فرایند معناپردازی در مجموعه ارک علیشاه تبریز با تحلیلی بر داده‌های تاریخی

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

فرزاد فیضی ¹ , حبیب شهبازی شیران ² , کریم حاجی زاده ³

1 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2 - استادیار گروه آموزشی باستان‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
3 - دانشیار گروه آموزشی باستان‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

تاریخ دریافت : 1399/07/24 تاریخ پذیرش : 1399/10/25 تاریخ انتشار : 1399/12/01

کلید واژه: ارک/ ارگ علیشاه, معناپردازی, نشانه‌شناسی, متن, بافت, بازنمود,

چکیده مقاله :

بسیاری از مفاهیم و معناهای فرهنگی ـ اجتماعی و گاه سیاسیِ موجود در بناهای تاریخی پس از آفرینش آثار و در فرایند ارتباط مخاطبان با آن آثار شکل‌گرفته، تأثیر خود را نهاده و در بیشتر موارد پنهان مانده‌است. این مقاله به روش تحلیل گفتمانی، فرایند معناپردازی در ارک/ارگ علیشاه تبریز را در دوره های گوناگون کاویده و به این پرسش پرداخته که چگونه با تغییر در بافت پیرامونی و عناصر مجموعه، معناهای ارک دچار تغییر شده‌است. مجموعه علیشاه در زمان ایلخانی بازنمودی از ارکان اصلی حکومت شامل قدرت سیاسی (کاخ‌ها)، قدرت مذهبی (مسجد جامع بزرگ و خانقاه)، قدرت اقتصادی (راسته اصلی بازار) بوده و در دوره تیموری میزان نشانگی آن با سایر آثار معماری (مجموعه مظفریه و مجموعه صاحب آباد) تعدیل و تقسیم شده‌است. در دوره‌ صفوی ارک با دگرگونی در بافت اولیه و عناصر معماری، بازنمودی مجازی از قدرت نظامی، در دوره قاجار و هم‌زمان با افزایش حس مکان نمادی از مجاهدت‌های ملی و در دوره پهلوی مظهری از ترکیب سنت و مدرنیته بوده‌است. ارک در دوران پس از انقلاب اسلامی علاوه بر بازبافت گردانی (ساخت مصلی بزرگ به جای مسجد نخستین ایلخانی در محوطه شمالی ارک) کارکرد موزه‌ای و گردشگری پیدا کرده‌است.

چکیده انگلیسی:

Most of socio-cultural and even political concepts and meanings in historical monuments have formed after the creation of them and in the process of audience communication with those artifacts, influenced and hide in many cases. Therefore, in order to study the process of semantics in Alisha Ark of Tabriz from the time of its construction in the Il-khanate period to the present time has been used descriptive-analytical approach and semiotic methods. The question is how the meanings of Ark have transformed based on surrounding context and elements of the Compound Building. The results indicate that during the Il-khanate period, the Compound Building of Alishāh was a representation of the main foundations of government, including: political power (palaces), religious power (the grand mosque and monastery) and economic power (the main part of market). In the Timurid period, its semiosis criterion was modified and divided with other monuments (the Compound Building of Mozaffariyih and the Compound Building of Sāhib-Ābbād). During the Safavid period, the original context of the ark changed and the architectural elements became a virtual representation of military power. In the Qajar period, it became a symbol of national efforts and in Pahlavi period, it was a manifestation of tradition and modernity. In the period after the Islamic Revolution, the Ark has been made both recontextualization (construction of a large musallā instead of the first Il-khanate mosque in the northern part of Ark) and has found a museum and tourism function.  

منابع و مأخذ:

آجرلو، بهرام، «معماری ایلخانی آذربایجان: پژوهشی در ارک تبریز»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، 1380ش.

آجرلو، بهرام، و علی نعمتی بابایلو، «حذف هویت قاجاری ارک علیشاه تبریز با مرمت به شیوه پاک‌سازی سبکی»، باغ نظر، سال 10، شماره 27، دی 1392.

آرترنبول، استیون، مغول‌ها، ترجمه محمد آقاجری، تهران، انتشارات سبزان، 1396ش.

ابن‌بطوطه، سفرنامه بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359ش.

احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن، تهران، نشر مرکز، 1381ش.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مراه البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1367ش.

اوژن فلاندن، سفرنامه اوژن فلاندن، ترجمه حسین نورصادقی، چاپ سوم، تهران، انتشارات اشراقی، 1356ش.

