نقش آموزه‌های معنوی اهل‌بیت علیهم‌السلام در بهبود تاب‌آوری خانواده در مواجهه با بحران‌های اجتماعی: مطالعه تطبیقی با نظریه‌های روانشناسی خانواده
محورهای موضوعی : روانشناسی مثبت نگر اسلامی
1 - استادیار، گروه الهیات و معارف اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: تاب‌آوری خانواده, آموزه‌های معنوی, اهل‌بیت علیهم‌السلام, بحران‌های اجتماعی, روانشناسی خانواده.,
چکیده مقاله :
بحران‌های نوپدید اجتماعی همچون فروپاشی هویت خانوادگی، گسترش آسیب‌های فضای مجازی و ضعف نظام معنایی سبک زندگی مدرن، ضرورت بازاندیشی در بنیان‌های معرفتی و کارکردی تاب‌آوری خانواده را دوچندان ساخته است. هدف از پژوهش حاضر، تحلیل نقش آموزه‌های معنوی اهل‌بیت علیهم‌السلام در ارتقای تاب‌آوری خانواده در مواجهه با بحران‌های اجتماعی و تطبیق آن با نظریه‌های روانشناسی خانواده است. پژوهش حاضر با روش کیفی و بهره‌گیری از تکنیک تحلیل مضمون، به تحلیل تطبیقی مؤلفه‌های تاب‌آوری در آموزه‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام و نظریه‌های روانشناسی خانواده پرداخته و با بررسی نظام‌مند منابع روایی و متون تخصصی روانشناسی خانواده، مؤلفه‌های مشترک و متمایز این دو رویکرد را شناسایی کرده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آموزه‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام ضمن اشتراک در مؤلفه‌هایی همچون معنابخشی به بحران‌ها، تقویت ارتباطات خانوادگی و استفاده از منابع حمایتی، در محورهایی نظیر الهی‌سازی تاب‌آوری، معنا یافتن رنج به عنوان فرصت تعالی و محوریت فضایل اخلاقی در فرآیند تاب‌آوری، دارای ظرفیت‌های متمایز و عمیق‌تری نسبت به نظریه‌های روانشناسی خانواده هستند. بر این اساس، پژوهش حاضر با ارائه الگوی بومی ـ اسلامیِ تاب‌آوری خانواده، زمینه‌ساز توسعه نظریه‌پردازی میان‌رشته‌ای در حوزه مطالعات خانواده اسلامی و بومی‌سازی الگوهای روانشناختی در جوامع دینی خواهد بود.
Emerging social crises, such as the disintegration of family identity, the proliferation of cyber-related harms, and the weakening of the semantic system of modern lifestyles, have intensified the need to reconsider the epistemological foundations and functional dimensions of family resilience. The present study aims to analyze the role of the spiritual teachings of the Ahl al-Bayt (peace be upon them) in enhancing family resilience in the face of social crises and to compare these teachings with family psychology theories. Utilizing a qualitative methodology and employing thematic analysis techniques, this research conducts a comparative examination of resilience components within the teachings of the Ahl al-Bayt (p.b.u.t) and contemporary theories of family psychology. Through a systematic review of Hadith sources and specialized literature in family psychology, the study identifies both shared and distinctive components of these two approaches. The findings indicate that while the teachings of the Ahl al-Bayt (p.b.u.t) share common elements with psychological theories—such as attributing meaning to crises, strengthening family communication, and utilizing support resources—they offer unique and profound capacities in dimensions like sacralizing resilience, perceiving suffering as an opportunity for spiritual elevation, and emphasizing moral virtues as the core of the resilience process. Accordingly, this study proposes an indigenous Islamic model of family resilience, paving the way for advancing interdisciplinary theorization in Islamic family studies and contextualizing psychological frameworks within religious societies.
1. قرآن کریم.
2. نهج‌البلاغه، تحقیق: صالح، صبحی. (1414). قم، هجرت.
3. الصحيفة السجادية. (1376). قم: دفتر نشر الهادى.
4. ابن بابويه، محمد بن علی. (1362). الخصال. تحقیق: غفارى، على اكبر. قم: جامعه مدرسين.
5. حر عاملى، محمد بن حسن. (1409). وسائل الشيعة. قم: مؤسسة آل‌البيت عليهم‌السلام.
