نقد صوفیه در روزگار صفویه: مقایسه آراء ملا محمدطاهر قمی و علامه مجلسی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیهلیا منشاری 1 , فهیمه مخبردزفولی 2
1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: تصوف, ردیه‌نویسی, صفویه, علامه مجلسی, ملا محمدطاهر قمی,
چکیده مقاله :
با رسمی‌شدن مذهب شیعه اثناعشری و حضور علمای شیعه در دربار صفوی، عرصه قدرت نمایی بر صوفیان تنگ شد. تلاش شاهان صفوی برای رهیدن از سلطه قزلباشان، که از اوایل صفویه شروع شده بود، در دوره دوم حکومتشان فزونی گرفت و با جریان ضد صوفیه علمای شیعه همراه شد. ظهور نوعی تصوف بازاری که گاه با اباحه گری همراه می شد، مخالفت علمای شیعه را بیش از پیش برمی انگیخت و گاه رقابت هایی بین علما ایجاد می کرد. این عوامل سبب پیدایش ادبیات ردیه نویسی در این دوره شد. برخی از این آثار رساله‌هایی بود مانند تحفةالاخیار ملا محمدطاهر قمی که به نقد عقاید و آداب و رسوم صوفیان اختصاص داشت و دسته ای دیگر کتاب هایی با محتوای مذهبی، شامل آیات و روایاتی برای شیعیان بود که در فصل یا فصولی به رد صوفیه و انکار عقاید آنان پرداخته می‌شد. عین‌الحیوة (عین‌الحیات) از علامه مجلسی در زمره این آثاربود. پژوهش حاضر با هدف تبیین فضای فرهنگی دوره صفویه به نقد و بررسی آراء ضدتصوف این دو عالم مشهور دوره صفوی می پردازد.
With the recognition of the Twelver Shiite and the presence of Shi’i scholars in the Safavid court, the Sufis power was diminished. During the second period of Safavid reign, the attempt of the Safavid kings to break free of Qizilbash sovereignty, which began in the early Safavid period, became more and more and also accompanied by anti-Sufis movement of Shia scholars. The emergence of a kind of vulgarian Sufism provoked the opposition of Shi’i scholars even more and sometimes created a competition between them. Those factors led to the formation of a literature and writing of some books, which in one side were Shia jurists and on the other side Sufis. Some of those books were in the form of treatises criticizing Sufis beliefs and customs, such as Tuhfat-al-akhyar of Mullah Mohammad Tahir Qumi. And other books were generally religious included verses and narrations for Shia which in a chapter or chapters criticized Sufis’ beliefs. Among those books, we can mention ‘Ayn al-Hayat by Allamih Majlisi. The present study will explain the cultural atmosphere of the Safavid period by reviewing the anti-Sufism opinions of the two famous scholars.
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، به کوشش احمد منزوی، تهران، مجلس، 1345ش.
آقاجری، سید هاشم، مقدمه‌ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران، طرح نو، 1388ش.
اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف اصفهان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، امیرکبیر، 1368ش.
الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، 1359ش.
ترکمان منشی، اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، ج 1و2، تهران، امیرکبیر، 1387ش.
جعفریان، رسول، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، ج1، تهران، نشر علمی، 1388ش.
همو، تاریخ ایران اسلامی (صفویه از ظهور تا زوال)، ج 4، اندیشه معاصر، تهران، 1378ش.
همو، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه دانشگاه، مجلسی، 1379ش.
خوانساری، سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال علماء و السادات، ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1360ش.
دوانی، علی، علامه مجلسی، تهران،امیرکبیر، 1370ش.
رویمر، ه.ر، دوره صفویان، در تاریخ ایران دوره صفویان (ایران کمبریج)، ترجمه یعقوب آزند، ج5، تهران، جامی، 1384ش.
زرین‌کوب، عبدالحسین، دنباله جستوجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، 1385ش.
سانسون، مارتین، سفرنامه سانسون، ترجمه محمد مهدیار، اصفهان، نشر گلها، 1377ش.