اولیا چلبی، سیاحت نامه، ترجمه و تلخیص حاج حسین نخجوانی، تبریز، نشر شفق، 1338ش.

ایروین، روبرت، هنر اسلامی، ترجمه رویا آزادفر، تهران، سوره مهر، 1389ش.

بانی مسعود، امیر، «باغ صاحب آباد تبریز»، باغ نظر، سال دوم، شماره 4، اسفند 1384.

بریون، مارسل، منم تیمور جهان‌گشا، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، کتابخانه مستوفی، 1374ش.

بلالی­اسکویی، آزیتا و دیگران، «طرح فرضی ربع و شهرستان رشیدی»، صفه، دوره 20، شماره 50، بهار و تابستان 1389.

پورحسین خونیق، ابراهیم، تبریز به روایت تصویر، تبریز، نشر اختر، 1384ش.

تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران، نشر نیلوفر، 1389ش.

ترکمان فراهی، اسکندر بیگ منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ 2، تهران، نشر طلوع، 1364ش.

جکسن، ویلیامز، سفرنامه جکسن، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره ای، ، تهران، نشر خوارزمی، 1369ش.

 جنابدی، میرزابیگ بن حسن، روضه الصفویه، به­کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1378ش.

جی دوری، کارل، هنر اسلامی، ترجمه رضا بصیری، تهران، نشر فرهنگسرا، 1363ش.

چندلر، دانیل، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمه مهدی پارسا، تهران، سوره مهر، 1397ش.

خلیلی، نسیم، مغولان روایتی دیگر، تهران، نشر نقد افکار، 1396ش.

خواندمیر، حبیب السیر فی تاریخ افراد البشر، به­کوشش سید محمد دبیر سیاقی و جلال‌الدین همایی، تهران، نشر خیام، 1380ش.

دیباج، اسماعیل، راهنمای آثار تاریخی آذربایجان، تبریز، نشر شفق، 1343ش.

دیولافوا، مادام، سفرنامه دیولافوا، ترجمه همایون فره­وشی، تهران، خیام، 1361ش.

ذکاء، یحیی، زمین‌لرزه‌های تبریز، تهران، نشر کاویان، 1359ش.

همو، «تبریز»، در شهرهای ایران، ج 3، به­کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1368ش.

ساسانی، فرهاد، معناکاوی: به سوی نشانه‌شناسی اجتماعی، تهران، نشر علم، 1389ش.

همو، «معناشناسی گفتمانی»، مجموعه مقالات اولین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی هنر، به کوشش سجودی، فرزان، تهران، فرهنگستان هنر، 1397ش.

سجودی، فرزان، نشانه‌شناسی کاربردی، چاپ ششم، تهران، نشر علم، 1398ش.

سلمانی، علی، و حمیدرضا چتر بحر، «روش‌شناسی تطبیقی مطالعه هنر اسلامی (با تأکید بر نمونه محراب)»، پژوهش‌های باستان‌شناسی، دوره 6، شماره 11، پاییز 1395.

شاردن، ژان، سفرنامه ژان شاردن، ترجمه محمود عباسی، تهران، امیرکبیر، 1335ش.

شکاری­نیری، جواد، «یافته­هایی از طرح شنب غازان، پدیده­ شهری عصر ایلخانی به نام ابواب البر»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 24، زمستان 1384.

شولتز، کریستیان نوربری، معنا در معماری غرب، ترجمه مهرداد قیومی بیدهنی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، 1387ش.

شیرازی، علی اصغر، یونسی مبلاد، «تأثیر ملی­گرایی بر معماری بناهای حکومتی دوره پهلوی اول»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره اول، شماره چهارم، تابستان 1390.

ضمیران، محمد، درآمدی بر نشانه‌شناسی هنر، تهران، نشر قصه، 1382ش.

عمرانی، بهروز، و محمد امینیان، «گمانه­زنی در میدان صاحب­آباد و مجموعه حسن پادشاه»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره 50، پاییز 1386.

فصیح خوافی، مجمل فصیحی، ترجمه و تصحیح سید محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، 1386ش.

فضل­الله همدانی، خواجه رشیدالدین، وقف نامه ربع رشیدی، به کوشش ایرج افشار و مجتبی مینوی، تهران، انتشارات آثار ملی، 1356ش.

همو، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، 1362ش.