6. حميرى، عبد الله بن جعفر. (1413). قرب الإسناد. قم: مؤسسة آل‌البيت عليهم‌السلام.
7. ساروخانی، باقر. (1393). مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده. تهران: سروش.
8. سیدخراسانی، راضیه‌سادات؛ شجاعی، محمدصادق. (1402). «مدل مفهومی تاب‌آوری روانشناختی بر اساس آیات و روایات». قرآن و روانشناسی، دوره 2، شماره 1، ص 23-35.
9. صیدی، محمدسجاد؛ پورابراهیم، تقی؛ باقریان، فاطمه؛ منصور، لادن. (1390). «رابطه‌ی بین معنویت خانواده با تاب‌آوری آن، با واسطه‌گری کیفیت ارتباط در خانواده». روش‌ها و مدل‌های روانشناختی، سال دوم، شماره 5، ص 63-79.
10. طوسی، اسدالله. (1389). سیره تربیتی و اخلاقی پیامبر و اهل بیت علیهم السلام در خانه و خانواده. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
11. طوسى، محمد بن الحسن. (1414). الأمالي. قم: دار الثقافة.
12. علی‌اکبری، ایرج؛ براتعلی، مریم؛ سعادتمند، زهره. (1401). «واکاوی مفهوم معنویت در تاب‌آوری با استفاده از آموزه‌های حضرت علی علیه السلام به منظور ارائه استلزامات تربیتی در نظام آموزش وپرورش». پژوهش‌های نهج‌البلاغه، سال 21، شماره 2، ص 237-250.
13. قمى، على بن ابراهيم. (1404). تفسير القمي. تحقیق: موسوى جزائرى، طيّب، قم: دار الکتاب.
14. کلینی، محمد بن یعقوب. (1407). الکافی. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
15. لزگی، علینقی؛ داداشی، مهدی؛ خطیب، سید مهدی. (1403). «مؤلفه‌های روانشناختی تاب‌آوری دینی بر اساس آموزه‌های اسلامی». اسلام و پژوهش‌های روانشناختی، سال 10، شماره 1، ص 119-138.
16. معدن‌دارآرانی، عباس؛ کاکیا، لیدا. (1399). روش تحقیق تطبیقی در علوم انسانی با تأکید بر مطالعات علوم تربیتی و روانشناسی. تهران: سمت.
17. میرزامحمدی، محمدحسن؛ فرمهینی فراهانی، محسن؛ اسفندیاری، سهیلا. (1390). «بررسی نقش آموزش‌های دینی در سلامت فردی و اجتماعی». فرهنگ در دانشگاه اسلامی، سال 15، شماره 2، ص 20-45.
18. ورّام، مسعود بن عيسى. (1410). مجموعة ورّام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر) . قم: مكتبه فقيه.
19. Walsh, F. (2016). Strengthening Family Resilience. Guilford Press.
20. McCubbin, H. I., & Patterson, J. M. (1983). The Family Stress Process: The Double ABCX Model of Adjustment and Adaptation. Marriage & Family Review, 6(1-2), 7-37.
21. Seligman, M. E. P., & Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive Psychology: An Introduction. American Psychologist, 55(1), 5-14.
22. Frankl, V. E. (1959). Man's Search for Meaning. Beacon Press.
23. Mayring, P. (2000). Qualitative Content Analysis. Forum: Qualitative Social Research, 1(2), Art. 20.
24. Creswell, J. W. (2013). Qualitative Inquiry & Research Design: Choosing Among Five Approaches. SAGE Publications.
25. Denzin, N. K. (2017). The Research Act: A Theoretical Introduction to Sociological Methods. Routledge.
26. Black, K., & Lobo, M. (2008). A Conceptual Review of Family Resilience Factors. Journal of Family Nursing, 14(1), 33-55.
27. Greeff, A. P., & Ritman, I. N. (2005). Individual characteristics associated with resilience in single-parent families. Psychological Reports, 96(1), 36-42.
28. Frodeman, R. (2010). The Oxford Handbook of Interdisciplinarity. Oxford University Press.
29. Patterson, J. M. (2002). Integrating Family Resilience and Family Stress Theory. Journal of Marriage and Family, 64(2), 349-360.