نقش بیوت در عملکرد مراجع تقلید شیعه؛ نمونه‌ها: بیوت آیات حائری یزدی، بروجردی و حکیم

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

حمید انصاری ¹ (استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
حمید بصیرت منش ² (استادیار تاریخ انقلاب اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران)
مجتبی شهرآبادی ³ (دانشجوی دکتری تاریخ انقلاب اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1402/06/06 تاریخ پذیرش : 1402/09/02 تاریخ انتشار : 1402/09/19

کلید واژه: نهاد مرجعیت, مرجع تقلید, زعامت سیاسی, بیت مرجع, عبدالکریم حائری یزدی, سید حسین بروجردی, سید محسن حکیم,

چکیده مقاله :

نهاد مرجعیت تقلید شیعه و تثبیت آن در پاسخ به نیاز به زعامت سیاسی-اجتماعی و رهبری دینی در جامعه شیعی شکل گرفت. مطالعه سیر تکوین این نهاد چه در بعد نظری و چه در بعد اقتصادی و تاریخی آن، واقعیت این پاسخ را نشان می‌دهد. بر اساس این واقعیت تاریخی، مرجع تقلید در جایگاه زعیم جامعه شیعه و بیت او در جایگاه مرکز تصمیم‌سازی و احتمالا تصمیم‌گیری اوست. این موضوع اهمیت بررسی و شناخت بیوت مراجع را چه به لحاظ ساختار و چه از نظر افراد آن نشان می‌دهد. در این مقاله، تلاش شده‌است با بهره‌گیری از نوشته‌ها و خاطرات افراد مشهور نزدیک به بیوت مراجع، نقش و تأثیر آن‌ها در گرایش و عملکرد سه تن از مراجع تقلید معاصر، عبدالکریم حائری یزدی، سید حسین بروجردی و سید محسن حکیم، بازنمایی شود. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که اگرچه استقلال فکری و عملی مراجع را نمی‌توان منکر شد، اما نقش و تأثیر پر رنگ بیوت آنان در بسیاری از عملکردها و سوگیری‌های آنان قابل توجه است.

چکیده انگلیسی:

The formation and establishment of Shi’a legal authority (Marja’iyat-e-taqlid)) as an institution has been a response to Shi’a community’s need for socio-political leadership and religious authority. Examining the process of the formation of this institution either theoretically, or economically and historically yields the true answer. Based on this historical reality, Marja is the head of Shia community and his bayt has got the counselling or probably decision-making role. Hence it is the importance of investigation into Maraji’s buyût,  both its structure and individuals. This paper via studying the writings and memoir of famous people with close connections to the buyût of the contemporary Maraji, tries to represent their role and influence on some of the Maraji’s performances- such as Abdul-karim Ha’iri Yazdi, Seyyed Hossein Burujirdi, and Seyyed Mohsen Hakim. Our findings show that despite Maraji’s intellectual and practical independence, their buyût have got a defining role in many of their decisions.  

منابع و مأخذ:

اباذری، عبدالرحیم (1386). خاطرات آیت‌الله مسلم ملکوتی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

احمدی، مجتبی و دیگران (1379). چشم و چراغ مرجعیت: مصاحبه‌های ویژه مجله حوزه با شاگردان آیت‌الله بروجردی. قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.

اکبری‌آهنگر، رضا و وحید خضاب (1401). ماجرای علامه و انقلاب؛ تقابل یا حمایت؟. قم: نشر شهید کاظمی.

امامی، جواد (1381). خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

امینی، ابراهیم (1392). خاطرات آیت‌الله امینی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

آصفی، محمدمهدی و دیگران (1379). شکوه فقاهت: یادنامه آیت‌الله العظمی بروجردی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

بدلا، سید حسین (1379). هفتاد سال خاطره. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

بروجردی، محمود (بی‌تا). خاطرات منتشر نشده دکتر محمود بروجردی. آرشیو موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

بشارت، مهدی (1391). اصول و مبانی مکتب سیاسی نجف. تهران: دانشگاه امام صادق.

بصیرت‌منش، حمید (1392). علما و رژیم رضاشاه؛ نظری بر عملکرد سیاسی – فرهنگی روحانیون در سال‌های 1305 تا 1320. چ5. تهران: نشر عروج.