کارری، جملی، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، 1348ش.

کربلایی­تبریزی، حافظ­حسین، روضات­الجنان و جنات­الجنان، تبریز، ستوده، 1383ش.

کسروی، احمد، تاریخ مشروطه، تهران، نگاه، 1398ش.

همو، تاریخ هجده‌ساله آذربایجان، تهران، امیرکبیر، 1384ش.

کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، چاپ سوم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374ش.

کنتارینی، باربارو؛ زنو و دالساندری، آنجوللو، سفرنامه ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، خوارزمی، 1381ش.

گلمبک، لیزا، و دونالد ویلبر، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 1374ش.

گودرزی، حسین، «کارکرد هویت بخش مذهب شیعه در دوره صفویه»، فصلنامه مطالعات ملی، سال نهم، شماره چهارم، زمستان 1387.

متولی حقیقی، یوسف، «شنب غازان راهگشای ایجاد ربع رشیدی»، پژوهش‌نامه تاریخ، شماره 3، تابستان 1385.

محمدی، عرفان، ریاحی، پیام، نشانه‌شناسی در معماری، چاپ اول، تهران، جهاد دانشگاهی، 1397ش.

مرادی، امین، موسوی حاجی، رسول، عمرانی، بهروز، «بازشناسی فرم معماری آرامگاه غازان در مجموعه ابواب البری غازانیه و نقش آن در روند تحولات شهرسازی ایرانی»، باغ نظر، 13 (42)، 1395ش.

مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، چاپ اول، تهران، طهوی، 1336ش.

مشکور، محمدجواد، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1352ش.

م‍طراق‌چ‍ی، ن‍ص‍وح، ب‍ی‍ان م‍ن‍ازل، ت‍رج‍م‍ه و ت‍ع‍ل‍ی‍ق رح‍ی‍م رئ‍ی‍س‌نی‍ا، چاپ اول، ت‍ه‍ران، س‍ازم‍ان م‍ی‍راث ف‍ره‍ن‍گ‍ی ک‍ش‍ور، 1379ش.

ملکوتی، مسلم، مسجد مسجد شد، قم، کتابخانه دانشگاه قرآن و حدیث، 1364ش.

منصوری، سیدامیر، و بهرام آجرلو، «بازشناسی ارک علیشاه تبریز و کاربرد اصلی آن»، هنرهای زیبا، سال 16، شماره 16، زمستان 1382.

موسوی، سیدرضی، درآمدی بر روش‌شناسی هنر اسلامی، قم، مدرسه اسلامی هنر، 1396ش.

میرزا محمدتقی لسان الملک سپهر، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، تهران، امیرکبیر، 1337ش.

میرجعفری، حسین، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمنان، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1395ش.

ویلبر، دونالد، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبدالله فریار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365ش.

هیلن­براند، روبرت، معماری اسلامی، ترجمۀ باقر آیت­الله­زاده شیرازی، تهران، انتشارات روزنه، 1391ش.

Eco, Umberto, A Theory of Semiotics. Bloomington, London: Macmillan, 1979.

Fisher, Philip, Making and Effacing Art: Modern American Art in a Culture of Museums, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1991.

Johansen J. Dines & Larsen S. Eric, Signs in Use. An introduction to semiotics, trans by D.L. Gorlee & G. Irons, London, Routledge, 2002.

Pope, A.U. Persian Architecture, Shiraz, Pahlavi University Press, 1969.

Qiyasi, C. Memar Xaca Alishah Tabrizi: Dovru & Yaradiciligi, Baku, 1997.

 

 

Ahmadi, Babak, Sākhtār va Taʾvīl Matn, 5^th edition, Tehran, Center Press, 1381/2002.

Ajorlu, Bahram, “Miʿmārī-i Īlkhānī-i Ādharbāīdjān: Pazhūhishī dar Ark-i Tabrīz”, Master Thesis in Archeology, University of Tehran, Faculty of Literature and Humanities, 1380/2001.

Ajorlu, Bahram, Nemati, Ali, “Ḥadhf-i Hoviyyat-i ḳādjārī-i Ark-i Alīshāh-i Tabrīz bā Maramat bi Shīvih-e Sabkī”, Bāgh-i Naẓar Journal, Vol. 27, 1392/2013.

Balali Oskuie, Azita; Keynezhad, Moammad Ali; Noghrehkar, Abd al-Hamid, “Ṭarḥ-i Farḍī Rabʿ va Shahristān Rashīdī”, Vol.50, 1389/2010.

