معضلات اجتماعی عهد ناصری در رساله قانون قزوینی با تأکید برشاخص سرقت
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
حسین بیاتلو
1
(دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
کلید واژه: قاجاریه, دوره ناصری, متون/رسایل انتقادی, رساله قانون قزوینی, پدیده سرقت, محمد شفیع قزوینی,
چکیده مقاله :
از اواسط دوره ناصری و در پی مواجهه های فکری و سیاسی بیشتر ایران با کشورهای اروپایی، اندیشه اصلاح و نوگرایی در میان متفکران و نواندیشان این دوره شتاب بیشتری گرفت. در این دوران رساله ها و متون انتقادی فراوانی در واکنش به اوضاع آشفته سیاسی و اجتماعی ایران به نگارش درآمد. در نگارش این رساله ها علاوه بر روشنفکران این دوره، برخی از مردم عادی و پیشه وران و بازاریان نیز مشارکت داشته و دست به تألیفاتی زده اند. نمونه بارز این نوع رساله های انتقادی، قانون قزوینی اثر محمد شفیع قزوینی است. نگاه او به معضلات اجتماعی عهد ناصری و به ویژه پدیده سرقت از آن رو که توسط یک فرد بازاری و پیشه ور و نه یکی از روشنفکران نوشته شده شایسته مطالعه است. در نوشتار حاضر سعی بر آن است تا معضلات و مشکلات مهم اجتماعی عهد ناصری از نظر محمد شفیع قزوینی بازنمایی گردد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که قزوینی بنیان‌های اقتصادی و امنیتی را از عوامل مهم تشدید معضلات اجتماعی قلمداد کرده است. در بخش نخست این نوشتار تأثیر اقتصاد بر تشدید معضلات اجتماعی و در بخش دوم تأثیر عدم امنیت لازم بر تشدید پدیده سرقت از دیدگاه قزوینی بررسی می‌شود. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی- تحلیلی است و سعی خواهد شد تا با توجه به گفته‌های قزوینی و تطبیق آنها با شرایط عصر ناصری تبیینی از اوضاع اجتماعی و اقتصادی ارائه گردد.
The political and intellectual relationships between Iran and the European countries in the mid-Nasirid period, gave rise to some kind of reformism among the elites and the intellectuals. Accordingly, there were many critical writings about turbulent socio-political situation of Iran. They were written not only by the intellectuals but also by the lay people (including the artisans and businessmen). As the most interesting one is Qanun-i-Qazwini, a critical treatise by Muḥammad shafi’ Qazwini. What makes it most interesting is that the treatise was written not by an intellectual but by an artisan and businessman. This study attempted to reexamine the most important social problems of the Nasirid Time as represented by the Moḥammad Shafi. As Moḥammad Shafi pointed out, the social problems goes mainly back to the security and the economical structures. First chapter considers that how the economy would increase the social problems. The second chapter shows how the insecurity, as Qazwini said, may increase the rubbery. Using descriptive-analytical method, the author tried to explain the situation by comparing Qazwini’s studies with what happened in the Nasirid Time.
آجدانی، لطف الله، علما و انقلاب مشروطیت ایران، تهران، کتاب آمه، 1390ش.
آجودانی، ماشاءاللّه، مشروطه ایرانی، تهران، اختران، 1382ش.
آخوندزاده، میرزا فتحعلی، الفبای جدید و مکتوبات، بهکوشش حمید محمدزاده، تبریز، احیاء، 1357ش.
همو، تمثیلات، ترجمه میرزا جعفر قراچهداغی، تهران، ارژنگ، 1349ش.
همو، مکتوبات، بهکوشش حمید محمدزاده، تبریز، احیاء، 1357ش.
آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، 1355ش.
همو، اندیشههای میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی، 1349ش.
همو، اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار، تهران، خوارزمی، 1357ش.
آراسته‌خو، محمد، نقد و نگرش بر فرهنگ اصطلاحات علمی اجتماعی، تهران، گستر، 1369ش.
اصیل، حجتالله، زندگی و اندیشههای میرزا ملکمخان، تهران، نی، 1376ش.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن‌خان، روزنامه خاطرات، چاپ ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1385ش.
