مکتب اخلاقی خیام اصالت فایده و گریز از خودکامگی در رباعیات خیام

محورهای موضوعی : شاهنامه

مهیار علوی مقدم ¹ , علی صادقی منش ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

تاریخ دریافت : 1393/06/15 تاریخ پذیرش : 1393/10/18 تاریخ انتشار : 1394/03/11

کلید واژه: استبدادستیزی, خیام, مکتب اصالت فایده, ادبیات اندرزی, مکتب اخلاقی,

چکیده مقاله :

شاید بیش از هر شاعر پارسی گویی، بر شعر، اندیشه و شخصیّت خیام، پرده ابهام کشیده شده است. نسبت دادن رباعیات مختلف، این ابهام را چند برابر کرده و از سوی دیگر نیز همین ابهام، سببِ این شمارگوناگون رباعیات وی شده است. خیام به سبب ارتباط تنگاتنگی که در دوران زندگی با دربار و حکومت داشت، از مسایل و مشکلاتی که جامعه را از ثبات و خیر همگانی محروم می‌کرد، به خوبی آگاه بود. جامعه‌ای که خیام در آن می‌زیست، عرصه جدال متعصّبانی شده بود که با تکیه بر عقاید خود، در پی دستیا‌بی به اقتدار بودند. در حقیقت قواعد اخلاقی حاکم بر جامعه بر عقایدی استوار بود که ثمری جز خودکامگی نداشت. به همین روی، او از رباعی بسان مانیفست مکتبی اخلاقی بهره برد؛ مکتبی که اگر با مکتب های امروزی قیاس شود بیشترین شباهت را با اصول مکتب اصالت فایده‌‌ دارد؛ در مکتب اخلاقی او، نیکی یا بدی امور، بستگی به پیامد آن‌ها و این‌که چه میزان خوشی ایجاد می‌کنند دارد و به عقاید عمومی و تفاسیر متعدد آن وابسته نیست. خیام از اهمیت و منفعت آزادی‌های فردی برای پیشرفت جامعه به خوبی آگاه بود؛ به همین روی، در رباعیات خود کوشید فضای جمود فکری را که بر جامعه حکم‌فرما بود، در هم شکند و روحیه تساهل و مدارا را تقویت کند.

چکیده انگلیسی:

There is a huge ambiguity about Khayyâm's poem, thoughts and personalities in comparison with other poets in Persian literature. Attributing some incompatible pomes to him increases this ambiguity. Because of the close relationship that Khayyâm had with the court and the government, he was well aware of the issues and problems which deprived the society from the public stability.  The society in which Khayyam lived was the area of conflict and controversy of fanatics who rely on their opinions and they were followed by the acquisition of authority. In fact, the moral rules of society were based on the belief that the results were just arbitrary. Therefore, he used his quatrains as a manifest for his moral school and if we compare this school with the recent ones, we can find many similarities with the school of "originality of benefit". In his moral school, good or bad depend on its outcomes and how much enjoy they would bring. Khayyam was well aware of the importance and benefits of individual freedom in the progress of the society. Therefore, in his Rubaiyat, he was in research of breaking intellectual rigor atmosphere that had prevailed in society and tried to foster the tolerance spirit.