واکاوی غایت‌مداری اخلاقی در اندیشۀ متفکران اسلامی معاصر و پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن؛ باتأکیدبر مبانی فلسفی استاد مصباح‌یزدی
محورهای موضوعی : فرهنگ
گلناز احمدزاده
1
,
داود سیروس
2
*
,
حسین نوروزی‌تیمورلویی
3
1 - گروه فلسفه و کلام‌اسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
2 - گروه فلسفه و کلام‌اسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
3 - گروه فلسفه و کلام‌اسلامی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
کلید واژه: غایت‌مداری, اخلاقی, استاد مصباح‌یزدی, فرهنگی و اجتماعی. ,
چکیده مقاله :
اخلاق غایت‌مداری، رویکردی است‌که ارزش‌گذاری افعال اخلاقی را براساس هدف و غایت‌نهایی انسان سامان می‌دهد. این نگاه، به‌ویژه در اندیشۀ متفکران اسلامی معاصر، جایگاه ویژه‌ای دارد؛ زیرا در بستر جهان‌بینی توحیدی و برمبنای نظام فلسفی و الهیاتی خاصی تبیین می‌شود. دراین‌راستا، استاد مصباح‌یزدی، باتکیه‌بر مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی و انسان‌شناختی برگرفته از فلسفۀ اسلامی، نظریه‌ای منسجم و مبتنی‌بر غایت‌مداری در اخلاق ارائه کرده است‌که نه‌تنها بُعد نظری دارد، بلکه از منظر فرهنگی و اجتماعی نیز قابل‌تأمل است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به‌بررسی و تبیین مبانی فلسفی غایت‌مداری اخلاقی در اندیشۀ استاد مصباح‌یزدی پرداخته و نشان می‌دهد که از منظر وی، توحید به‌عنوان بنیادی‌ترین اصل در نظام هستی، جایگاه محوری در فهم ارزش‌های اخلاقی دارد. وی غایت‌نهایی انسان را «قرب الهی»، می‌داند و معتقد است‌که تمامی بایدها و نبایدهای اخلاقی باید در پرتو این غایت معنا شوند. از نگاه ایشان، کمال حقیقی انسان، امری واقعی و عینی است‌که ازطریق افعال اختیاری و با رعایت الزامات اخلاقی به‌دست می‌آید و این الزامات برخاسته از روابط علّی میان افعال و نتایج آن‌ها در سیر کمالی انسان هستند. بدین‌ترتیب، مفاهیم اخلاقی صرفاً ابزارهایی برای هدایت انسان به‌سوی آن غایت حقیقی‌اند. براساس این مبانی، اخلاق نه امری قراردادی یا صرفاً روان‌شناختی، بلکه امری هستی‌شناختی و واقع‌گرایانه است‌که با حقیقت وجود انسان و مسیر تکامل او گره خورده است. این نگرش، پیامدهای قابل‌توجهی در حوزه فرهنگ و اجتماع دارد؛ ازجمله تقویت بنیادهای اخلاقی در رفتارهای جمعی، ارتقاء مسئولیت‌پذیری فردی، و معنا یافتن اخلاق در بستر حیات دینی. درنتیجه، استاد مصباح باتأکیدبر تعیین صحیح غایت، یعنی «قرب الهی»، چارچوبی عقلانی، منسجم و متناسب با جهان‌بینی اسلامی برای اخلاق ارائه می‌کند که می‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای فردی و اجتماعی انسان معاصر باشد.