افشار، ایرج، مقدمه قانون قزوینی، تهران، طلایه، 1370ش.
الگار، حامد، میرزا ملکمخان، ترجمه جهانگیر عظیما و مجید تفرشی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1368ش.
بروگش، هینریش، سفرنامه ایلچی پروس (آلمان) در ایران سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه مهندس کردبچه، تهران، اطلاعات، 1367ش.
بن‌تان، آگوست، سفرنامه آگوست بن‌تان، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران، چاپخانه سپهر، 1354ش.
بنجامین، س. ج. و، ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه سفرنامه نخستین سفیر ایالات متحده آمریکا در ایران، ترجمه حسن کردبچه، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، 1363ش.
بیاتلو، حسین، سرقت شهری در دوره ناصری، رساله دکتری، استاد راهنما: داریوش رحمانیان، دانشگاه تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1397ش.
پاشازاده، غلامعلی، در جستجوی قانون زندگی و اندیشه میرزایوسفخان مستشارالدوله، تهران، علم، 1391ش.
پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1361ش.
ترنزیو، پیوکارلو، رقابتهای روس و انگلیس در ایران و افغانستان، ترجمه عباس آذین، تهران، علمی و فرهنگی، 1363ش.
ثواقب، جهانبخش، «مجازات‌های عرفی مجرمان در عصر قاجاریه از آغاز تا مشروطه (1209-1324ﻫ)»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، شماره اول، بهار و تابستان 1394.
حضرتی، حسن، مشروطه عثمانی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1389ش.
حسینی‌نثار، مجید و فیوضات، ابراهیم، نظریه‌های انحرافات اجتماعی، تهران، انتشارات پژواک، 1390ش.
خزائی، یعقوب، فرآیند ساختیابی نهاد زندان از مشروطه تا پایان پهلوی اول، تهران، انتشارات آگه، 1395ش.
خورموجی، محمدجعفر، حقایق‌الاخبار، بهکوشش حسین خدیوجم، تهران، انتشارات زوار، 1344ش.
دالمانی، هانری رنه، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر طاوس، 1378ش.
دروویل، گاسپار، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد‌فر، تهران، شباویز، 1379ش.
دوروششوار، کنت ژولین، خاطرات سفر ایران، ترجمه مهران توکلی، تهران، نشر نی، 1378ش.
رائین، اسماعیل، میرزا ملکمخان و کوششهای سیاسی او، تهران، بنگاه مطبوعاتی صفیعلیشاه، 1350ش.
رجبلو، علی، دولت مطلقه نوگرا، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1396ش.
رحمانی، محمود و محمد خانی، سعید و دهقان‌نژاد، مرتضی، «درآمدی بر رشوه، پیشکش و انواع آن در عهد قاجار (با تکیه بر عهد ناصری)»، تاریخ اسلام و ایران، شماره 17، بهار 1392ش.
روزنامه قانونِ میرزا ملکمخان ناظمالدوله، بهکوشش هما ناطق، تهران، امیرکبیر، 1355ش.
ریاضی هروی، محمد یوسف، عین‌الوقایع، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372ش.
زرگری‌نژاد، غلامحسین، مقدمه بر رسایل سیاسی عصر قاجار، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1380ش.
ساویچ لندور، آرنولد هنری، اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بازرگانی ایران در آستانه مشروطیت «در سرزمین آرزوها»، ترجمه علی اکبر عبدالرشیدی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1388ش.
سپهر، محمدتقی لسان‌الملک، ناسخ‌التواریخ، بهکوشش جمشید کیانفر، تهران، اساطیر، 1377ش.
سرنا، کارلا، دیدنی‌های ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو، 1363ش.
سیفی فمی تفرشی، مرتضی، نظم و نظمیه در دوره قاجاریه، تهران، یساولی، 1362ش.
سینکی، رساله کشف‌الغرایب فی الامور العجایب (مشهور به رساله مجدیه)، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی، تهران، بانک ملی، 1321ش.
شهری‌باف، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم زندگی، کسب و کار، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1367ش.