بصیرت‌منش، حمید (1397). حوزه نجف و تحولات سیاسی ایران: از جنبش مشروطه تا انقلاب اسلامی. تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.

بهبودی، هدایت‌الله (1397). الف لام خمینی. چ2. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.

همو (1392). شرح اسم. چ2. تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.

تبرائیان، صفاءالدین (1387). احیاگر حوزه نجف؛ زندگی و زمانه آیت‌الله‌العظمی سیدمحسن حکیم. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

حاجی بیگی کندری، محمدعلی (1379). خاطرات حجه‌الاسلام و المسلمین عباسعلی عمید زنجانی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

حائری، عبدالهادی (1364). تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق. چ2. تهران: امیرکبیر.

خلخالی، صادق (1379). خاطرات آیت‌الله خلخالی؛ اولین حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب. تهران: نشر سایه.

دوانی، علی (1372). زندگانی زعیم بزرگ آیت‌الله بروجردی. تهران: نشر مطهر.

رشیدی، احمد (1383). خاطرات آیت‌الله سیدهاشم رسولی محلاتی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

رضوی، کمال (1398). دو راهی روحانیت: جستارهایی درباره مرجعیت شیعه در ایران معاصر. تهران: سرو (مطالعات فرهنگ شیعی).

رضوی، عباس (1372). «مرجعیت، خطرها و هشداره». فصلنامه حوزه، تابستان 1372. صص 82-51.

ریحان یزدی، علیرضا (1372). آئینه دانشوران. تصحیح: ناصر باقری بیدهندی. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

شریف رازی، محمد (1332). آثار الحجه. تهران: کتابفروشی اسلامیه.

شعاع‌حسینی، فرامرز و رحیم روح‌بخش (1387). خاطرات حجه‌الاسلام فردوسی‌پور. تهران: نشر عروج.

صانعی، یوسف (1369). «مصاحبه با آیت‌الله صانعی». فصلنامه حوزه. سال هفتم. شماره 40. صص 56-35.

صبوریان، محسن (1398). تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه. چ2. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

عالمیان، علی­اکبر (1390). رایت دین؛ بررسی اندیشه و رفتار سیاسی آیت‌الله‌العظمی بروجردی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

فراهانی، مجتبی (1387). سلسله موی دوست: خاطرات دوران تدریس امام خمینی به نقل از شاگردان، دوستان و منسوبین. چ4. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

فروغی، محمدحسین و محمدامین رفیعی (1401). زندگی فردی ناشناخته؛ سال‌های نخستین حوزه علمیه قم به روایت شیخ محمد حجتی بروجردی. قم: نشر شهید کاظمی.

قلی‌زاده علیار، مصطفی (1389). مراجع ثلاث. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

قمی، شیخ عباس (1367ق). فوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه. تهران: کتابخانه مرکزی.

کرباسچی، غلامرضا (1380). تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی(تاریخ حوزه علمیه قم). تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

کریمی جهرمی، علی (1372). آیت‌الله موسس. قم: دارالحکمه.

گلپایگانی، سیدجواد (1387). «به فقیه گلپایگانی رجوع شود». هفته‌نامه شهروند. شماره 53. تیر 1387.

مطهری، مرتضی و دیگران (1341). بحثی درباره مرجعیت و روحانیت. تهران: شرکت سهامی انتشار.

ملکی، علی (1384). خاطرات حجه‌الاسلام محمد سمامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

منتظری. حسینعلی (1379). خاطرات آیت‌الله‌العظمی منتظری. بی­جا: بی نا.

موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1386). سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد (به روایت ساواک). جلد 9. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

موسوی کرمانی، سید حسین (1384). خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی کرمانی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

Abadharī, ʿAbd al- Raḥīm (1386/2007). Khāṭirāt- i Āyat Allāh Muslim- i Malakūtī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.

Ahmadi , Mojtaba & Others (1379/2000). Ĉishm wa Ĉirāgh- i Marjaʿiyyat: Muṣāḥiba- hā- yi Vīzha- yi Majala- yi Ḥawza bā Shāgirdān- i Āyat Allāh Burūjirdī. Qom: Daftar- i Tablīghāt- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya - yi Qom.

