بررسی تطبیقی توحید از نگاه خواجه عبدالله انصاری در منازل السائرین و بحیا بن‌پاقودا در الهدایة الی فرائض القلوب

محورهای موضوعی : یهودیت

سیدعلی مستجاب الدعواتی ¹ , مجید صادقی حسن آبادی ²

1 - پژوهشگر پسادکتری، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

تاریخ دریافت : 1401/01/22 تاریخ پذیرش : 1401/06/25 تاریخ انتشار : 1401/12/01

کلید واژه: منازل السائرین, بحیا بن پاقودا, خواجه عبدالله انصاری, توحید, الهدایة الی فرائض القلوب,

چکیده مقاله :

توحید یا نفی صفت وجود از غیر ‌حق مؤلفه بنیادی ادیان یهود و اسلام است که خواجه عبدالله انصاری (396-481 ق) عارف مسلمان در منازل السائرین و بحیا بن‌پاقودا (د ح 514 ق) عارف یهودی در الهدایة الی فرائض القلوب آن را از جمله ابواب سلوکی قرار‌داده‌اند. یافته‌های این پژوهش که بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای و با روش توصیفی _ تحلیلی صورت پذیرفته نشان می‌دهد که این دو عارف با وجود اشتراک در تعریف توحید، درباره جایگاه، شرح و تقسیم‌بندی آن اختلاف دارند. خواجه توحید را غایت منازل سلوکی قرارداده، اما ابن‌پاقودا آن را نخستین باب از ابواب ده‌گانه به محبت الهی دانسته‌‌است. خواجه که بنیان سلوکی خود را بر کتاب و نقل استوار نموده و به عقل توجهی ندارد، در بیان مختصر خود توحید را بر اساس درجه سالکان به سه درجه عامه، خاصه و خاصّ‌الخاص تقسیم کرده و آخرین درجه آن را غیرقابل وصف می‌داند، اما بحیا در قالب بیانی مبسوط و متأثر از منابع اسلامی، با تأکید بر استفاده از سه منبع عقل، کتاب و نقل بالاترین درجه توحید را ویژه یکتاپرستانی می‌داند که باور قلبی و زبانی خود را با استدلال همراه می‌کنند.

چکیده انگلیسی:

This study examines the position, description and division of monotheism in the works of two mystics: Khwajah Abd Allah al-Ansari and Baḥya Ben Joseph ibn Paquda, who are respected figures in Islamic and Jewish mystical traditions respectively. The study utilizes library research and a descriptive-analytical method to investigate their views. The article explains that monotheism, which is the basis of Judaism and Islam, is considered by Khwajah Abd Allah al-Ansari to be the final step of the mystical journey which he outlines in Manazel al-Saerin. Similarly, Ibn Paquda, in Al-Hidayah ila Faraiḍ al-Qulub, defines monotheism as one of the ten steps of the Spiritual Journey. Despite the similarity in their definition of monotheism, the two mystics differ in their understanding of its position and division. While Khwajah considers monotheism to be the ultimate goal of the Spiritual Journey, Ibn Paquda places it as the first gate to divine love. Furthermore, Khwajah divides monotheism into three grades based on the level of Allah seekers and considers the highest grade indescribable, whereas Ibn Paquda, under the influence of Islamic sources, emphasizes the use of three sources; reason, written texts, and Jewish traditions, and regards the highest rank of monotheism as only attainable by monotheists who combine their heart and language beliefs with reasoning. In conclusion, this study highlights the differing views of Khwajah Abd Allah al-Ansari and Baḥya Ben Joseph ibn Paquda on the position, description and division of monotheism. Both mystics provide valuable insights into the development of Islamic and Jewish mystical traditions.

منابع و مأخذ:

• کتاب مقدس، ترجمه عصر جدید، نسخه آنلاین در تارنمای https://www.bible.com (قابل دسترسی در تاریخ 15/10/1400).


• مزامیر داوود، ترجمه فاضل خانی، مقدمه سلیمان حکاکیان، تهران، انجمن کلیمیان، 1389.


• آملی، حیدر بن‌علی، اسرار الشریعة و الطریقة و انوار الحقیقة‌، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362.


• ________، جامع الاسرار و منبع الانوار، تهران، علمی و فرهنگی، 1347.


• ________، المقدمات من کتاب نصّ النّصوص فی شرح فصوص الحکم ابن عربی، تهران، توس، 1367.


• ابن عربی، محمد بن‌علی، الفتوحات‌ المکیه‌، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1397.


