«طِباق» آموزشکده‌هاى نظامی دولت ممالیک
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامیجعفر حسن زاده کلشانی 1 , مهدی جلیلی 2
1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، ایران
2 - استاد تاریخ و تمدن ملل اسلامى، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران
کلید واژه: طباق, ممالیک, نظام آموزشی- اداری ممالیک, طواشی, خشداشیه, مقدم الطباق,
چکیده مقاله :
طباق، نخستین مرکز تربیتی و آموزشی در دوره مملوکی بود که وظیفه تربیت متصدیان امور اداری و نظامی دولت ممالیک را بر عهده داشت. نظام آموزشی طباق با سایر مراکز آموزشی متفاوت بود. برخلاف آموزش رسمی جامعه که از دوره ابتدایی در مکتب‌خانه‌ها شروع و در مدارس به پایان می‌رسید و در آنها مجموعه‌ای هماهنگ از دروس مقدماتی و عالی غیر نظامی آموزش داده می‌شد، در طباق اولویت اصلی با آموزش‌های نظامی، فنون رزم، کاربرد انواع سلاح‌ها، اسب‌سواری و مانند آنها بود. در این آموزشکده‌ها جز بردگان مملوک کسی اجازه حضور و تحصیل نداشت و بسیاری از سلاطین و امیران مملوکى دانش‌آموخته طباق بودند. هر طباق به طبقه خاصی از بردگان کم‌سن‌وسال و از ملیتى معین اختصاص داشت و فارغ‌التحصیلی از طباق آزادی رسمی از بردگی و دریافت سلاح و ادوات رزم و ورود به خدمات نظامى به عنوان سرباز را در پى داشت.
Tebaq was the first educational and training center established in the Mamluk period. Its task was to train the staff and the military personal of Mamluk government. Tebaq’s educational system was different from other training centers. Unlike the formal education system that followed a regular and systematic education from elementary school to the high level using the introductory lessons at first then advanced ones, Tebaq led courses in science, theology, and military in both elementary and high level with its own regular program. Although the schools in Mamalik’s era, based on the kind of religion, were different from one to another, the learners did not belong to a particular tribe or race, and it was the same for all people.But the students in Tebaq were only the mamluks. Its main mission was to train the staff, the political and military personnel of the government. As a result, many sultans and princes of the state were among the graduates of that school. However some preliminary theological concepts and daily skills were taught in Tebaq, the main priority was given to military training combat techniques, techniques of applying various weapons, horse riding and so on. As a whole, every Tebaq belonged to a particular class of young slaves with a particular nationality and after their graduation, they were given freedom from slavery and the weapons and combat tools that means they were accepted as a soldier References Fann al-Ṭalīm inda Badr al-Dīn b. Djamāa kamā yabudū fī kitāba tadhkira al-sāmi wa