Akbari Ahangar, Reza & Khazzab, Vahid (1401AH/1980). Mājarā- yi ʿAllāma wa Inqilāb; Taqābul yā Ḥimāyat?. Qom: Nashr- i Shahīd Kāẓimī.

Alamiyan, Ali- Akbar (1390/2011). Rāyat- i Dīn; Barrisī- yi Andīsha wa Raftār- i Siyāsī- yi Āyat Allāh al- ʿUẓmā Burūjirdī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.

Amini, Ibrahim (1392/2013). Khāṭirāt- i Āyat Allāḥ Amīnī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.

Asefi, Mohammad- Mahdi & Others (1379/2000). Shukūh- i Fiqāhat: Yād- Nāma- yi Āyat Allāḥ al- ʿUẓmā Burūjirdī. Qom: Daftar- i Tablīghāt- i Islāmī- yi Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom.

Basirat Manesh, Hamid (1392/2013). ʿUlamā wa Rizhīm- i Riḍā- Shāh; Naẓarī bar ʿAmalkard- i Siyāsī- Farhangī- yi Rūḥāniyyūn dar Sāl- hā- yi 1305 tā 1320. Vol. 5, Tehran: Nashr- i ʿUrūj.

Idem (1397/2018). Ḥawza- yi Najaf wa Taḥawwulāt- i Siyāsī- yi Iran: Az Junbish- i Mashrūṭa tā Inqilāb- Islāmī. Tehran: Research Institute Of IMAM KHOMEINI And Islamic Revolution.

Behboodi, Hedayat Allah (1397/2018). Alif Lām Khumīnī. Vol. 2, Tehran: Mawʾassisa- yi Muṭāliʿāt wa Pazhūhish- hā- yi Siyāsī.

Idem (1392/2013). Sharḥ- i Ism. Tehran: Mawʾassisa- yi Muṭāliʿāt wa Pazhūhish- hā- yi Siyāsī.

Besharat, Mahdi (1391/ 2012). Uṣūl wa Mabānī- yi Maktab- i Siyāsī- yi Najaf. Tehran: Imam Sadiq University.

Bodala, Seyyed Hossain (1379/2000). Haftad Sāl Khāṭira. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.

Boroujerdi, Mahmoud (Und.). Khāṭirāṭ- i Muntashir Nashuda- yi Duktur (Dr.) Maḥmūd- i Burūjirdī. Ārshīw- i Mawʾassisa- yi Tanẓīm wa Nashr- i Āthār- i Imām Khumīnī.

Davani, Ali (1372/1993). Zindigānī- yi Zaʿīm- i Buzurg Āyat Allāḥ Burūjirdī. Tehran: Nashr- i Muṭahhar.

Farhani, Mojtaba (1387/2008). Silsila- yi Mū- yi Dūst: Khāṭirāt- i Dawrān- i Tadrīs- i Imām Khumīnī bih Naql az Shāgirdān, Dustān Wa Mansūbīn. Vol. 4, Tehran: Mawʾassisa- yi Tanẓīm wa Nashr- i Āthār- i Imām Khumīnī.

Foroughi, Mohammad Hossein & Rafiee, Mohammad- Amin (1401AH/1980). Zindigī- yi Fardī- yi Nāshinākhta; Sāl- hā- yi Nukhustīn- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom Bih Rawāyat- i Shiykh Muḥammad Ḥujjatī- yi Burūjirdī. Qom: Nashr- i Shahīd Kāẓimī.

Gholizadeh Aliyar, Mostafa (1389/2010). Marājiʿ Thalāth. Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.

Golpayegani, Seyyed Javad (2008/1387). Bih Faqīh- i Gulpāyigānī Rujūʿ Shawad. Hafte- Nāma- yi Shahrwand. No. 53.

Haeri, Abdolhadi (1364/1985). Tashayyuʿ wa Mashrūṭiyyat dar Iran wa Naqsh- i Iraniyyān- i Muqīm- i Iraq. Vol. 2, Tehran: Amīrkabīr.

Haji beygi Kondori, Mohammad- Ali (1379/2000). Khāṭirāt- i Ḥujat al- Islām wa-ʾl- Muslimīn ʿAbāsʿalī ʿAmīḍ Zanjānī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.