Bani Masoud, Amir, “Bāgh-i Ṣāḥibābād-i Tabrīz”, Bāgh-i Naẓar Journal, Vol. 40, 1384/2005.

Brion, Marcel, Manam Tiemūr-i Djahāngoshā (Tamerlan resentation de tamerlan par marcel brion), Trans. Zabihallah Mansouri, Tehran, Mostofī Library Press, 1374/1995.

Chandler, Daniel, Mabānī-i Nishānishināsī (The Basics Semiotics), 6^th edition, Tehran, Sūrih-e Mihr Press, 1397/2018.

Chardin, Jean, Safarnāmih-e Zhān Shārdin (Chardin’s Book of Travels), Trans. Mahmoud Abbasi, Vol. 2, Tehran, Amīrkabīr Press, 1335/1956.

Contarini; Barbaro; Zeno; Dalsandry; Angiolello, Safarnāmih-e Vinīzīān Dar Īrān, Trans. Manuchehr Amiri, Tehran, Khārazmī Press, 1381/2002.

De Clavijo, Ruy González, Safarnāmih-e Kilāvīkho (Clavijo’s Book of Travels), Trans. Masoud Rajabnia, 3^rd edition, Tehran, Scientific and Cultural Publications Company, 1374/1995.

Dibaj, Esmaiel, Rāhnamāī-i Āsār-i Tārīkhī-i Ādharbāīdjān, Tabriz, Shafaḳ Press, 1343/1964.

Dieulafoy, Jane, Safarnāmih-e Dīolāfoā (Dieulafoy’s Book of Travels), Trans. Fareh Vahshi, 2^nd edition, Tehran, Khaiyyām Press, 1361/1982.

Djinābandī, Mīrzābiyyg ibn Ḥasan, Roḍat al-Ṣafaviyyih, Revised by Gholamreza Tabatabaie Majd, Tehran, Dr. Mahmoud Afshar’s Endowment Foundation, 1378/1999.

Dory, Carl J., Honar-i Islāmī (Islamic Art), Trans. Reza Basiri, Tehran, Farhangsarā Press, 1363/1984.

Eco, Umberto, A Theory of Semiotics. Bloomington, IN: Indiana university press, London, Macmillan, 1979.

Emetad al-Saltaneh, Mohammad Hassan Khan, Mirāt al-Baladān, Revised by Abdolhossein Navaie and Mirhashem Mohaddes, University of Tehran Press, 1367/1988.

Evliya ,Çelebi, Sīaḥatnāmih (Book of Travels), Trans. Haj Hossein Nakhjavani, Tabriz, Shafaḳ Press, 1338/1959.

Fasihkhafi, Modjmal-i Faṣīḥi, Translated and Revised by Seyyed Mohsen Naji Nasrabadi, 1^st edition, Tehran, Asāṭīr Press, 1386/2007.

Fazlallah Hamedani, Khaje Rashid al-Din, Vaḳfnāmih-e RabʿRashīdī, Revised by Iraj Afshar and Mojtava Minavi, Tehran, Āthār-i Millī Press, 1383/2004.

Idem, Djāmiʿ al-Tavārīkh, Revised by Bahman Karimi, 2^nd edition, Tehran, Iḳbāl Press, 1362/1983.

Fisher, Philip, Making Effacting Art: Modern American Art in a Culture of Museume, Cambridge,  Mass.: Harvard University Press, 1991.

Flandin, Eugène, Safarnāmih-e Ozhin Filāndin (Eugène Flandin’s Travel to Persian), Trans. Hossein Norsadeghi, 3^rd edition, Tehran, Ishrāḳī Press, 1356/1977.

Gemelli Careri, Giovanni Francesco, Safarnāmih-e Kārirī (Voyage du tour monde), Trans. Abbas Nakhjavani and Abdolali Karang, Tabriz, General Directorate of Culture and Arts of East Azarbaijan Province, 1348/1969.

Golombek, Lisa; Wilber, Donald, Miʿmārī-i Tiyymūrī Dar Īrān Va Tūrān (The Timurid architecture of Iran and turan), Trans. Keramatallah Afsar and Mohammad Yousef Kiani, Tehran, Cultural Heritage Organization, 1374/1995.