al-mutakallim fī adab al-ālam wa al- mutaallim, Rīyāḍ Maktaba al-tarbīya al-ʿarabī ʾl-duwal al-khalīdj, 1405 AH/1985 AD. aṣr salāṭīn al-Mamālīk al-tarikh al-siyasī wa al-idjtimāī,ʿIyn al-dirāsāt wa al-buḥūth al-Ensāniya wa al-ʾidjtimāʿīya, (1st ed.), 1418 AH/1998 AD. Aḥmad Dahmān, Muḥammad, Mudjam al-alfāẓ al-Tarikhiya fī l-aṣr al-Mamlūkī, Dār al-fikr, Damascus, (1st ed.), 1410 AH/1990 AD. Al-ʾAīnī, Badr al-Dīn Maḥmūd, Aḳd al-djumān fī tarikh Ahl al-zamān aṣr salāṭīn al-Mamālīk,Revised by Muḥammad Muḥammad Amīn, Hayʾa al-Miṣryya al-ʿāmia lil-kitāb, 1412 AH/ 1992 AD. Amīn, Aḥmad, Ḍuḥā al-Islām, Dār al-Arabī, Beirut, (10th ed.), (un d.). Al-Bāz al-Uraynī, Mamālīk, Dar Alnahda, Beirut 1386 AH/1967 AD. Biyhaḳī, Abu ʾl-Faḍl, Tarikh-i Biyhaḳī, Edited by Ali-Akbar Fayyaz, Nashr-i ʾilm, 1371/1992. Bosworth, Clifford Edmund,Silsila-hay-i Islāmī(The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual), Fereydoon badrei (trans.), Mūasisa Muṭāliʾāt wa Taḥḳīḳāt-i Farhangī, 1371/ 1992. Bosworth, Clifford Edmund, Tarikh ghaznawīyan (The Ghaznavids, their empire in Afghanistan and Eastern Iran), Hassan Anushe (trans.), Amirkabir, (5th ed.), 1385/ 2006. Dehkhoda, Ali-Akbar, Lughat-nāma, University of Tehran Press (UTP), (2nd ed.), 1377/1998. Ghofrani, Ali, “Barrisī zamīna ha wa ʾilal bih ḳudrat risīdan-i bardigān wa dūn-i payigān dar sarzamin hāy-i islāmī”, tarikh farhang wa tamadun-i Islamī (Journal of Research and Development-R&D), Vol.4, summer 1392/2013, No.11. Hitti, Philip Khuri, Tarikh-i Arab,Abul-Qasim Payandeh (trans.), Agāh, (2nd ed.), 1366/ 1987. Ibn Djamāʿa, Āmūzish-nāma: farhang-i farādihī wa farāgīrī dar Islām, Muhammad Hossein Saket, Tehran, Nashr-i niy, 1388/ 2009. Ibn al-Furāt, Tarikh al-duwal wa l-mulūk, Dr. ḳuṣtantin Zarrīḳ & Dr. Nadjlā Izz al-Dīn (American University Of Beirut-AUB), Vol. 7,8,9, 1354-1360 AH/ 1936-1942 AD. Ibn Hadjar al-ʿAsḳalānī, al-durar al-kāmina fī ayān al-mia al-thāmina, Beirut, Dar Ehya altoras alarabiPress, (un d.). Al-ʿIbādī, Aḥmad Mukhtār, ḳīyām dawla al-Mamālīk al-awwalī fī Miṣr wa al-Shām, Dar Alnahda, Beirut, 1406 AH/1986 AD. Ibn Iyās, Badai al-zuhūr fī waḳāi al-duhūr, Revised by Muḥammad Muṣṭafā, Maktaba dar al-bāz, Mecca, (un d.). Ibn Khaldūn, al-lbar, Abd al-Muhammad Ayati(trans.), Mūasisa Muṭāliʾāt wa Taḥḳīḳāt-i Farhangī, (1st ed.), 1363/1984. Ibn al-Manẓūr, Lisān al-Arab, Beirut, Dar Ehya altoras alarabiPress, (1st ed.), 1408 AH/1988 AD. Ibn Shāhin al-Ẓāhirī, Zubdat kashf al_mamālik wa_bayān al-turuḳ wal masālik, al-Matbaʿa al-Djumhūriyya, Paris, 1311 AH/1894 AD. Ibn Taghrībirdī, Hawādith al-Duhūr fī maḍa l-Ayyām wa l- Shuhūr(Extracts), W. Popper (California press), 1348-1349 AH/ 1930-1931 