Imami, Javad (1381/2002). Khāṭirāt- i Āyat Allāḥ Masʿūdī- i Khumiynī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.

Karbaschi, Gholamhossein (1380/2001). Tārīkh- i Shafāhī- yi Inqilāb- i Islāmī (Tārīkh- i Ḥawza- yi ʿIlmiyya- yi Qom). Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.

Karimi Jahromi, Ali (1372/1952). Āyat Allāh Mawʾassis. Qom: Dār al- Ḥikmat.

Khalkhali, Sadeq (1379/2000). Khāṭirāt- i Āyat Allāḥ Khalkhālī; Awwalīn Ḥākim Sharʿ Dādgāh- hā- yi Inqilāb. Tehran: Nashr- Sāya.

Maleki, Ali (1384/2005). Khāṭirāṭ- i Ḥujat al- Islām Muḥammad Samāmī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.

Mawʾassisa- yi Tanẓīm wa Nashr- i Āthār- i Imām Khumīnī (1386/2007). Siyr- Mubārizāt- i Imām Khumīnī Dar Āyina- yi Asnād (Bih Rawāyat- i Sāwāk). Vol. 9, Tehran: Mawʾassisa- yi Tanẓīm wa Nashr- i Āthār- i Imām Khumīnī.

Montazeri, Hussein-Ali (Und). Khāṭirāṭ- i Āyat Allāḥ al- ʿUẓmā Muntaẓirī.

Motahhari, Morteza & Others (1341/1962). Baḥthī Darbāra- yi Marjaʿiyyat wa Rūḥāniyyat. Tehran: Shirkat- i Sahāmī- yi Intishār.

Mousavi Kermani, Seyyed Hossein (1384/2005). Khāṭirāṭ- i Āyat Allāḥ Siyyid Ḥusayn Mūsawī Kirmānī. Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.

Qummī, Shaykh ʿAbbās (1367AH/1947). al-Fawāʾid al-Raḍawiyya fī Aḥwāl ʿUlamāʾ al-Madhhab al-Jaʿfariyy. Tehran: Kitāb- Khāna- yi Markazī.

Rashidi, Ahmad (1383/2004). Khāṭirāt- i Āyat Allāḥ Seyyed Hāshim Rasūlī- yi Maḥāllātī. Tehran: Markaz- i Asnād- i Asnād Inqilāb- i Islāmī.

Razavi, Abbas (1372/1993). Marjaʿiyyat, Khaṭar- hā wa Hushdāra. ISCA. pp. 82- 51.

Razavi, Kamal (1398/2019). Dū-Rāhī- yi Rūḥāniyyat: Justār- hā- iy Darbāra- yi Marjaʿiyyat- i Shīʿa Dar Iran- i Muʿāṣir. Tehran: Sarw (Muṭāliʿāt- i Farhang- i Shīʿī).

Reyhan Yazdi, Alireza (1372/1993). Āʾyina- i Dānishwarān. Revised by Naser Baqeri Bidhandi. Qom: Marashi Najafi Library.

Saanei, Yousef (1369/1990). Muṣāḥiba bā Āyat Allāh Ṣāniʿī. ISCA. Vol. 7, No. 40. pp. 56- 35.

Saborian, Mohsen (1398/2019). Takwīn- i Nahād- i Marjaʿiyyat- i Taqlīd- i Shīʿa. Vol. 2, Tehran: Research Center For Culture, Art And Communications.

Sharif Razi, Mohammad (1332/1953). Āthār al- Ḥujjah. Tehran: Kitābfurūshī- yi (Book Store) Islāmiyya.

Shua Hosseini, Faramarz & Rouh Bakhsh, Rahim (1387/2008). Khāṭirāt- i Ḥujat al- Islām Firdawsī Pūr. Tehran: Nashr- i ʿUrūj.

Tabarayian, SafaAdin (1387/2008). Iḥyāgar- i Ḥawza Najaf; Zindigī wa Zamāna- yi Āyat Allāḥ al- ʿUẓmā Siyyid Muḥsin Ḥakīm. Tehran: Markaz- i Asnād- i Inqilāb- i Islāmī.