تحلیل استعاره‌های نمادین در مثل‌های نهفته و پنهان قرآن‌کریم؛ تأثیرات فرهنگی، معنوی و شناختی در بیان مفاهیم قرآنی
محورهای موضوعی : فرهنگ
پاکیزه کاظم‌زاده
1
,
حیدر حسنلو
2
*
,
محمد حسین صائینی
3
,
فرهاد ادریسی
4
1 - گروه علوم و قرآن و حدیث، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.
2 - گروه زبان و ادبیات‌فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.
3 - گروه زبان و ادبیات‌فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.
4 - گروه علوم و قرآن و حدیث، واحد زنجان، دانشگاه آزاداسلامی، زنجان، ایران.
کلید واژه: قرآن‌كريم, استعاره‌های نمادین, بستر فرهنگی و زیست‌جهان اجتماعی.,
چکیده مقاله :
براساس تقسیم‌بندی پژوهشگران، امثال قرآن‌کریم به دو دستۀ «امثالِ واضحه» - که در آن‌ها به‌صراحت از واژه‌هایی چون «مَثَل» یا «أمثال»، استفاده شده و «امثالِ کامنه» - که فاقد این اصطلاحات‌اند اما ساختار مَثلی دارند تقسیم می‌شوند. این پژوهش باهدف تحلیل استعاره‌های نمادین در امثالِ کامنۀ قرآن‌کریم و تبیین نقش آن‌ها در انتقال مفاهیم قرآنی انجام شده است. روش‌تحقیق توصیفی-تحلیلی و مبتنی‌بر تحلیل محتوای کیفی است. جامعۀ آماری شامل تمامی آیات قرآن‌کریم بوده و از روش نمونه‌گیری هدف‌مند استفاده شده است. ابزار گردآوری داده‌ها، متون تفسیری، منابع بلاغی و زبان‌شناختی است. روایی ابزار با نظر متخصصان علوم‌قرآنی و بلاغت تأیید شده و پایایی آن ازطریق آزمون بین‌داوران سنجیده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که استعارۀ تمثیلیه، هرچند کمتر از تشبیه تمثیلی در قرآن رایج است، در امثالِ کامنه نقش مؤثری در تصویرسازی مفاهیم انتزاعی و انتقال معانی پیچیده به زبان محسوس و قابل‌درک دارد. این استعاره‌ها افزو‌ن‌بر تقویت ادراک شناختی و تعمیق تجربۀ معنوی مخاطب، از منظر فرهنگی نیز باتکیه‌بر نمادها، تصاویر و مفاهیم برگرفته از بستر فرهنگی و زیست‌جهان اجتماعی عرب جاهلی، نقش مؤثری در برقراری ارتباط مؤثر میان متن وحی و مخاطب ایفاء می‌کنند. در بُعد اجتماعی، استعاره‌های نمادین قرآن با طرح مضامینی چون عدالت، صداقت، وفای به عهد، و مسئولیت‌پذیری جمعی، نه‌تنها به اصلاح رفتار فردی و اخلاقی کمک می‌کنند بلکه در جهت‌دهی به ساختارها و روابط اجتماعی جامعۀ ایمانی نیز نقش‌آفرین هستند. بااین حال، شناسایی و تفسیر استعارۀ تمثیلیه در امثالِ کامنه نیازمند دقت، ظرافت ادبی و تسلط بر بنیان‌های بلاغت قرآنی است.
According to scholarly classifications, the parables of the Noble Qur’an are divided into two categories: explicit parables—which clearly employ terms such as mathal or amthāl—and implicit (hidden) parables, which, though lacking these explicit terms, nonetheless possess a parabolic structure. This study aims to analyze the symbolic metaphors found in the implicit parables of the Qur’an and to examine their role in conveying Qur’anic concepts. The research adopts a descriptive-analytical method based on qualitative content analysis. The corpus consists of all verses of the Noble Qur’an, and purposive sampling was employed. Data were collected through interpretive texts, rhetorical sources, and linguistic references. The validity of the instruments was confirmed by experts in Qur’anic studies and rhetoric, and reliability was established through inter-rater agreement. The findings reveal that al-istīʿārah al-tamthīliyyah (allegorical metaphor), though less frequent than similes, plays a significant role in the hidden parables by visually expressing abstract ideas and making complex meanings more accessible to the reader. These symbolic metaphors not only enhance cognitive understanding and deepen the spiritual experience of the audience but also, from a cultural perspective, draw upon symbols and imagery rooted in the cultural context and social lifeworld of pre-Islamic Arab society to establish effective communication between the Divine text and its audience. On a social level, these metaphors address themes such as justice, honesty, loyalty, and communal responsibility, thereby contributing not only to individual moral refinement but also to shaping the social structure and ethical norms of the faith-based community. Nevertheless, identifying and interpreting allegorical metaphors in the Qur’an’s implicit parables requires interpretive precision, literary sensitivity, and a deep command of Qur’anic rhetorical principles.
