تحلیل جنبش سربداران بر پایه نظریه کنش جمعی چارلز تیلی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیعلی بحرانی پور 1 , عبداله فاضلی 2 , سجاد کاظمی 3 , علی لجم‌اورک مرادی 4
1 - مدیر گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز
2 - گروه علوم اجتماعی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - دانشگاه شهید جمران اهواز
4 - دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران
کلید واژه: تشیع, تصوف, چارلز تیلی, سربداران, کنش جمعی,
چکیده مقاله :
تلفیق تاریخ و نظریه در شمار روش هایی است که بسیاری از محققان، از جمله تاریخ نگاران و جامعه شناسان بدان توجه نشان داده اند. چارلز تیلی از جامعه شناسانی است که برای نشان دادن نحوه عمل الگوهای جامعه شناسانه از مواد تاریخی استفاده کرده است. نگارندگان این مقاله جنبش اجتماعی سربداران در ایران سده هشتم هجری را بر پایه نظریه کنش جمعی وی مورد تحلیل قرار داده اند. ابتدا مفاهیم مرتبط با کنش جمعی چون منافع، سازمان، بسیج، کنش جمعی، نیز مفاهیم فرصت، تهدید، سرکوب و تسهیل شناسایی، استخراج و شرح داده شده ، سپس بر اساس این مفاهیم به تحلیل عناصر درونی جنبش سربداران یعنی تأثیر منافع اقتصادی، نقش دراویش متصوفه، سازمان فتیان، مذهب تشیع و منابع مؤثر بر بسیج نیروهای سربداران، نیز عوامل عینی چون شرایط سرکوب و یا تسهیل در تقابل میان گروه های چالشگر سربداران و جامعه سیاسی ایلخانان پرداخته می شود. روش مورد استفاده در این مقاله تطبیقی است؛ و یافته های حاصل از آن، تداوم تعدی های مالیاتی مضاعف در تشخیص منافع؛ نقش طریقت های صوفیه، مذهب تشیع، و سازمان فتوت و ارتباط نزدیک میان نیروهای اجتماعی آن به عنوان سازمان جنبش؛ و نقش سیاسی چنین نیروهایی به عنوان عمده منبع بسیج، نیز تجزیه حکومت ایلخانان و عدم توانایی و تجهیز نظامی در سرکوب مخالفان و گروه های مدعی، شرایط تسهیل کننده جنبش سربداران را نشان می دهد.
Ahvaz, IranThe combination of history and theory is among the methods that many scholars, including historians and sociologists, have shown their interest in that. Charles Tilly is a sociologist who has used historical events to illustrate how sociological patterns work. This article analyzes the Sarbedaran social-religious movement based on the theory of collective action by him. Thus, the concepts which are related to the collective action theory such as interests, organization, mobilization, collective action, opportunity, threat, suppression and facilitation, were extracted from the history and described. Then, based on those concepts, the inner elements of the Sarbedaran movement, namely the impact of economic interests, the role of the Dervishes, futuwat Organization, Shiite and the sources of effective mobilization of forces, as well as the objective factors, such as the conditions for suppression or facilitation of the confrontation between the challenging groups of the Leaders and the political community of the Ilkhans have been analysed. The method used in this article is comparative. The findings show that continuation of tax encroachment and double taxation, the role of the Sufi traditions, the Shiite, and the organization of futuwat and close connection between its social forces and the movement's organization as well as the political role of such forces are major sources of mobilization, and the disintegration of the Ilkhanates government and also the inability of their armed forces to suppress the opposition and challenger groups, are facilitating conditions for the Sarbedaran movement.
کتابشناسی
آژند، یعقوب، قیام شیعی سربداران، تهران، نشر گستره، 1363ش.
آهنچی، آذر، «بررسی عوامل مؤثر در نخستین مرحله از جنبش سربداران خراسان تا تشکیل دولت»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، س5، ش176، 1384ش.
ابنبطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه ابن بطوطه، ج1، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، آگاه، 1370ش.
ابنعربشاه، احمد بن محمد، زندگی شگفتآور تیمور، ترجمه محمدعلی نجاتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1365ش.
ابنیمین فریومدی، فخرالدین، کلیات دیوان اشعار ابنیمین، تصحیح سعید نفیسی، تهران، مروّج، 1318ش.
اسمیت، جان. ماسون، خروج و عروج سربداران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، واحد مطالعات و تحقیقات تاریخی، 1361ش.
اشرف نظری، علی و بهزاد عطارزاده، «نظریه بسیج منابع و تبیین کنش جمعی در قیام سی تیر سال 1331»، پژوهش‌های انقلاب اسلامی، دوره 1، ش1، 1391ش.
اقبال، عباس، تاریخ مغول، تهران، امیرکبیر، 1388ش.
