مقایسۀ «شرور» در شاهنامه و مثنوی

محورهای موضوعی : شاهنامه

رامین محرمی ¹ , شکرالله پورالخاص ² , شهلا شریفی ³

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی
3 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی

تاریخ دریافت : 1395/10/19 تاریخ پذیرش : 1395/10/19 تاریخ انتشار : 1395/10/12

کلید واژه: انسان, توحید, خیر, شر, موجودات,

چکیده مقاله :

نسبت دادن خلق شرور به خدای سبحان، به توحید ذاتی و صفاتی که خدا را مبرّا از صدور هر آلودگی می‌داند، لطمه می‌زند و جدا کردن خالق خیر و شر، به معنی اعتقاد به دو آفریننده و فاصله گرفتن از توحید افعالی است. چنان‌که از قرائن برمی‌آید؛ فردوسی و مولانا برای حلّ این معمّا از دو زاویه به شرور نگاه می‌کنند: زاویة نخست کلّی‌نگر است و نسبت شر را با خدا بر اساس رابطة خالق و مخلوق بررسی می‌کند. از این زاویه به اعتقاد فردوسی هر موجودی بنا بر حکمتی آفریده شده و صدور شر از خیر مطلق، عقلاً محال است. مولوی برای اثبات این حقیقت، به قدرت و لطف الهی استناد می‌کند و خدایی را که قادر بر خلق شر نباشد؛ ناقص می‌داند. به عقیدة وی خدا به دلیل لطف، جهان را خلق و شر را معدوم کرده است. از زاویة دوم نسبت موجودات با یکدیگر سنجیده می‌شود و نوع نگاه و شناخت انسان، خیر و شر آفریده‌ها را مشخّص می‌کند؛ به عبارت دیگر خیر و شر امری نسبی است و در کلّ جهان شری وجود حقیقی ندارد. این نگاه محصول اندیشه‌ای است که برای وجود اصالت قائل می‌شود و تصوّر جهانی برتر از جهان موجود را محال می‌داند. هدف تحقیق حاضر، ذکر مصداق‌هایی از شاهنامه و مثنوی است که ثابت می‌کند، فردوسی و مولانا از اصل توحید برای تفسیر وجود شر نسبی عدول نکرده‌اند. فردوسی با نگرش حکیمانه وجود شر ذاتی را عقلاً محال می‌داند و مولانا با دیدگاه عارفانه و استناد به قدرت و لطف الهی همین حقیقت را بازگو می‌کند.

چکیده انگلیسی:

Considering God as the creator of evil, we have distanced from the inherent and attributive monotheism. Also, distinguishing the creator of good and bad from each other, we have violated the unity of divine acts. It can be understood from the content of Shahname and Masnavi that Ferdowsi and Rumi view evil from two perspectives to solve this mystery. The first perspective is holistic and analyzes the relation of evil to God based on the creator and creature relationship and concludes that every creature has been created according to a reason and no evil is real in the universe. From the second perspective, the relation of creatures with each other is examined and the type of human’s look and knowledge determines the good and evil of the creatures. On the other hand, good and evil are relative issues and what human calls evil is considered good in the entire universe. From this viewpoint, it is impossible to perceive a world better than the current world. These interpretations are in line with the mystical view of Rumi that calls the world “impermanent” and that of Ferdowsi that views the universe a “temporary house”. In Ferdowsi’s worldview, deriving evil from good is intellectually implausible, and according to Rumi’s romantic attitude, God does not create inherent evil because of beneficence. However, Ferdowsi believes it is possible to recognize relative evil by wisdom, but Rumi contends it is not possible to understand through wisdom the reason why evil has been created. This study is aimed at providing evidence from Shahname and Mathnavi, showing that Ferdowsi and Rumi, despite different viewpoints about the aim of creation of evil and the tools to recognize it, have similar perspectives about the creator and relativity of evil.  

منابع و مأخذ:

1- قرآن مجید.

2- نهج­البلاغه. (1377). ترجمة سیّد جعفر شهیدی. تهران: علمی و فرهنگی.

3- ابن سینا، حسین بن عبدالله. ( 1364). النجاه. تصحیح محمد تقی دانش پژوه. تهران: دانشگاه تهران.