AD. Ibn Taghrībirdī,al-manhal al-sāfī wa l-mustawfī bad al-wafī, Hayʾa al-miṣryya al-ʿāmia lil-kitāb, 1404 AH/1984 AD. Ibn Taghrībirdī, al-Nudjūm al-Zāhira fī mulūk miṣr wal-ḳāhira, Beirut, Dar Al-Kotob Al-Ilmiyah, (1st ed.), 1413 Ah/1992 Ad. Ḳalḳashandī, Ṣubḥ al- asha fī ṣināat al- inshā, Dārā al-kutub al-miṣryya, Cairo, 1340 AH/1922 AD. Maḳrīzī, al-sulūk li-marifata duwal al-mulūk, Revised by Muḥammad ʿAbd al-Ḳadir ʿAṭā, Dar Al-Kotob Al-Ilmiyah, (1st ed.), Beirut, 1418 AH/1997AD. Maḳrīzī, Kitāb mawāiẓ wa l-itibār fī dhikr al-khiṭaṭ wa l-āthār, Maktaba al-Thaḳāfa al-dīnīya, Cairo, (2nd ed.), 1418 AH/1997 AD. Masʿūdī, Murūdj al-dhahab, Abul-Qasim Payandeh (trans.), Shirkat intishārāt ʿilmīwa farhangī, (4th ed.), 1370/ 1991. Niẓām al-Mulk al-Ṭūsī, Siyāsat-nāma, Revised by Jafar Shoar, Shirkat intishārāt rd ed.), 1377/1998. Rizḳ Salīm, Maḥmūd, Mūsūia aṣr salāṭīn al-Mamālīk nitadjia l-ilmī wa l-adabī, Maktaba al-ādāb ʾl-Djamāmīz, (2nd ed.), 1381 AH/1962 AD. Al-Sakhāwī, Shams al-Dīn, Al-Ḍaw al-lāmi fī ayān al-ḳarn al- tāsi, Dar al-Djiyl, Beirut, (1st ed.), 1412 AH/1992 AD. Saīd Āshūr, Abd al-Fattāḥ, Mudjtama al-Miṣrī fī aṣr-i Salāṭīn al-Mamālīk, Dar Alnahda, Cairo,1412 AH/ 1992 AD. Shabārū,ʿIṣām Muḥammad, Dūlat-i Mamālīk wa naḳsh-i sīyāsī wa tamadunī-i ānān dar Tarikh-i islām,shahla bakhtiari(trans.), Research Institute of Hawzah and University, Qum, 1380/2001. Al-Suyūṭī, Ḥusn al-muḥāḍara fī akhbār miṣr wa l-ḳāhira , Revised by Muḥammad Abu Al-Suyūṭī, Tarikh al- khulafā, Dār al-fikr al-ṭabāʿiawa al-nashr wa al-tūzīʾ, Beirut, (1st ed.), 1432 AH/ 1968 AD. Taḳḳūsh, Muḥammad suhiyl, Ayyūbīyān, Abdullah Naseri Taheri (trans.), Research Institute of Hawzah and University, Qum, 1380/2001. Yaʿḳūbī, al-Buldān, Abd al-Muhammad Ayati(trans.), Intishārāt-i bungāh-i tardjumih wa nashr-i kitāb, Tehran, 1342/ 1963. Zīyada, Niḳūlā, Dimashḳ fī aṣr al-Mamālīk, Franklin Book Program( al-Nashr wa maktaba Lubnān), New York-Beirut, 1385 AH/1966 AD.
ابن ایاس، بدایع الزهور فی وقایع الدهور، تحقیق محمد مصطفی، مکتبة دارالباز، مکة المکرمة، بی تا.
ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، دارالکتب العلمیة، بیروت، الطبعة الاولی، 1413ﻫ-1992م.
همو، منتخبات من حوادث الدهور فی مدی الایام و الشهور، نشرpoper بکالیفرنیا 1930-1931م.
همو، المنهل الصافی و المستوفی بعد الوافی، هیئة المصریة العامع للکتاب، 1984م.
ابن جماعه، آموزش نامه، فرهنگ فرادهی و فراگیری در اسلام، گزارش و پژوهش، محمد حسین ساکت، نشر نی، تهران، 1388ش.
ابن حجر العسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، بی تا.
ابن خلدون، العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، 1363ش.
ابن شاهین الظاهری، زبدة کشف الممالک و بیان الطرق و المسالک، المطبعة الجمهوریة، پاریس، 1894م.
