بررسی تحلیلی اصطلاحات دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رُکنا مسیح کاشانی

محورهای موضوعی : گروه ادبيات فارسي

نیلوفر معصومه احمدی ^{1 *} , محمّد علی خالدیان ^{2 *} , حسنعلی حسنعلی عباسپور اسفدن ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، گرگان، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، گرگان، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی، گرگان، ایران.

تاریخ دریافت : 1404/02/24 تاریخ پذیرش : 1404/03/13 تاریخ انتشار : 1404/03/22

کلید واژه: دانش پزشکی ایرانی, حکیم رُکنا, مضامین پزشکی, غزلیات.,

چکیده مقاله :

یکی از شاخصه‌های اصلی درونمایه‌های شعری شاعران به‌کارگیری اطلاعات علمی گوناگون است. بخش مهمّی از این مفاهیم علمی، مربوط به دانش پزشکی است که نقش جالب‌توجّهی را در آفرینش‌های ادبی بر عهده داشته و با تحلیل این مضامین بسیاری از ابهامات لغوی و زبانی موجود در آثار رفع می‌گردد. این پژوهش به بررسی دانش پزشکی ایرانی در غزلیات حکیم رکنا کاشانی می‌پردازد. پژوهش حاضر بر آن است تا زمینه‌های درک صحیح مفاهیم سروده‌های شاعر را فراهم کند، جایگاه دانش پزشکی را در اشعارش نشان دهد، صاحب‌نظران علم پزشکی را به مطالعۀ آثار ادبی و بهره‌گیری از یافته‌های پزشکی گذشتگان ترغیب نماید و سبب احیای میراث گرانبهای فرهنگی و ادبی کشور شود. در این پژوهش بعد از ذکر کلیّات تحقیق و مباحث مقدماتی، با مطالعۀ اشعار، ابیات مرتبط با مضامین پزشکی استخراج و دسته‌بندی و تحلیل شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و براساس مستندات کتابخانه‌ای است. نتایج نشان می‌دهد، حکیم رکنا در اشعار خود، برای غنی‌سازی مطالب و بیان مفاهیم، از دانش پزشکی ایرانی بهره برده و به مباحث پزشکی شامل: انواع بیماری‌ها، راه‌های تشخیص بیماری، شیوه‌های درمانی، ادوات، مشاغل، اندام‌ها، اصطلاحات عمومی و باورهای عامیانۀ طبّی اشاره داشته است. به‌علاوه حکیم رکنا مضامین طبّی را دست‌آویزی برای مقاصد ادبی خود قرار داده و با به‌کارگیری آرایه‌های ادبی ازجمله: تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز دست به آفرینش‌های ادبی زده و بر غنای ادبی اشعارش افزوده است.

چکیده انگلیسی:

One of the main characteristics of the poetic themes of poets is use of different scientific information. An important part of these scientific concepts is related to medical knowledge, which plays a significant role in literary creations, and by analyzing these themes, many lexical and linguistic ambiguities in the works are resolved. This research examines Iranian medical knowledge in the odes of Hakim Rokna Kashani. The present research aims to provide a basis for a correct understanding of the concepts of the poet’s poems, to show the position of medical knowledge in his poems, to encourage medical experts to study literary works and benefit from the medical findings of the past, and to revive the country’s precious cultural and literary heritage. In this research, after stating the generalities of the research and preliminary discussions, verses related to medical themes have been extracted, categorized, and analyzed by studying the poems. The research method is descriptive-analytical and based on library documents. The results show that Hakim Rokna used Iranian medical knowledge in his poems to enrich the content and express concepts, and referred to medical topics including: types of diseases, ways of diagnosing diseases, treatment methods, tools, professions, organs, general terms, and folk medical beliefs. In addition, Hakim Rokna used medical themes as a tool for his literary purposes and by using literary devices such as simile, metaphor, allusion, and allegory he created literary creations and added to the literary richness of his poems.