4- پترسون، مایکل، هاسکر، ویلیام، رایشنباخ، بروس و بازینچر، دیوید. (1383). عقل و اعتقاد دینی. ترجمة احمد نراقی و ابراهیم سلطانی. تهران: طرح نو.

5- پور داود، ابراهیم. (1353). اوستا: نامة مینوی آیین زرتشت. بی­جا: فروهر.

6- جوادی آملی، عبدالله. (1379). حکمت نظری و عملی در نهج­البلاغه. قم: اسراء.

7- حنا الفاخوری، خلیل الجر. (1377). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی. ترجمة عبدالمحمّد آیتی. تهران: علمی و فرهنگی.

8- رضا، فضل­الله. (1384). پژوهشی در اندیشه­های فردوسی. تهران: علمی و فرهنگی.

9- زرین­کوب، عبدالحسین. (1375). در قلمرو وجدان. تهران: سروش.

10- سعدی. (1377). کلیات سعدی. از روی نسخۀ تصحیح شدۀ محمدعلی فروغی. تهران: بهزاد.

11- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (1374). حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح مدرّس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

12- سیف، محمد علی. (1370). توتم در شاهنامه. تهران: مؤلّف.

13- شبستری، شیخ محمود. (1361). گلشن راز. به اهتمام صابر کرمانی. تهران: طهوری.

14- طالبیان، یحیی؛ صرفی، محمد رضا؛ بصیری، محمد صادق؛ جعفری اسدالله. (1386). جدال خیر و شر درونمایة شاهنامة فردوسی و کهن الگوی روایت. مجلة جستارهای ادبی. پاییز. شمارة 158. ص.ص. 116-101.

15- ظهیری ناو، بیژن، شریفی، شهلا (1392). چگونگی تأثیر تفکّر اشاعره در گلستان سعدی. فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی آیینة معرفت. دانشگاه شهید بهشتی. سال دوازدهم. شمارة سی و ششم. پاییز. ص.ص. 116-89.

16- فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

17- فرنبغ دادگی. (1369). بندهش. گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.

18- کسمایی، علی اکبر. (1356). خدا نمرده است (4) خدا ... و خیر و شر. مجلة نگین. 30 مهر. شمارة 1149. ص. ص. 21-19.

19- محرمی، رامین. (1388). دیدگاه کلامی حکیم سنایی در باب شرور در حدیقه­الحقیقه. فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی. مجلة آیینة معرفت. دانشگاه شهید بهشتی. سال هفتم. شماره هجدهم. بهار. ص.ص. 98-83.

20- مطهری، مرتضی. (1372). عدل الهی. تهران: صدرا.

21- ------------. (1373). شرح منظومه. تهران: صدرا.

22- ------------. (1377). نقدی بر مارکسیسم. تهران: صدرا.

23- مظاهری، محمد مهدی. (1386). خیر و شر در فلسفه و آیات و روایات. پژوهش نامة قرآن و حدیث. تابستان، شمارة 2، ص.ص. 178-155.

24- ملاصدرا. (1388). حکمت متعالیه در اسفار اربعه. ترجمة محمد خواجوی. تهران: مولی.

25- -----. (1375). الشواهد الربوبیه. برگردان جواد مصلح. تهران: سروش.

26- مؤذّن جامی، محمّد مهدی. (1379). ادب پهلوانی: مطالعه­ای در تاریخ ادب دیرینۀ ایرانی از زرتشت تا اشکانیان به پیوست چهار مقاله در متن شناسی از جلال خالقی مطلق [... و دیگران]. تهران: قطره.

27- مولوی، جلال الّدین محمّد. (1375). مثنوی. تصحیح محمّد استعلامی. تهران: زوّار.

28- ------------------. (1376)، فیه مافیه، تصحیح حسین حیدرخانی. تهران: سنایی.

29- ------------------. (1381). کلیات شمس تبریزی. با مقدّمۀ بدیع الزمان فروزانفر. تهران: سنایی.

30- نعیمی، زری. (1383). در جدال خوش پایان خیر و شر. کتاب ماه کودک و نوجوان. اردیبهشت. شماره 79. ص.ص. 36-32.