پطروشفسکی، ای. پ، نهضت سربداران خراسان، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام، 1351ش.
همو، تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دوره مغول، ترجمه یعقوب آژند، تهران، اطلاعات، 1366ش.
پرویز، عباس، «سربداران»، بررسی‌های تاریخی، س5، ش23، و 24، 1348ش.
تیلی، چارلز، از بسیج تا انقلاب، ترجمه علی مرشدزاد، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1385ش.
حضرتی، حسن و منیره ناصحستوده، «تبیین نظری نهضت‌های شیعی- صوفی در ایران قرنهای هفتم تا دهم ﻫق»، مطالعات تاریخ اسلام، س2، ش6، 1389ش.
حافظابرو، عبدالله بن لطفالله، زبدة التواریخ، ج1، محقق سید کمال حاج سید جوادی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش.
همو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به اهتمام خانبابا بیانی، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی،1350ش.
حسینی‌زاده، محمدعلی و رضا شفیعی، «بسیج منابع، فرهنگ سیاسی و مسأله تداوم نهضت‌های اجتماعی در ایران، مطالعه موردی: نهضت نفت»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، س7، ش1، 1396ش.
دولتشاه سمرقندی، دولتشاه بنبختیشاه، تذکرة الشعراء، به اهتمام ادوارد براون، تهران، اساطیر، 1382ش.
رحمتی، محمدکاظم،«شهید اول و مسأله شهادت او»، مطالعات تاریخ اسلام، س2، ش7، 1389ش.
رضوی، ابوالفضل، «جایگاه بازاریان در اقتصاد و جامعه عصر ایلخانان»، پژوهش‌های تاریخی، س45، ش1، 1388ش.
رنجبر، محمدعلی، «سید محمد بنفلاح و اندیشه مهدویت» مقالات و بررسیها، ش67، 1379ش.
روحانی، کاظم، «انعکاس نهضت سربداران در جهان اسلام»، کیهان اندیشه، ش30، 1369ش.
همو، «تحلیلی بر نهضت سربداران»، کیهان اندیشه، س6، ش27، 1368ش.
رویمر، ﻫ. ر، تاریخ ایران دوره تیموریان، پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران، جامی، 1379ش.
زَمجیاسفزاری، معینالدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج2، به تصحیح سید محمد کاظم امام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1338ش.
سمتی، محمدهادی، «نظریه بسیج منابع و انقلاب اسلامی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، س18، ش35، 1375ش.
سیفی هروی، سیف بنمحمد، پیراسته تاریخنامه هرات، تصحیح محمد آصف فکرت، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1381ش.
شبانکارهای، محمد بنعلی، مجمع الانساب، محقق میر هاشم محدث، ج2، تهران، امیرکبیر، 1381ش.
شریعت ترشیزی، جلال‌الدین، «سربداران»، نامه آستان قدس، س4، ش37، 1347ش.
شیبی، مصطفی کامل، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، تهران، امیرکبیر،1387ش.
عبدالرزاق سمرقندی، کمالالدین، مطلع سعدین و مجمع بحرین، محقق عبدالحسین نوایی، ج1، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383ش.
فداییمهربانی، مهدی، پیدایی اندیشه سیاسی عرفانی در ایران، تهران، نی، 1388ش.
فرهادی، احسان و دیگران، «تحلیل مقایسه‌ایِ بسیج منابع در انقلاب مشروطه و انتقلاب اسلامی ایران»، تحقیقات تاریخی اجتماعی، دوره4، ش7، 1393ش.
فصیحیخوافی، مجمل فصیحی، ج2، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران، اساطیر، 1386ش.
فیرحی، داود و مهدی فداییمهربانی، «پیوند عرفان و سیاست از منظر عزیزالدین نسفی»، پژوهش علوم سیاسی، ش4، 1386ش.
کربن، هنری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبائی، تهران، کویر، 1377ش.
همو، آیین جوانمردی، ترجمه احسان نراقی، تهران، سخن، 1382ش.
همو، مجموعه مقالات، گردآوری محمدامین شاهجویی، تهران، حقیقت، 1384ش.
کشاورز، عباس و احسان فرهادی، «بسیج منابع در انقلاب اسلامی ایران»، پژوهش‌نامه انقلاب اسلامی، دوره1، ش1، 1390ش.
مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به اهتمام برنهارد دارن، تهران، نشرگستره، 1363ش.
مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به تصحیح گی لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362ش.
میرخواند، محمد بنخاوندشاه، تاریخ روضة الصفا، ج5، تهران، خیام، 1339ش.
میرقان، صابرینا، حرکة الاصلاح الشیعة، بیروت، دار النهار للنشر، 2003م.
نطنزی، معینالدین، منتخب التواریخ معینی، محقق پروین استخری، تهران، اساطیر، 1383ش.