میرزا سمیعا، محمدسمیع، تذکرة الملوک، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، امیر کبیر، 1368ش.
صفتگل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، رسا، 1381ش.
قزوینی، ابوالحسن، فواید الصفویه، به کوشش مریم میر احمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367ش.
قمی، ملا محمدطاهر، تحفةالاخیار فی شرح مونس‌الابرار، ن.خ به شماره ثبت 90242، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
همو، تحفةالاخیار و کشف‌السرار (در رد عقاید صوفیه)،تصحیح داوود الهامی، قم، مدرسه امام امیرالمأمنین، 1369ش.
همو، ردّ صوفیه، نسخه به شماره ثبت 5468، کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
لکهارت، لارنس، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، ترجمه مصطفی قلی پور، تهران، مروارید، 1368ش.
مجلسی، محمدباقر، عین الحیوة، تهران، مرکز چاپ و پخش کتاب رشیدی ، 1362ش.
همو، الاعتقادات، اصفهان، مکتبه علامه مجلسی، 1367ش.
معصومعلی‌شاه، شیرازی، طرائق‌الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران، سنایی، 1329ش.
میرلوحی، محمد، «سلوةالشیعه و قوةالشریعة»، در میراث اسلامی ایران، گرد‌آورنده رسول جعفریان، به کوشش احمد عابدی، ج 2، قم، کتابخانه آیت‌االله مرعشی، 1374ش.
مینورسکی، ولادیمیر، تذکرة الملوک به کوشش سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، چاپخانه سپهر، 1368ش.
نصیری، محمد ابراهیم، دستور شهریاران (سالهای 1105 تا 1110ﻫ ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی)، به کوشش محمدنادر نصیری، تهران، مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی، 1373ش.
_||_Aghajari, Seyyed Hashem, Muḳaddām- iy bar Munāsibāt- i Dīn wa Dawlat dar Iran- i ʿAṣr- i Ṣafawī ,Tehran , Ṭarḥ- i nū, 1388/ 2009.
Āḳā Buzurg- iTihrānī(Tehran), Muḥammad Muḥsin, al- Dhariʿa Ilā Taṣānīf al- shiʿa, Revised by Aḥmad Munzawī, Tehran, Madjlis, 1345/ 1966.
Davani, Ali, ʿAllāma Madjlisī, Tehran, Amīrkabīr, 1370/ 1991.
Esfahani, Mohammad Mahdi, Niṣf- i Djahān fī Taʿrīf- i Iṣfahān, Revised by Manouchehr Sotoudeh, Tehran, Amīrkabīr, 1368/ 1989.
Jafarian, Rasul, Siyāsat wa Farhang- i Rūzgār- i Ṣafawī, Vol. 1, Tehran, Nashr- i ʿIlmī, 1388/ 2009.
Ibid, Ṣafawiyya dar ʿArṣa- yi Dīn wa Farhang wa Siyāsat, Qom, Research Institute of Hawzeh and University, 1379/ 2000.
Ibid, Tārīkh- i Iran- i Islāmī(Ṣafawiyya az Ẓūhūr tā Zawal), Vol. 4, Andīsh-i Muʿāṣir, Tehran, 1378/ 1999.
Ḳazwīnī, Abū ʾl- Ḥasan, Fawāʾid al- Ṣafawiyya, Revised by of Maryam Mir Ahmadi, Tehran, Mawʾasisia- yi Muṭāliʿāt wa Taḥḳīḳāt- i Farhangī, 1367/ 1988.
khwānsārī, Siyyid Muḥammad Bāḳir, Rawḍat al- Djannāt fī Aḥwāl al- ʿUlamāʾ wa al- Sādāt, Trans. Mohammad Bagher Saedi Khorasani, Tehran, KitābFūrūsh- yi Islāmiyya, 1360/ 1981.