آذرنوش، آذرتاش. (1398). فرهنگ معاصر عربی-فارسی: براساس فرهنگ عربی-انگلیسی هانس‌ور (A Dictionary Of Modern Written Arabic). چاپبیستم، تهران: نشر ني.
اسماعيلي، اسماعيل، (1377). تفسیر امثال القرآن: تحقیقی، تحلیلی و تطبیقی. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات اسوه.
براتي، مرتضي. (1396). بررسي و ارزيابي نظرية استعارة مفهومي. فصلنامة علمی‌پژوهشي-مطالعات زباني و بلاغي، دورۀ 8، شمارة 16، 84-51.
برزگمهر، علی. حاجی‌زاده، سیدعلی. (1396). استعاره‌های تمثیلیه در قرآن‌کریم و رابطۀ آن با مفاهیم اخلاقی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات زبانی و بلاغی، دورۀ 6، دورۀ 1، 43-29.
جرجانی، عبدالقاهر. (1389). اسرار البلاغه. ترجمة: جلیل تجلیل، چاپ‌پنجم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
جوادي‌آملي، عبدالله، 1379، تسنيم: تفسیر قرآن‌کریم. تنظیم و ویرایش علی اسلامی، چاپ‌شانزدهم، قم: انتشارات إسراء.
رضويان، حسين. (1396). نقش موضوع در كاربرد استعارة مفهومي. فصلنامة علمي‌پژوهشي-مطالعات زباني و بلاغي، دورۀ 8، شمارة 16، 155- 136.
سهرابی، سارا. کرانی، اکرم. سادات‌ناصری، زهره. (1402). واکاوی استعارۀ مفهومی در قرآن (جرهای ۱۵ تا ۲۱) و هفت‌پیکر نظامی از مفهوم زبان‌شناختی متن و تصویر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات هنراسلامی، دورۀ 20، شمارۀ 51، 379-363.
شميسا، سيروس. (1381). بيان (با تجدید نظر و اضافات). چاپ‌نهم، تهران: انتشارات فرودس.
صابونی، محمدعلی. (1381). صفوة التفاسیر. ترجمۀ: محمدطاهر حسینی، چاپ‌اول، بیروت: انتشارات دارالفکر.
صفوی، کوروش. (1397). درآمدی بر معنای‌شناسی. چاپ‌ششم، تهران: انتشارات سورة مهر.
ضیاءآذری، شهریار. (1396). عیار استعاره: جلوه‌ای از اعجاز بیانی قرآن‌کریم. چاپ‌دوم، تهران: انتشارات سروش.
عرفان، حسن. (1396). کرانه‌ها: شرح فارسی کتاب مختصر‌المعانی [تفتازانی(جلد3)]. چاپ‌هشتم، قم: انتشارات هجرت.
قاسمی، عبدالستار. (1392). سبک‌شناسی استعارۀ تمثیلیه در قرآن‌کریم. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مجلۀ ایرانی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عرب، دورۀ 9، شمارۀ 29، 45-21.
لاکوف، جورج. جانسون، مارک. (1399). فلسفۀ جسمانی: ذهن جسمانی و چالش آن با اندیشۀ غرب (جلد1). ترجمۀ: جهانشاه میرزابیگی، چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات آگاه.
هاوكس، ترنس. (1395). استعاره. ترجمة: فرزانه طاهري، چاپ‌ششم، تهران: انتشارات مركز.
هوشنگی، حسین. سیفی‌پرگو، محمود. (1388). استعاره‌های مفهومی در قرآن از منظر زبان‌شناسی شناختی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهشنامۀ علوم و معارف قرآن‌کریم، دورۀ 1، شمارۀ 3، 34-10.
AlAjmi, Mashael. (2019). A Cognitive Study Of Metaphors In The Glorious Qur’an: From A Linguistic To A Conceptual Approach. AWEJ For Translation & Literary Studies, 3(2): 114-121.
Hayat, Amir. Iftikha, Lubna. (2025). The Role Of Metaphorical Language In The Quran: An Analysis. Journal Of Ulūm al-Sunnah, 3(1): 1-10.