ابن الفرات، محمد عبدالرحیم، تاریخ الدول والملوک، الاجزاء 7،8،9 (1936-1942) نشرة الدکتور قسطنطین زریق و الدکتورة نجلا عزالدین (من منشورات الچامعة الامریکیة بیروت).
ابن منظور، لسان العرب، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، الطبعة الاولی، 1408ﻫ-1988م .
احمد دهمان، محمد، معجم الالفاظ التاریخیة فی العصر المملوکی، دارالفکر المعاصر، بیروت، دارالفکر، دمشق، الطبعة الاولی، 1410ﻫ-1990م.
الباز العرینی، الممالیک، دار النهضة العربیة للطباعة و النشر، بیروت، 1386ﻫ-1967م.
امین، احمد، ضحی الاسلام، دارالکتب العربی، بیروت، الطبعة العاشرة، بی تا.
باسورث، کلیفورد ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم، 1385ش.
همو، سلسله‌های اسلامی، ترجمه فریدون بدره ای، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1371ش.
بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، نشر علم، تهران چاپ سوم، 1371ش.
حتی، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، مؤسسه انتشارات آگاه،چاپ دوم، 1366ش.
دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم از دوره جدید، 1377ش.
رزق سلیم،محمود،موسوعة عصر سلاطین الممالیک نتاجه العلمی و الادبی، مکتبة الآداب بالجمامیز، الطبعة الثانیة، 1381ﻫ-1962م.
زیادة، نقولا، دمشق فی عصر الممالیک،مؤسسة فرنکلین للطباعة و النشر و مکتبة لبنان، نیویورک- بیروت،1966م.
السخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، دارالجیل، بیروت، الطبعة الاولی، 1412ﻫ-1992م.
سعید عاشور، عبدالفتاح، المجتمع المصری فی عصر سلاطین الممالیک، دار النهضة العربیة، القاهرة، 1992م.
سهیل طقوش، دولت ایوبیان، ترجمه ناصری طاهری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم،1380ش.
السیوطی، تاریخ الخلفاء، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، الطبعة الاولی، 1432ﻫ/2010م.
همو، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء التراث العربیة، 1387ﻫ/1968م.
شبارو، عصام محمد، دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، ترجمه شهلا بختیاری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1380ش.
العبادی، احمد مختار، قیام دولة الممالیک الاولی فی مصر و الشام، دارالنهضة العربیة، للطباعة و النشر، بیروت، 1406ﻫ/1986م.
عبدالعال، حسن ابراهیم، فن التعلیم عند بدرالدین بن جماعة کما یبدو فی کتابة تذکرة السامع و المتکلم فی ادب العالم و المتعلم، ریاض مکتبة التربیة العربی لدول الخلیج، 1405ﻫ/1985م.
عبده قاسم، قاسم، عصر سلاطین الممالیک التاریخ السیاسی و الاجتماعی، عین الدراسات و البحوث الانسانیة و الاجتماعیة، الطبعة الاولی، 1998م.
العینی، بدرالدین محمود، عقد الجمان فی تاریخ اهل الزمان عصر سلاطین الممالیک، تحقیق محمد محمد امین، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1412ﻫ-1992م
غفرانی، علی، بررسی زمینه‌ها و علل به قدرت رسیدت بردگان و دون پایگان در سرزمین‌های اسلامی، فصلنامه علمی – پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، س4، تابستان 92، ش11 .
القلقشندی، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، دارالکتب المصریة، القاهرة،1340ﻫ/1922م.
مسعودی، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، 1370ش.
المقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی، بیروت، 1418ﻫ/1997م
همو، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، مکتبة الثقافة الدینیة، القاهرة، الطبعة الثانیة، 1987م.
نظام الملک طوسی، سیاستنامه، به کوشش جعفر شعار، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1377ش.
یعقوبی، البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1342ش.