Teleological ethics is an approach that evaluates moral actions based on the ultimate purpose and final end of human life. This perspective holds particular significance in the thought of contemporary Islamic scholars, as it is articulated within the framework of a theistic worldview and grounded in a distinct philosophical and theological system. In this regard, Ayatollah Mesbah-Yazdi, drawing on epistemological, ontological, and anthropological principles rooted in Islamic philosophy, has developed a coherent and teleologically-based ethical theory. His approach not only addresses theoretical dimensions but also has important cultural and social implications. This study employs a descriptive-analytical method to examine and elucidate the philosophical foundations of teleological ethics in Mesbah-Yazdi’s thought. It demonstrates that, from his perspective, monotheism (tawḥīd) constitutes the most fundamental principle of the ontological order and plays a central role in understanding moral values. He identifies the ultimate goal of human life as divine proximity (qurb ilā Allāh) and argues that all moral imperatives should be interpreted in light of this ultimate end. According to his view, true human perfection is a real and objective matter that is attained through voluntary actions in accordance with moral obligations—obligations that stem from causal relationships between actions and their consequences in the path of human perfection. Consequently, moral concepts are not ends in themselves but serve as instruments to guide human beings toward their true telos. Based on these foundations, ethics is not a matter of convention or mere psychological tendencies, but rather an ontological and realist phenomenon, intrinsically connected to the essence of human existence and the path of its development. This outlook entails significant cultural and social consequences, including the strengthening of moral foundations in collective behavior, the promotion of individual responsibility, and the meaningful integration of ethics within a religious way of life. Thus, by emphasizing the proper determination of the ultimate end—namely, divine proximity—Ayatollah Mesbah presents a rational, coherent, and theologically grounded framework for ethics that can address the individual and societal needs of contemporary humanity.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. (1377). الهیات‌نجات. ترجمه: ابوالقاسم گلستانی، ویراستار: سیدیحیی یثربی، تهران: انتشارات فکر روز.
آدینه، روح‌الله. موسوی، سیده‌رقیه. (1401). عملکرد ذهن در فرایند ادراک عقلی ازمنظر آیت‌الله مصباح یزدی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معرفت فلسفی، دورۀ 20، شماره 2؛ (پیاپی 78)، 94-81.
شرف‌الدین، سیدحسین. حسینی‌زاده، سیدعلی. ابراهیمی، ایمان. (1399). تحلیل مفهوم مسئولیت اجتماعی با رویکرد اسلامی (باتأکیدبر دیدگاه‌های آیت‌الله مصباح یزدی). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معرفت فرهنگی اجتماعی، دورۀ 12، شمارۀ 1؛ (پیاپی 45)، 38-21.
صدرالمتالهین‌شیرازی، محمدبن ابراهیم. (1383). الحکمه المتعالیه فی‌الاسفار الاربعه (جلد 1). ویراستار: مقصود محمدی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ بنیاد حکمت‌اسلامی صدرا.
عبداللهی، محمدسعید. فاضلی، سیداحمد. (1401). ارزیابیِ دیدگاه انتقادی لوئیس پویمن در باب نسبی‌گرایی اخلاقیِ ذهنی و قراردادی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی- تأملات اخلاقی، دورۀ 3، شمارۀ 1؛ (پیاپی 9)، 71-51.
فرانکنا، ویلیام‌کی. (1393). فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ: هادی صادقی، چاپ‌چهارم، قم: مؤسسۀ فرهنگی طه-کتاب طه.
فنایی‌اشکوری، محمد. (1401). آیت‌الله مصباح‌یزدی نظریه‌پرداز در فلسفۀ اسلامی معاصر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معرفت، دورۀ 31، شمارۀ 301، 13-9.
کاپلستون، فردریک‌چارلز. (1399). تاریخ فلسفه: یونان و روم (جلد 1). ترجمۀ: سیدجلال مجتبوی، ویراستار: اسماعیل سعادت، چاپ‌نهم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی: سروش(صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران).
مصباح‌یزدی، محمدتقی. (1381). خودشناسی برای خودسازی. چاپ‌بیست‌وسوم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی(ره).
مصباح‌یزدی، محمدتقی. (1383). اخلاق در قرآن. تحقیق و نگارش محمدحسین اسکندری، چاپ‌نهم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی(ره).
مصباح‌یزدی، محمدتقی. (1384). به‌سوی خودسازی. تحقیق و نگارش کریم سبحانی، چاپ‌چهارم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی(ره).
مصباح‌یزدی، محمدتقی. (1384). نقد و بررسی مکاتب اخلاقی. چاپ‌سوم، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی(ره).
مصباح‌یزدی، محمدتقی. (1391). فلسفۀ اخلاق. تحقیق و نگارش احمدحسین شریفی، چاپ‌ششم، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
مطهری، مرتضی. ( 1396). مجموعه آثار استاد شهی مطهری (جلد 22). چاپ‌نهم، تهران: انتشارات صدرا.
هولمز، رابرت. (1398). مبانی فلسفۀ اخلاق. ترجمۀ: مسعود علیا، چاپ‌ششم، تهران: انتشارات ققنوس.
Pojman, Louis Paul. Fieser, James. (2011). Ethics: Discovering right and wrong (7th ed.). Wadsworth, Cengage Learning.