همو، طهران قدیم، تهران، انتشارات معین، 1383ش.
ضرغام، شهریار، مقدمه گزارشهای تلگرافی آخرین سال‌های عصر ناصرالدینشاه 1313-1309هجری قمری خبرهاییاز خوی، تهران، چاپخانه پوریا، 1369ش.
طالب‌اف، عبدالرحیم، مسالک‌المحسنین، بهکوشش محمد رمضانی، تهران، چاپخانه کلاله خاور.
عبدالهی، محمد، آسیب‌های اجتماعی و روند تحول آن در ایران، تهران، آگه، 1383ش.
فلاندن، اوژن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران در سال‌های 1840-1841، ترجمه حسین نور صادقی، تهران، انتشارات اشراقی،1359ش.
فلور، ویلم، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس، 1366ش.
فوران، جان، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، 1390ش.
قزوینی، محمد شفیع، قانون قزوینی انتقاد اوضاع اجتماعی ایران دوره ناصری، بهکوشش ایرج افشار، تهران، طلایه، 1370ش.
کتابچه قانون کنت، در نظام سیاسی و سازمان‌های اجتماعی ایران در عصر قاجار، تألیف غلامرضا ورهرام، تهران، معین، 1385ش.
کرزن، جورج ناتانیل، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1380ش.
کرلی، چنگیز، «قهوهخانهها و خفیهها: نظارت اجتماعی در عثمانی میانههای سده نوزدم میلادی»، در امپراتوری عثمانی در عصر دگرگونی تنظیمات، ترجمه رسول عربخانی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1391ش.
کمالی طه، منوچهر، حکومت قانون اندیشه قانون‌خواهی در ایران سده نوزده، 1352ش.
گزارش ایران به سال 1395ﻫ/1887م، از یک سیاح روس، ترجمه سید عبدالله، باهتمام محمد رضا نصیری، 1363ش.
لایارد، سر اوستن هنری، سفرنامه لایارد یا ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه مهراب امیری، تهران، انتشارات وحید، 1367ش.
مجدالاسلام کرمانی، احمد، سفرنامه کلات، به تحشیه محمود خلیل‌پور، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان.
مستشارالدوله تبریزی، میرزا یوسف، رساله یک کلمه و یک نامه، چاپ سید محمد صادق فیض، تهران، نشر صباح، 1382ش.
ملکم، جان، تاریخ ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، بهکوشش مرتضی سیفی قمی و ابراهیم زندپور، تهران، یساولی، 1362ش.
موریه، جیمز جاستینین، سفر از راه ارمنستان به ایران (ایران، ارمنستان و آسیای کوچک)، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس، 1386ش.
ناطق، هما، از ماست که بر ماست چند مقاله، تهران، آگاه، 1357ش.
همو، بازرگانان در دادوستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، تهران، توس، 1373ش.
ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهرن، امیرکبیر، 1384ش.
نوابصفا، اسماعیل، شرح حال فرهاد میرزا معتمدالدوله، تهران، زوار، 1366ش.
نورایی، فرشته، تحقیق در افکار میرزا ملکمخان ناظمالدوله، تهران، کتابهای جیبی، 1352ش.
وارینگ، ادوارد اسکات، سفرنامه ادوارد اسکات وارینگ، در ده سفرنامه یا سیری در سفرنامه‌های جهانگردان خارجی راجع به ایران، ترجمه مهراب امیری، تهران، وحید، 1369ش.
ویشارد، جان، بیست سال در ایران، ترجمه علی پیرنیا، تهران، مؤسسه انتشارات نوین، 1363ش.
ویلس (ویلز)، چارلز جیمز، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمه سید عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، انتشارات زرین، 1363ش.
یغمایی، اقبال، شهید آزادی سید جمال واعظ اصفهانی، چاپ اقبال یغمایی، تهران، توس، 1357ش.
یوسفی‌فر، شهرام و عباسی تودشتکی، فاطمه، «نهاد زندان در دوره وزارت و صدارت میرزا حسین‌خان (1287-1297ق)»، پژوهش نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شماره اول، بهار و تابستان 1394.
_||_