Goodarzi, Hossein, Kārkard-i Hovīiyyat-i Bakhsh Madhhab-i Shīʿih Dar Dorih-e Safavīih, National Studies Quarterly, Vol. 4, 1387/2008.

Hillenbrand, Robert, Miʿmārī-i Islāmī (Islamic Architecture: from function, and meaning), Trans. Bagher Ayatallah Zadeh Shirazi, 6^th edition, Rozanih Press, 1391/2012.

Ibn Baṭūṭih, Safarnāmih-e Baṭūṭih, Trans. Mohammad Ali Movahhed, Vol. 1, 2^nd edition, Tehran, Book Translation and Publishing Foundation, 1359/1980.

Irwin, Robert, Honar-i Islāmī (Islamic Art), Trans. Roya Azadfar, Tehran, Sūrih-e Mihr Press, 1389/2010.

Jackson, Williams, Safarnāmih-e Djakson (Jackson’s Book of Travels), Trans. Manouchehr Amiri and Fereydoun Badrehie, 3^rd edition, Tehran, Khārazmī Press, 1369/1990.

Johansen J.Dines & Larsen S. Eric, signs in Use. An introduction to semiotics trans by D.L. Gorlee & G. Irons. Routledge, London, 2002.

Karbalie Tabrizi, Hafez Hossein, Roḍāt al-Djinān va Djanāt al-Djinān, 1^st and 2^nd edition, Sotūdih Press, 1383/2004.

Kasravi, Ahmad, Tārīkh-i Mashrūṭih, 11^th edition, Tehran, Nigāh Press, 1398/2019.

Idem, Tārīkh-i Hidjdah Sālih-e Ādharbāīdjān, 13^th edition, Tehran, Amīrkabīr Press, 1384/2005.

Khalili, Nasim, Mogholān: Rivāiyyatī Dīgar, 1^st edition, Tehran, Naḳd-i Afkār Press, 1396/2017.

Khwāndamīr, Ḥabīb al-Siyyr fī Tārīkh-i Afrād al-Bashar, Revised by Seyyed Mahmoud Dabir Siyaghi and Jamal al-Din Hamani, 4^th edition, Tehran, Khaiyyām Press, 1380/2001.

Malahuti, Moslem, Masdjid Masdjid Shod, Vol. 1^st and 2^nd, 1^st edition, Qom, Hadith College of Tehran Library, 1364/1985.

Mansouri, Seyyed Amir; Ajorlu, Bahram, “Bāzshināsī-i Ark-i Alīshāh-i Tabrīz Va Kārbord-i Aṣlī-i Ān”, Fine Arts Journal, Vol. 16, 1382/2003.

Mashkour, Mohammad Javad, Tārīkh-i Tabrīz Ta Pāiyyān-i Ḳarn-i Nohom-i Hidjrī, Tehran, National Heritage of Iran Publication Series, 1352/1973.

Maṭrāḳčī, Naṣūḥ, Baiyyān-i Manāzil, Transl. Rahim Raiesnia, 1^st edition, Tehran, National Cultural Heritage Organization, 1379/2000.

Mirjafari, Hossein, Tārīkh-i Taḥavolāt-i Sīasī, Idjtimāʿī, Iḳtiṣādī va Farhangī-i Īrān Dar Doriyyih-e Tiyymūrīān Va Torkamanān, 13^th edition, Isfahan, University of Isfahan Press, 1395/2016.

 Mirza Mohammd Taghi sepehr, “Nāsikh al-Tavārīkh”, Vol. 1, Tehran, Amīrkabīr Press, 1337/1958.

Mohammadi, Erfan; Riahi, Payam, Nishānishināsī Dar Miʿmārī, 1^st edition, Tehran, Academic Center for Education, Culture and Research Press, 1397/2018.

Moradi, Amin; Musavi Haji, Rasoul; Omrani, Behrouz, “Bāzshināsī-i Form Miʿmārī-i Ārāmgāh-i Ghāzān Dar Madjmūʿih-e Abvāb al-Barī Ghāzānīih Va Naghsh-i Ān Dar Ravand-i Taḥavolāt-i Shahrsāzī-i Īrānī”, Bāgh-i Naẓar Journal, Vol. 13, 1395/2016.

Motavalli Haghighi, Yousef, “Shanb Ghāzān-i Rāhgoshāiyy-i Īdjād-i Rabʿ-i Rashīdī”, History Research Journal, Vol. 3, 1385/2006.

