک. تهران: انتشارات افسانه.

راغب اصفهانی، ابوالقاسم (1369). المفردات فی غریب­ القرآن. ج 2، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، تهران: انتشارات مرتضوی.

رئیس­نیا، رحیم (1358). از مزدک تا بعد. تهران: انتشارات پیام.

اِلْوِلْ ساتِن، ال. پی. (1337). رضاشاه کبیر یا ایران نو.ترجمه عبدالعظیم صبوری، تهران: چاپخانه تابش.

شهریاری، پرویز (1327). جنبش مزدک و مزدکیان. تهران: چاپخانه رنگین.

طبری، احسان (1347). برخی بررسی­ها دربارۀ جهان­بینی­ها و جنبش­های اجتماعی در تاریخ ایران. تهران: انتشارات حزب توده ایران.

علی­نیا، محمدمهدی (1352). زمینه اجتماعی قیام مزدکیان. تهران: دنیای دانش.

عنایت، حمید، (1351). سیاست ایران‌شناسی. متن سخنرانی در کنگره ایران‌شناسی، مجله نگین، شماره 88، تهران.

فصیحی، سیمین (1372). جریان‌های اصلی تاریخ نگاری در دوره پهلوی. تهران: نوند.

فلسفی نصراله (1310). سلطنت قباد و ظهور مزدک. مجله شرق، شماره 6.

فلسفی، نصراله (1318). شرح‌حال بزرگان. تهران: دبیرخانه سازمان پرورش افکار.

قریب، عبدالحسین (1315). املا برای پنجم ابتدایی. تهران: مطبعه خسروی.

[قریب گرکانی]، میرزا عبدالعظیم خان (1350ق). فرائد الادب ویژه پایه چهارم دبستان، تهران: مطبعه امید. 

[قریب گرکانی]، میرزا عبدالعظیم­ خان (1309).  دوره­ اول فرائدالادب: در نظم و نثر منتخب برای پایه چهارم ابتدایی، تهران: مطبعه اخوان کتابچی.

[قریب گرکانی]، میرزا عبدالعظیم ­خان (1342ق). دوره سوم فرائدالادب. مخصوص کلاس پنجم و ششم ابتدایی.

کتاب سوم ابتدایی (1316). تألیف شده از طرف وزارت معارف، تهران: شرکت چاپخانه فرهنگ ایران.

مسکوب، شاهرخ (1375). ملاحظاتی درباره خاطرات مبارزان حزب توده ایران. ایران نامه شماره 56، صص 587-610.

معلوف، لویس (1378). المنجد فی لغة والاعلام. قم: انتشارات قدس.

میرزااحمد (1327ق). لالی الادب به جهت کلاس دوم مدارس ابتدایی، تهران: اداره انطباعات.

نفیسی، سعید (1372). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران. تهران: بنیاد.

نقوی، علی مهدی (1352). بررسی تاریخی و مادی در عقایدمانی. تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی.

 

---

[1] . تاریخ دریافت: 11/02/1403 ؛ تاریخ پذیرش: 15/05/1403            

[2] . رایانامه (مسؤول مکاتبات): [e-mail]