• ابن‌پاقودا، بحیا بن‌یوسف، الهدایة الی فرائض القلوب و التنبیه الی لوازم الضمائر، تحقیق احمد شحلان، رباط، دار ابی‌رقراق للطباعة و النشر، 2010.


• ابن‌طاووس، علی بن‌موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دارالذخایر، 1411.


• ابن‌‌عربی‌، محیی‌الدین، التجلیات‌ الالهیة، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،


• انصاری، خواجه عبدالله، مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران، توس، 1372.


• ________، شرح عبدالرزاق کاشانی بر منازل السائرین، تصحیح علی شیروانی، تهران، الزّهرا، 1373.


• ________، صد میدان، به کوشش اکرم شفائی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.


• پارسا، محمد بن محمد، تحفة السالکین، دهلی، بی‌نا، 1970.


• جامی، عبدالرحمان بن احمد، نقد النّصوص فی شرح نقش الفصوص، مقدمه و تعلیق ویلیام چیتیک، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1356.


• جوادی آملی، عبدالله، تحریر تمهید القواعد صائن‌الدین علی بن محمد ترکه، تهران، الزّهرا، 1372.


• خسروپناه، عبدالحسین، جستاری در عرفان نظری و عملی، قم، بوستان کتاب، 1396.


• خیاطیان، قدرت اله، مستجاب‌الدعواتی، سیدعلی، حمزییان، عظیم، «بررسی تطبیقی زهد از نگاه خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرین» و بحیا بن‌پاقودا در «الهدایة الی فرائض القلوب»، معرفت ادیان، سال یازدهم، شماره دوم، 1399، صص 43-58.


• الرازی، ابو زکریا یحیی بن‌معاذ، جواهر التّصوف، تعلیق سعید هارون عاشور، قاهره، مکتبة الآداب، 1423.


• سلّمی، ابو عبد‌الرحمن محمد بن‌الحسین، طبقات الصوفیة، بیروت، دار‌الکتب العلمیة، 1424.


• شولم، گرشوم، جریانات بـزرگ در عرفان یهودی، ترجمه فریدالدین رادمهر، تهران، انتشارات نیلوفر، 1389.


• عزیزی خادم، معصومه، «بررسی مراتب تجلی خداوند از دیدگاه عرفان قبالا»، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، دوره 8، شماره 31، 1391، صص 37-60.


• غزالى، ابو حامد محمد، کیمیاى سعادت، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1383.


• ________، الحکمة فی مخلوقات الله، تحقیق محمدرشید قبانی، بیروت، نشر داراحیاء العلوم، 1978.


• قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم، الرسالة القشیریة، قم، انتشارات بیدار، 1374.


• قونیوی، محمد بن اسحاق، مفتاح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی، 1374.


• کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام: معجم المصطلحات و الاشارات الصّوفیة، تحقیق سعید عبدالفتاح، قاهره، دارالکتب المصریة، 1416.


• کاشانی، عزّالدین محمود، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، مقدمه، تصحیح و توضیحات عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی، تهران، زوار، 1381.


• کلباسی اشتری، حسین، «عناصر و نوشته‌های پیش‌گویانه در عهد عتیق»، پژوهشهای فلسفی کلامی، دوره 7، شماره 28، 1385، صص 145-172.


• لاهیجی، محمد بن‌یحیی، مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز، تهران، سنایی، 1337.


• مجتبایی، سید فتح الله، «عرفان پیر هرات»، مقالات و بررسی‌ها، شماره 32 و 33، 1358،
  صص 11-40.


• مستملی بخاری، اسماعیل بن‌محمد، شرح التّعرف لمذهب التّصوف، تهران، اساطیر، 1363.


• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1371.


• هجویری، علی بن‌عثمان، کشف المحجوب، تهران، طهوری، 1375.


• Eisenberg, Yehuda, Sensation and Emotion in the Obligations of Hearts, 1981.


• Ilan, Nahem, Al-I'tidal al-Shari'i: Another Examination of the Perception of Asceticism in The Duties of the Heart of Bahya, Jerusalem: Lander Institute, 2005.


• Kohler, Kaufmann, Broydé, Isaac, The Unedited Full-text of the 1906 Jewish Encyclopedia: http://www.jewishencyclopedia.com (Available on 25/08/2021).


• Lobel, Diana, A Sufi-Jewish Dialogue Philosophy and Mysticism in Bahya ibn Paquda's Duties of the Heart, University of Pennsylvania Press, 2007.