هانت، لین، «کنش جمعی چارلز تیلی»، بینش و روش در جامعهشناسی تاریخی، زیر نظر تدا اسکاچپول، ترجمه هاشم آقاجری، تهران، نشر مرکز، 1392ش.
همدانی، رشیدالدین فضلالله، تاریخ مبارک غازانی، محقق کارل یان، هرتفرد استیفن اوستین، 1358ق.
یزدی، شرفالدین علی، ظفرنامه، ج1، تصحیح سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوائی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1387ش.
Davenport, Christian,"Regimes, Repertoires and State Repression", Swiss Political Science Review, Vol. 15, No. 2, 2009.
Giugni, Marco, "Political Opportunities, From Tilly to Tilly", Swiss Political Science Review, Vol. 15, No. 2009.
Olson, Mancur, The Logic of Collective Action, Harvard, Harvard University Press, 2002.
Tilly, Charles, Studying Social Movements/ Studying Collective Action, Michigan, Center for Research on Social Organization University of Michigan, 1977.
_||_References
ʿAbd al- Razzāḳ Samarḳandī, Kamāl al- Dīn, Maṭlaʿ al- Saʿdayn wa-Madj Maʿ-i al- Baḥrayn, Revised by Abdolhossein Navaei, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1383/ 2004.
Azhand, Yaghoub, Ḳiyām- i Shīʿī- i Sarbidārān, Tehran, Nashr- i Gustara, 1363/ 1984.
Corbin, Henry, Āyīn- i Djawān- Mardī, Trans. Ehsan Naraghi, Tehran, Sukhan, 1382/ 2003.
Ibid, Madjmūʿa Maḳālāt, Revised by Mohammad Amin Shahjuyi, Tehran, Ḥaḳīḳat, 1384/ 2005.
Ibid, Tārīkh- i Falsafa- yi Islāmī, Trans. Javad Tabatabai, Tehran, Kawīr, 1377/ 1998.
Davenport, Christian, “Regimes, Repertoires and State Repression”, Swiss Political Science Review, vol.15, no.2, 2009.
Dawlatshāh Samarḳandī, Tadhkira al- Shuʿarāʾ, Revised by Edward Browne, Tehran, Asāṭīr, 1382/ 2003.
Eqbal, Abbas, Tārīkh- i Mughūl, Tehrān, Amīrkabīr, 1388/ 2009.
Fadaei Mehrabani, Mahdi, Piydāyī Andīsha- yi Siyāsī ʿIrfānī dar Iran, Tehran, Niy, 1388/ 2009.
Faṣīḥī Khwāfī, Mudjmal- i Faṣīḥī, vol.2, Revised by Mohsen Naji Nasr Abadi, Tehran, Asāṭīr, 1386/ 2007.
Feirahi, Davood & Fadaei Mehrabani, Mahdi, "Piywand- i ʿIrfān wa Siyāsat Az Manẓar- i ʿAzīz al- Dīn Nasafī", Pazhūhish- i ʿUlūm- i Siyāsī, No.4, 1386/ 2007.
Giugni, Marco, “Political Opportunities, From Tilly to Tilly”, Swiss Political Science Review, vol.15, no.2009.
Ḥafiẓ- i Abrū, ʿAbdullāh b. Luṭfallāh, Dhiyl- i Djāmiʿ al- Tawārīkh- i Rashīdī, Revised by Khanbaba Bayani, Tehran. Intishārāt- iAndjuman- i Āthār- i Millī, 1350/ 1971.
Ibid, Zubdat al-Tawārīkh, vol.1, Revised by Seyyed Kamal Haj Seyyed Javadi, Tehran, Ministry of Culture and Islamic Guidance, 1380/2001.
Hamadani, Rashīd al- Din Faḍlallāh, Taʾrīkh- i Mubārak- i Ghāzānī, Revised by Karl Jahn, Hertford Steven Austin, 1358/ 1979.
Hazrati, Hasan & Naseh Sotoudeh, Monireh, "Tabayyun- i Naẓarī- yi Nahḍat- hā- yi Shīʿī- Sūfī Dar Iran Ḳarn- hā- yi Haftum tā Dahum Hidjrī", A Quarterly Journal of Historical Studies of Islam, vol.2, no.6, 1389/ 2010.
Hunt, Lynn, "Kunish- i Djamʿī- yi Charles Tilly", Bīnish wa Rawish dar Djāmʿa- Shināsī- yi Tārīkhī, Teda Skocpol (as supervisor), Trans. Hashem Aghajari, Tehran, Nashr- i Markaz, 1392/ 2013.
Ibn ʿArabshāh, Aḥmad b. Muḥammad, Zindigī- yi Shigift- Āwar- i Taymūr, Trans. Mohammad Ali Nejati, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1365/ 1986.
