ساحت فرهنگی دین از منظر سنت‌گرایان و نواندیشان دینی معاصر ایران

محورهای موضوعی : مسیحیت

علی رضا فرهنگ قهفرخی ¹ (دانشگاه ادیان و مذاهب)
احسان قدرت اللهی ² (دانشگاه کاشان)

تاریخ دریافت : 1398/11/15 تاریخ پذیرش : 1398/11/15 تاریخ انتشار : 1398/06/01

کلید واژه: حوزۀ انسانی, دین فرهنگی, درست آیینی, معرفت دینی, عقل مستقل,

چکیده مقاله :

غرض از ساحت فرهنگی دین، دینی است که در گذر از اقوام، ملت‌ها و سده‌ها تطور یافته و با فرهنگ جوامع انسانی درآمیخته تا به شکل امروزی به ما رسیده است. تردیدی نیست که هم دینْ انسان‌ها را متحول می‌سازد و هم انسان‌ها بر دین تأثیر می‌گذارند و این تعامل، فرآورده‌های مختلفی را ایجاد کرده است که برخی از آن‌ها تا روزگار ما دوام آورده‌اند و برخی دچار توقف و مرگ شده‌اند. مذاهب، مکاتب، فِرَق، جریان‌های اجتماعی و سیاسی بخشی از این فرآورده‌ها محسوب می‌گردند. این تطور و تحول، بهایی است که دین برای ماندن و گسترش خود در بستر تاریخ و جغرافیا می‌پردازد. آیا در این تعامل فرهنگی می‌توان حدود یا خطوط قرمزی را برای حفظ ماهیت (درست آیینی) و کارآیی دین تعیین نمود؟ انسان تا چه میزان و در چه حوزه‌هایی حق دخالت (ابداع) در دین را دارد؟ عقل مستقل، اخلاق و علوم مدرن چه نسبت معرفتی و مرتبتی با دین می‌توانند داشته باشند؟ ما در این پژوهش قصد داریم به این گونه سؤالات از منظرهای دو جریانِ اندیشۀ دینی پاسخ دهیم. ابتدا به طرح نظرات‌ سنت‌گرایان یعنی پیروان دیدگاهی که قائل به وجود یک سنت ازلی و ابدی در بطن ادیان است، می‌پردازیم. این جریان فکری با رویکرد متعمقانۀ گنون در ابتدای قرن بیستم آغاز شد و با تلاش‌های نظام بخش شوان نضج یافت. پس از آن در ادامۀ مقاله دیدگاه‌های نواندیشان دینی معاصر ایران از جمله سروش، ملکیان، مجتهد شبستری و کدیور را بررسی می‌کنیم و در پایان به مقایسۀ تطبیقی دیدگاه‌های دو طرف خواهیم پرداخت.

چکیده انگلیسی:

By “cultural domain of religion” we mean a religion which by passing through centuries and among nations and races has changed, mixed with different human cultures and become as what we meet it today. Religion and human affect each other and as the result of this affection there are many products, some endured till now and some had stopped and died. Denominations, schools and sects are parts of these products. These changes for a religion are the price of remaining in long time and expanding in the world. Is it possible to distinguish some borders for orthodoxy of a religion and its spiritual effectiveness during this cultural reciprocity? What is the boundaries and domain of human innovations in a religion? What are the proportions of independent intelligence, ethics and modern science with religion from the epistemological and hierarchical point of view? In this research we respond to such questions from two view points. First we speak about Traditionalist’s opinion who believe in a common tradition existing in depth of all religions. This stream of consciousness set out with R.Guenon in early 20th century and grew with systematized activities of F.Schuon. After that we will speak about contemporary Iranian contemporary religious intellectuals like A.Soroush, M. Malekian, M.Shabestari and M.Kadivar. Finally we will compare these two view points.

منابع و مأخذ:

• قرآن کریم، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، 1367ش.


• اعوانی، غلامرضا، مبانی هنر معنوی، انتشارات گروس، تهران، 1375ش.


• اُلدمِدو، کِنِت، سنت‌گرایی، دین در پرتو فلسفه‌ جاویدان، ترجمه رضا کورنگ بهشتی، نشر حکمت، تهران، 1389ش.


• اصلان، عدنان، پلورالیسم دینی راه‌های آسمان، ترجمه انشاءالله رحمتی، انتشارات نقش جهان، تهران، 1385ش.


• پارسامهر، اسدالله، فرهنگ نام و نام گزینی، نشر سیروان، ۱۳۸۵ش.


• خوارزمی، تاج‌الدین حسین ابن حسن، شرح فصوص الحکم شیخ محّی‌الدین ابن‌عربی، تصحیح نجیب مایل هروی انتشارات مولی تهران، 1368ش.


• سروش، عبدالکریم، بسط تجربه‌ نبوی، مؤسسه‌ فرهنگی صراط، تهران، 1385ش.


• همو، آئین شهریاری و دینداری، انتشارات صراط، تهران، 1384ش.


• سروش، عبدالکریم، محمد مجتهد شبستری، مصطفی ملکیان، محسن کدیور، سنت و سکولاریسم، مؤسسه‌ فرهنگی صراط، تهران، 1384ش.


• سروش، عبدالکریم، قبض و بسط تئوریک شریعت، مؤسسة فرهنگی صراط، تهران، 1388ش.


• شریفی، عباس، شریعت و عقلانیت، نشر گام نو، تهران، 1388ش.


• شوان، فریتهوف، آشنایی با اسلام، ترجمه همایون عریضی، انتشارات توسن، تهران، 1368ش.


• همو، اسلام و حکمت خالده، ترجمه فروزان راسخی، انتشارات هرمس، تهران، 1383ش.


• فنایی، قاسم، اخلاق دین شناسی پژوهشی در مبانی معرفتی و اخلاقی فقه، نشر نگاه معاصر، تهران 1389ش.


• کدیور، محسن، «حقوق بشر و روشن‌فکری دینی» (قسمت دوم)، آفتاب، سال 3، شماره 28، مرداد 1382.


• مجتهدشبستری، محمد، تأملاتی در قرائت انسانی از دین، انتشارات طرح‌نو تهران، 1384ش.


• همو، «قرائت نبوی ازجهان»، مدرسه، سال 2، شماره 6، 1386ش.


• همو، هرمنوتیک، کتاب و سنت، نشر طرح نو، تهران 1381ش.


• همو، «قرائت نبوی از جهان»، مدرسه، سال 2، شماره 6، 1386ش.


• ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، نشر نگاه معاصر، تهران، 1381ش.


• همو، «روشن‌فکری دینی و سنت علمی در ایران» گفت‌وگوی محمد میلانی با مصطفی ملکیان، نشریه‌ نامه، شماره ۵۱، تیرماه ۱۳۸۵.


• هاشمی، محمد منصور، دین‌اندیشان متجدد، انتشارات کویر، تهران، 1387ش.


• Nasr, Seyyed Hosein, The Essential Writings of Frithjof Schuon, Element Books, UK, 1991.


• Schuon, Frithjof, The Transcendent Unity of Religions, USA, World Wisdom Books, 1986.


• Idem, Survey of Metaphysics & Esoterism, USA, World Wisdom Books, 1986.