منابع و مأخذ:

الف- کتب 1- ابن سینا، حسین، (۱۳۸۹). قانون، ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی، ۸ جلد، تهران: سروش.
2- آذر طلعت، امیر علی، (۱۳۷۸). شرح احوال و بررسی آثار و گزیده اشعار مسیح کاشانی حکیم رکنا، تهران: سروش.
3- جرجانی، سید اسماعیل، (۱۳۸۰). ذخیره خوارزمشاهی، ۵ جلد، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی ایران.
4- زاوش، محمّد، (۱۳۷۶). کانی‌شناسی در ایران قدیم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
5- صفا، ذبیح الله، (۱۳۷۸)، تاریخ ادبیات در ایران، ۵ جلد، تهران: فردوس.
6- عقیلی خراسانی، سیّد محمّد حسین، (۱۳۷۴)، مخزن‌الادویه، تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
7- عمید، حسن، (۱۳۸۹)، فرهنگ فارسی عمید، تهران: راه رشد.
8- قزوینی، ملّا عبدالنبی فخر الزمانی، (۱۳۷۵)، تذکره میخانه، تهران: اقبال.
9- کاشانی، رکنالدین مسعود، (1016)، دیوان حکیم رکنا مسیح کاشانی، کاشان: دارالمؤمنین.
10- کزّازی، میر جلال الدین، (۱۳۹۲)، گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، تهران: نشر مرکز.
11- معین، محمّد، (۱۳۸۱)، فرهنگ معین، ۲ جلدی، تهران: اَدِنا.
12- موحّد ابطحی، محمّد، (۱۳۹۶)، سنگ‌ها و خواص اعجاب‌انگیز، قم: عطر عترت.
13- نجفی، محمّد حسن، (۱۳۹۲)، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، ۴۳ جلد، تهران: اسلامیه.
14- نفیسی، علی اکبر، (۱۳۵۵)، فرهنگ نفیسی، ۵ جلد، تهران: خیّام.
15- وارینگ، فیلیپ، (۱۳۷۱)، فرهنگ خرافات، ترجمۀ احمد حجازان، تهران: مترجم.
16- هدایت، صادق، (۱۴۰۰)، فرهنگ عامیانه مردم ایران، تهران: چشمه.
17- هروی، موفق الدین، (۱۳۷۱)، الابنیه عن حقایق الادویه، تهران: دانشگاه تهران.
ب- منابع انگلیسی 18- Dumitriu, S. (2002), Polymetric Biomaterials, New York: Marcel Dekker.
پ - مقالات 19- شاه حسینی، ناصرالدين؛ و شریفیان، محمّد علی، (۱۳۹۱)، «بررسی ساختاری دیوان خاقانی و حکیم رُکنا»، فنون ادبی، دورۀ ۴، شمارۀ 2، صص: ۱-۱۸.
20- شریفیان، محمّد علی، (۱۳۸۸)، «تحلیل سیمای شاه عبّاس در دیوان حکیم رُکنا و مقایسه با کتب تاریخی»، علوم انسانی فقه و تاریخ تمدن، دورۀ 6، شمارۀ 1، صص: ۷۷-۱۰۲.
21- عباسی، مریم، (۱۳۹۰)، «جایگاه تمیمه در طب عامیانه بوشهر»، تاریخ پزشکی، دورۀ 3، شمارۀ 6، صص: ۱۱۵-۱۲۲.
22- قاصد رضائی، شیوا؛ و ماحوزی، مهدی، (۱۳۹۳)، «سبک‌شناسی دیوان مسیح کاشانی و معرفی نسخ خطی آن»، بهار ادب، دورۀ ۷، شمارۀ 23، صص: ۱۴۹-۱۶۵.
23- فرضی، حمیدرضا؛ و سلطانی قدیم، حسین، (۱۳۹۶)، «بازتاب طب در طوطی‌نامۀ نخشبی»، تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دورۀ 9، شمارۀ 34، صص: ۱۱۳-۱۵۶.
24- قدمی یزدی، الهام؛ غفاری، فرزانه؛ ربانی، مهتاب؛ و رستگاری، سیّد محمّد، (۱۳۹۰)، «تحلیل نزله و زُکام از نظر طب سنّتی و مروری بر موارد مرتبط آن در طب کلاسیک»، تاریخ پزشکی، دورۀ ۳، شمارۀ 9، صص: ۹۷-۱۱۸.