Ibn Baṭūṭa, Muḥammad b. ʿAbdullāh, Safar- Nāma- yi Ibn Baṭūṭa, vol.1, Trans. Mohammad Ali Movahed, Tehran. Āgāh, 1370/ 1991.
Ibn Yamīn, Faryumadī, Fakhr al- Dīn, Kuliyyāt- i Dīwān- i Ashʿār- i Ibn Yamīn, Revised by Saeed Nafisi, Tehran, 1318/ 1939.
Isfazārī, Muʿīn al- Dīn Muḥammad, Rawḍāt al- Djannāt Fī Awṣāf Madīna Harāt, vol.2, Revised by seyyed Mohammad Kazem Emam, Tehran, Tehran Univercity Press, 1338/ 1959.
Marʿashī, Ẓahīr al-Dīn, Tārīkh- i Ṭabaristān wa Ruyān wa Mazandarān, Revised by Bernhard Dorn, Tehran, Nashr- i Gustara, 1363/ 1984.
Mīrkhwānd, Muḥammad b. Khāwandshāh, Taʾrīkh- i Rawḍat al- Ṣafāʾ, vol.5, Tehran, Khayyām, 1339/ 1960.
Mīrḳān, Ṣābirīnā, Ḥarikat al- Iṣlāḥ al- Shīʿa, Beirut, Dār al- Nahār lil- Nashr, 2003.
Mustawfī, Ḥamdullāh, Nuzhat al- Ḳulūb, Revised by Guy Le Strange, Tehran, Dunyā- yi Kitāb, 1362/ 1983.
Naṭanẓī, , Muʿīn al- Dīn, Muntakhab al- Tawārīkh Muʿīnī, Revised by Parvin Estakhri, Tehran, Asāṭīr, 1383/ 2004.
Olson, Mancur, The Logic of Collective Action, Harvard, Harvard University Press, 2002.
Petrushevsky, Ilya, Nahḍat- i Sarbidārān-i Khurāsān, Trans. Karim Keshavarz, Tehran, Payām, 1351/ 1972.
Ibid, Tārīkh- i Idjtimāʿī- Iḳtiṣādī- yi Iran Dar Dawra- yi Mughūl, Trans. Yaghoub Azhand, Tehran, Iṭṭilāʿāt, 1366/1987.
Rahmati, Mohammad Kazem, "Shahīd- i Awwal wa Masʾala - yi Shahādat- i Aw", A Quarterly Journal of Historical Studies of Islam, vol.2, no.7, 1389/ 2010.
Ranjbar, Mohammad Ali, "Sayyid Muḥammad b. Fallāḥ wa Andīsha- hā- yi Mahdawiyyat", Maḳālāt wa Barrisī- hā, no.67, 1379/ 2000.
Razavi, Abolfazl, "Djaygāh- i Bāzāriyyān Dar Iḳtiṣād wa Djāmiʿa- yi ʿAṣr- i Ilkhānī", Journal of Historical Researches, vol.45, no.1, 1388/ 2009.
Roemer, H. R., Tārīkh- i Iran Dawra- yi Taymūriyyān, Research at Cambridge, Trans. Yaghoub Azhand, Tehran, Djāmī, 1379/ 2000.
Rouhani, Kazem, "Inʿikās- i Nahḍat- i Sarbidārān dar Djahān- i Islām", Kiyhān- i Andīsha, no.30, 1369/ 1990.
Shabānkāriʾī, Muḥammad b. ʿAlī, Madjmaʿ al- Ansāb, Revised by Mir Hashem Mohaddes, vol.2, Tehran, Amīrkabīr, 1381/ 2002.
Shaybī, Muṣṭafā Kāmil, Tashayyuʿ wa Taṣawwuf Tā Āghāz- i Sada- yi Dawazdahum- i Hidjrī, Tehran, Amīrkabīr, 1387/ 2008.
Smith, John Masson, Khurūdj wa ʿUrūdj- i Sarbidārān (The History of the Sarbadar Dynasty 1336-1381 A.D.), Trans. Yaghoub Azhand, Tehran, Wāḥid- i Muṭāliʿāt wa Taḥḳīḳāt- i Tārīkhī, 1361/ 1982.
Tilly, Charles, Az Basīdj tā Inḳilāb, Trans. Ali Mourshed Zad, Tehran, Imam Khomeini Research Center and Islamic Revolution, 1385/ 2006.
Ibid, Studying Social Movements/ Studying Collective Action, Michigan, Center for Research on Social Organization University of Michigan, 1977.
Yazdī, Sharaf al- Dīn ʿAlī, Ẓafar- Nāma, vol.1, Revised by Saeed Mir Mohammad Sadegh & Abdolhossein Navaei, Tehran, Library, Museum and Document Center of Iran Parliament, 1387/ 2008.