31- وحیدی، معصومه؛ دهباشی، مهدی؛ شانظری، جعفر. (1392). مقایسه راه حل مسئله شر از دیدگاه جان هیک و علامه طباطبایی. مجلة معرفت کلامی. سال چهارم. شمارة دوم. پاییز و زمستان. ص.ص. 119-95.

32- هینلز، جان. (1388). شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.

1. Quran


2. Nahj al-Balagha. Tehran: Elmi o Farhangi.


3. Avicenna. (1364). Al-Nejat. Tehran: University of Tehran.


4. Peterson, Mikel& Husker, William& Reichenbach, Bruce& Bazincher, David. (1383). Reason and Religious Belief. Tehran: Tarhe No.


5. Poor Davood, Ibrahim. (1353). Avesta. Foroohar.


6. Javadi Amoli, Abdullah. (1379). Theoretical& Practical Wisdom in Nahj al-Balagha. Qom: Isra.


7. Al-Fakhoori, Hana. (1377). The History of Arabic Philosophy. Tehran: Elmi o Farhangi.


8. Reza, Fazlullah. (1384). Investigations in the Thoughts of Ferdowsi. Tehran: Elmi o Farhangi.


9. Zarrin Koob, Abdul Hussein. (1375). In the Realm of Conscience. Tehran: Soroush.


10. Sa'di. (1382). Collection of Sa'di. Tehran. Behzad.


11. Sanayee, Majdood ibn Adam. (1374). Hadiqa al-Haqiqia va Sharia al-Tarigha. Tehran: University of Tehran.


12. Seyf, Mohammad Ali. (1370). Totem in Shah Name. Tehran: Moallef.


13. Shabestari, Mahmood Bin Abd al-Karim. (1361). The Garden of Mysteries. Tehran: Tahoori.


14. Talebian, Yahya; Sarfi, Mohammad Reza; Basiri, Mohammad Sadeq; Ja'fari, Asadullah. (1386). The conflict between Good and Evil in Shah Name and Archetype of Narration. Literary Inquiries Journal, 158, pp. 101-116.


15. Zahiri Nav, Bijan& Sharifi, Shahla. (1392). The Impact of Ash'arites on Golestan of Sa'di. Ayene Ma'refat, 12, pp. 89-116.


16. Ferdowsi. (1388). Shah Name. Encyclopedia Islamica.


17. Faranbagh Dadegi. (1369). Bandehesh. Tehran: Toos.


18. Kasmayee, Ali Akbar. (1356). God is not Dead. Negin Journal, 30, pp. 19-21.


19. Moharrami, Ramin. (1388). Theological View of Sanayee about Evils in Hadigha al-Haghigha. Islamic Theology and Philosophy Journal Quarterly, 18, pp. 83-98.


20. Motahhari, Mortadha. (1372). Divine Justice. Tehran: Sadra.


21. Motahhari, Mortadha. (1373). Exposition of Manzoome. Tehran: Sadra.


22. Motahhari, Mortadha. (1377). Critique of Marxism. Tehran: Sadra.


23. Mazaheri, Mohammad Mahdi. (1386). Good and Evil in Philosophy, Verses, and Hadiths. Quran and Hadith Journal, 2, pp. 155-178.


24. Mulla Sadra. (1388). Transcendent Wisdom in Four-Part Books. Tehran: Mola.


25. Mulla Sadra. (1388). Al-Shavahed al-Roboobia. Tehran: Soroush.


26. Moazzen Jami, Mohammad Mahdi. (1379). The Ethic of Athletes. Tehran: Qatreh.


27. Molavi. (1375). Masnavi. Tehran: Zavvar.


28. Molavi. (1376). Fih ma Fih. Tehran: Sanayee.


29. Molavi. (1381). Collection of Shams Tabrizi. Tehran: Sanayee.


30. Naeemi, Zari. (1383). The Happy End Of The Conflict between Good and Evil. Book of Month of Children& Teenagers, 79, pp. 32-36.


31. Vahidi, Masoumeh; Dehbashi, Mahdi; Shanzari, Ja'far. (1392). A Compare of the Answer to the Evil in John Hick and Allameh Tabatabayee. Theological Knowledge Journal, 2, pp. 95-119.


32. Hinlz, John. (1388). An introduction to Iranian Myths. Tehran: Cheshmeh.