Ḳumī, Mullā Muḥammad Ṭāhir, Tuḥfat al- Ākhyār fi sharḥ- i Mūnis al- Abrār, Manuscript Number 90242, Library, Museum and Document Center Of IR.Iran's Parliament.
Ibid, Radd- i Ṣūfiyya, Manuscript Number 5468, Library, Museum and Document Center Of IR.Iran's Parliament.
Ibid , Tuḥfat al- Ākhyār wa Kashf al- Asrār (Dar Rad- i ʿAḳāyid- i Ṣūfiyya), Edited by Davoud Elhami, Qom, Madrisa- yi Imām Amīr al- muʿminīn , 1369/ 1990.
Lockhart, Lawrence, The Fall of the Safavi Dynastyand the Afghan occupation of Persian, Trans. Mostafa Gholi Pour, Tehran, Murwārīd, 1368/ 1989.
Madjlisī, Muḥammad Baḳir, ʿAyn al-Ḥayāt, Tehran, Markazi Ĉāp wa Pakhsh- i Kitāb- i Rashīdī, 1362/ 1983.
Ibid, al- Iʿtiḳādāt, Isfahan, Maktaba ʿAllāma Madjlisī, 1367/ 1988.
Maʿṣūm ʿAlīShah, Shīrāzī, Tarāʾiḳ al-Ḥaḳāyiḳ, Revised by Mohammad Jafar Mahjoub, Tehran, Sanāʾī, 1329/ 1950.
Mīr Lawḥī, Muḥammad, “Salwat al-shīʿa wa Ḳuwwat al- Sharīʿa”, Dar Mīrath- i Islāmī- yi Iran, Collected by Rasul Jafarian, Revised by Ahmad Abedi, Vol. 2, Qom, Ayatollah Marashi Najafi Library, 1374/ 1995.
Minorsky, Vladimir, Tadhkirat al- Mulūk bi Kūshish- i Sāzmān- i Idārī- yi Ḥukūmat- i Ṣafawī, Trans. Massoud Rajab Nia, Tehran, Ĉāpkhāna- yi Sipihr, 1368/ 1989.
Mīrzā Samīʿā, Muḥammad Samīʿ, Tadhkirat al- Mulūk, Revised by Mohammad Dabirsiaghi, Tehran, Amīrkabīr, 1368/ 1989.
Nasiri, Mohammad Ibrahim, Dastūr- i shahryārān(Sāl- hā- yi 1105 to 1110 AH Pādshāhī- yi Shāh Sulṭān Ḥusayn Ṣafawī), Revised by Mohammad Nader Nasiri, Tehran, Madjmūʿa Intishārāt- i Adabī wa Tārīkhī, 1373/ 1994.
Roemer, Hans Robert, Persien auf dem Weg in die Neuzeit: Iranische Geschichte von 1350-1750, Trans. yaghoub Azhand, Vol. 5, Tehran, Djāmī, 1384/ 2005.
Sanson, Martin, Safar-nāma- yi Sanson(Estat present du royaume de perse), Trans. Mohammad Mahdyar, Isfahan, Nashr- i Gul- hā, 1377/ 1998.
Sefat Gol, Mansour, Sākhtār- i Nahād wa Andīsha- yi Dīnī dar Iran- i ʿAṣr- i Ṣafawi, Tehran, Rasā, 1381/ 2002.
al- Shībī, Kāmil Muṣṭafā, Tashayyuʿ wa Taṣawwuf tā Āghāz- i Sadih- yi Dawāzdahum- i Hidjrī, Trans. Alireza Zekavati Gharagozloo, Tehran, Amīrkabīr, 1359/ 1980.
Turkoman Munshī, Iskandar Beg, Tārīkh-i ʿĀlam- ārā-yi ʿAbbāsī, Revised by Iraj Afshar, Vol.1 & 2, Tehran, Amīr Kabīr, 1387/ 2008.
Zarrinkoob, Abdolhossein, Dunbāla- yi Djust-ū-Djū Dar Taṣawwuf- i Iran, Tehran, Amīrkabīr, 1385/ 2006.