کارکرد اصطلاحات موسیقی در اشعار شیخ بهایی و میرداماد

محورهای موضوعی : گروه ادبيات فارسي

مجتبی اصغرنسب ¹ , ایوب کوشان ^{2 *} , حمید رضا فرضی ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
3 - گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد تبریز،دانشگاه آزاد اسلامی،تبریز-ایران

تاریخ دریافت : 1402/11/02 تاریخ پذیرش : 1403/09/24 تاریخ انتشار : 1403/12/24

کلید واژه: اصطلاحات موسیقی, شعر, سبک هندی, شیخ بهایی, میان‌رشته‌ای, میرداماد.,

چکیده مقاله :

شاعران سبک هندی برای خلق مضامین تازه در آثار خود، از اصطلاحات علوم و فنون مختلفی بهره برده‌اند. شیخ بهایی و میرداماد نیز دو دانشمند نامدار عصر صفوی هستند که ردپای ایشان در شئون مختلف علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن روزگار دیده می‌شود و از این حیث بررسی جنبه‌های مختلف احوال و افکار ایشان برای اهل تتبع، از جذابیت قابل تأملی برخوردار است. در این پژوهش با بررسی اشعار این دو شاعر متأله، ابیات شاهد را گزینه کرده و به تحلیل کارکرد اصطلاحات موسیقایی موجود در آن‌ها پرداخته‌ایم تا به نقش این واژه‌ها در خلق مضامین تازه و چگونگی پرورش افکار شیخ بهایی و میرداماد با استفاده از آن پی ببریم. اگر چه کاربرد این واژه‌ها نتوانسته به سبک و مختصات زبانی ایشان تبدیل شود، اما ذهن باریک‌اندیش شیخ بهایی و میرداماد از لطافت این اصطلاحات هنری در تبیین مفاهیم آیینی و رشد مکتب فکری مورد نظرشان، بهره برده است.

چکیده انگلیسی:

Poets of the Indian style have used various scientific and technical terms to create new themes in their works. Sheykh Bahaei and Mirdamad are also two famous scholars of the Safavid era whose traces can be seen in various political, social, scientific, cultural and literary aspects of that time, and in this regard, examining various aspects of their states and thoughts is of considerable interest to the researcher. In this research, which was conducted by library study of the poems of these two poets, the verses of the witness were selected using the method of sampling and the function of the musical terms in the extracted verses was examined through logical-argumentative analysis in order to explain the role of these words in creating new themes and how the thoughts of Sheykh Bahaei and Mirdamad were cultivated and transmitted. The results of this research show that although the use of these terms could not be transformed into the poetic style and linguistic characteristics of Sheykh Bahaei and Mirdamad, they have made the elegance of artistic terms a tool for explaining religious, philosophical, and mystical concepts and training their school of thought.

منابع و مأخذ:


1- قرآن کریم.
2- آزاده¬فر، محمدرضا، (1399)، اطلاعات عمومی موسیقی، چاپ نهم، تهران: نشر نی.
3- اطرائی، ارفع، (1360)، فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران: انتشارات کانون چنگ.
4- ارموی، عبدالمؤمن بن یوسف، (1380)، الادوار فی موسیقی (ترجمة فارسی به انضمام متن عربی آن)، به اهتمام آریو رستمی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
5- پورتراب، مصطفی¬کمال، (1384)، تئوری موسیقی، چاپ سی¬ام، تهران: نشر چشمه.
6- تفضلی، ابوالقاسم، (1398)، سماع، چاپ دوم، تهران: نشر علم.
7- ثابت¬زاده، منصوره، (1399)، سه رساله موسیقی قدیم ایران: رساله نجم¬الدین کوکبی بخارایی، رساله عبدالرحمن بن سیف غزنوی، رساله گمنام در موسیقی دوازده مقام و منظومه¬ای در موسیقی، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
8- حاکمی، اسماعیل، (1373)، سماع در تصوّف، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
9- حدادی، نصرت¬الله، (1376)، فرهنگنامه موسیقی ایران، تهران: نشر توتیا.
10- خلف تبریزی، محمدحسین، (1342)، برهان قاطع؛ به اهتمام دکتر محمّد معین، مقدمه¬ها به قلم: علی¬اکبر دهخدا، ابراهیم پورداود، علی¬اصغر حکمت و سعید نفیسی، چاپ دوم، تهران: کتابفروشی ابن¬سینا.
11- درویشی، محمدرضا، (1392)، دایره¬المعارف سازهای ایران (جلد دوم)، چاپ دوم، تهران: مؤسسة فرهنگی-هنری ماهور.
12- دهخدا، علی¬اکبر، (1377)، لغت¬نامة دهخدا، زیر نظر دکتر محمّد معین و دکتر سیدجعفر شهیدی، چاپ دوم از دورة جدید، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
13- زمانی، کریم، (1398)، شرح¬جامع¬مثنوی¬معنوی (دفتر اول)، چاپ¬پنجاه¬وسوم، تهران: انتشارات اطلاعات.
14- ستایشگر، مهدی، (1391)، واژه¬نامه موسیقی ایران زمین؛ 2جلدی، تهران: انتشارات اطلاعات.
15- ـــــــــــــــ ، (1399)، رباب رومی (مولانا و موسیقی): گشتی در رفتار و آثار موسیقایی جمال¬آفرین جلال¬الدین محمد بلخی (مولوی)، چاپ ششم، تهران: انتشارات هنر موسیقی.
16- سپنتا، ساسان، (1382)، چشم¬انداز موسیقی ایران، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور.
17- سریر، محمد و بهروز وجدانی، (1387)، سازشناسی موسیقی ایران، تهران: انتشارات دایره.
18- سعدی، مصلح¬بن¬عبدالله، (1389)، کلیات سعدی، مصحح بهاءالدین خرمشاهی، چاپ ششم، تهران: انتشارات دوستان.
19- شیخ بهایی، (1392)، کلیات اشعار و آثار فارسی به همراه گزیدة کشکول شیخ بهایی، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی؛ به کوشش و ویرایش کاظم عابدینی مطلق، قم: نشر توسعة قلم.
20- صفری، سونیا، (1398)، اصطلاحات موسیقی و صور شعری و معنایی آن¬ها، تهران: نشر سورة مهر.
21- طائری، محمدحسن، (1398)، صائب و شاعران طرز تازه، چاپ دوم، تهران: انتشارت نسل آفتاب.
22- علاء¬الدّوله سمنانی، احمدبن محمّد، (1393)، سرّ سماع؛ با مقدمه، تصحیح و توضیح کاظم محمدی، چاپ دوم، تهران: انتشارات نجم کبری.
23- فارابی، ابونصر محمدبن محمدبن طرخان، (1391)، کتاب موسیقی کبیر، ترجمة آذرتاش آذرنوش، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
24- کوپر، جی.سی، (1386)، فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی؛ ترجمة ملیحه کرباسیان، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرهنگ نشر نو.
25- مراغی، عبدالقادربن غیبی حافظ، (1356)، مقاصد الالحان، به اهتمام تقی بینش؛ زیر نظر احسان یارشاطر، چاپ دوم، تهران: انتشارت بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
26- ملاح، حسینعلی، (1351)، حافظ و موسیقی، تهران: انتشارات¬فرهنگ¬وهنر ادارة¬ کلّ نگارش.
27- ـــــــــــــــ، (1363)، منوچهری دامغانی و موسیقی، تهران: انتشارات هنر و فرهنگ.
28- منصوری، پرویز، (1400)، سازشناسی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات زوّار.
29- میثمی، سیدحسین، (1397)، موسیقی عصر صفوی، چاپ دوم، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران؛ مؤسسة تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
30- میرداماد، محمدباقر بن محمد، (1385)، دیوان اشراق، پیشگفتار جویا جهانبخش؛ به کوشش سمیرا پوستین¬دوز، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
31- نفری، بهرام، (1389)، اطلاعات جامع موسیقی، چاپ دهم، تهران: انتشارات مارلیک.
32- وجدانی، بهروز، (1400)، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، تهران: انتشارات دایره.
مقالات
1- شریف، زهرا و جوادی، محسن، (1388)، «معقول ثانی فلسفی در فلسفة مشایی-اشراقی (از خواجه نصیر تا میرداماد)»، نشریه معرفت فلسفی، دورة 7، شمارة 1(25)، صص79-37.
2- عدل¬پرور، لیلا و رحمانیان، زینب، (1399)، «موسیقی کناری در رباعیات شیخ بهائی»، نشریة نقد، تحلیل و زیبایی¬شناسی متون، دورة 3، شمارة 4(9)، صص 108-91.
3- کمالی، محمدمهدی؛ موسوی بایگی، سیدمحمد و کمالی، محمدهادی (1396)، «لوازم معنایی اصالت وجود و نقش آن در تمایز اندیشه¬های میرداماد و ملاصدرا»، دوفصلنامة پژوهش¬های هستی شناختی، دورة 6، شمارة 11، صص 84-63.
4- کی¬منش، عباس، (1388)، «شیخ بهایی و هنر شاعری وی در جاذبه موسیقی کلام»، نشریة تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، شمارة 2، صص 188-161.
5- نادیا، سامانی؛ جدیدالاسلامی، حبیب و رومیانی، بهروز، (1400)، «مقایسۀ اصطلاحات فلسفی و عرفانی در اشعار میرداماد، ملاصدرا و شیخ‌بهایی با تکیه بر پربسامدترین واژه ها در اشعار سه شاعر»، ماهنامة سبک¬شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دورة 14، شمارة 2(60)، صص 77-55.