Mousavi, Seyyed Razi, Darāmadī Bar Ravishhināsī-i Honar-i Islāmī, 2^nd edition, Qom, Islamic School of Arts, 1396/2017.

Mustawfi, Hamdallah, Nizhat al-Ḳolūb, Revised by Mohammad Dabir Siaghi, 1^st edition, Tehran, Ṭahavī Press, 1336/1957.

Norberg-Schulz, Christian, Maʿnā Dar Miʿmārī-i  Gharb (Meaning in Western Architecture), Trans. Mehrdad Ghiyomi Bidheni, Tehran, Iranian Academy of Arts Press, 1387/2008.

Omrani, Behruz; Aminian, Mohammad, “Gomānihzanī Dar Miyydān-i Ṣāhibābād Va Madjmūʿih-e Hasan Pādishāh”, Journal of Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Vol. 50, 1386/2007.

Pope, A.U. Persian Architecture, Pahlavi University Press, 1969.

Pourhossein Khunigh, Ebrahim, Tabrīz bi Rivāiyyat-i Taṣvīr, 1^st edition, Tabriz, Akhtar Press, 1384/2005.

Qiyasi, C., Memar xaca Alishah Tabrizi: Dovru & Yaradiciligi, Baku, 1997.

Razavi, Seyyed Abolfazl, Shahr, Sīāsat va Iḳtiṣād dar ʿhd-i Īlkhānān, 2^nd edition, Amīrkabīr Press, 1390/2011.

Ibid, Falsafih-e Intiḳādī-i Tārīkh, 1^st edition, Tehran, Research Institute for Islamic Culture and Thought Press, 1391/2012.

Salmani, Ali; Chatr Bahr, Hamidreza, “Ravishshināsī-i Taṭbīḳī-i Moṭāliʿih-e Honar Islāmī (Bā Taʾkī Bar Nimūnih-e Miḥrāb”, Archaeological Research of Iran Journal, Vol. 11, 1394/2015.

Sasani, Farhad, “Maʿnākāvī: Bi Sūiyy-i Nishānishināsī-i Idjtimāʿī”, 1^st edition, Tehran, Nashr-i ʿlm Press, 1389/2010.

Shekariniri, Javad, “Iyyāftihhāī Az Ṭarḥ-i Shanab Ghāzān, Padīdih-e Shahrī-i ʿasr-i Īlkhānī Bi Nām-i Abvāb al-Bar”, Fine Arts Journal, Vol. 24, 1384/2005.

Shirazi, Aliasghar; Yunesi, Milad, Taʾthīr-i Millīgarāī Bar Miʿmārī-i,  Iranian Islamic City Studies Quarterly, Vol. 4, 1390/2011.

Sojoodi, Farzan, Madjmūʿih-e Maḳālāt-i Avalīn Hamandīshī-i Nishānishināsī-i Honar, 3^rd edition, Tehran, Matn Translation and Publication Company, 1397/2018.

Idem, Nishānishināsī-i Kārbordī, 6^th edition, Tehran, Nashr-i ʿlm Press, 1398/2019.

Tavernier, Jean-Baptiste, Safarnāmih-e Tāvirniyyih (Tavernier’s Book of Travels), Trans. Hamid Arbab Shirani, Tehran, Nīlūfar Press, 1389/2010.

Torkaman Farahi, Eskandar Beig Maneshi, Tārikh-i Ālamārāī-i Abbāsī, 2^nd edition, Tehran, Tolūʿ Press, 1364/1985.

Turnbull, Stephen R., Mogholhā (Mongols), Trans. Mohammad Aghajari, 1^st edition, Tehran, Sabzān Press, 1396/2017.

Wilber, Donald, Miʿmārī-i Islāmī-i Īrān Dar Doriyyih-e Īlkhānīān (The Architecture of Islamic Iran: The Iikhanid Period), Trans. Abdallah Faryar, 2^nd edition, Tehran, Scientific and Cultural Publications Company, 1365/1986.

Zamiran, Mohammad, Darāmadī Bar Nishānishināsī-i Honar, Tehran, Ḳiṣih Press, 1382/2003.

Zoka, Yahya, Shahrhāiyy-i Īrān, Revised by Mohammad Yousef Kiani, Vol. 3, Tehran, Academic Center for Education, Culture and Research Press, 1368/1989.

Idem, Zamīnlarzihāiyy-i Tabrīz, Tehran, Kāviyyān Press, 1359/1980.