حرفه آهنگری در منابع اسلامی از منظر تاریخ اجتماعی
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
کلید واژه: آهنگر, دکان آهنگری, آهن, مشاغل, اصناف,
چکیده مقاله :
آهنگری، فرآوری ادوات و ابزارها از آهن، یکی از پرکاربردترین مهارت‌های بشر برای تأمین ادوات و ابزارهای لازم در زندگی روزانه و نیز در فعالیت‌های نظامی و عمرانی بوده است. در این مقاله با بررسی طیف وسیعی از منابع تاریخی، ادبی و اجتماعی، الگوی شغل آهنگری در ساختار جوامع اسلامی و در بستر تاریخی با رویکرد توصیف غلیظ (توصیف پرجزئیات)،[1] بازجسته و استخراج شده است. استخراج الگوی عمومی شغل آهنگری با پژوهش ابعاد پدیداری آهنگری از جمله کارکردهای متنوع، ابزارها و ادوات کار، فضای حرفه‌ای (دکان آهنگری)، اخلاق حرفه‌ای، نظارت و احتساب آهنگران و درآمدهای اصلی و فرعی و پایگاه شغلی و جایگاه اجتماعی آنها صورت گرفته است. بر خلاف تصور، آهنگران با وجود تنوع وسیع در تولیدات و نیاز همه گروه‌های جامعه به محصولات‌شان، جزو اصناف پردرآمد نبوده‌اند و اعضای این صنف اغلب از گروه‌های فرودست جامعه به شمار می‌آمده‌اند.
Blacksmithing, as an instrumental skill since the dawn of humanity, supplied the necessary instruments in the daily life as well as military and civil activities. Examining a wide range of historical, literary and social sources, the present paper draws the scheme of blacksmithing in the structure and context of the traditional Muslim world. The method employed for this purpose is ‘thick description’. This task is undertaken by depicting the general scheme of the profession and investigating the phenomenal aspect of that, such as its various functions, the instruments, the workplace, professional ethics, monitoring and payment of the professional, main and subsidiary income and professional base and social status. Despite the high diversity of productions and demands of various groups of society,the profession was not high-paying and those belonging to this guild were the lower classes in the Muslim world.
کتابشناسی
ابشیهی، شهاب‌الدین محمد، المستطرف فی کل فن مستظرف، مفید محمد قمیحه، بیروت، افست قم، 1406ﻫ/ 1986م.
ابن طقطقی، الفخری فی‌الآداب السلطانیة و الدول‌الاسلامیة، محمود توفیق کتبی، مصر، 1340ﻫ.
ابن‌اثیر، مبارک‌بن محمدبن محمدبن عبدالکریم‌بن عبدالواحد شیبانی جزری، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهرة، 1383ﻫ/ 1963م.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن علی‌بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، علی محمد معوض و دیگران، بیروت.
ابن‌اخوة، معالم القربة فی احکام الحسبة، محمد محمود شعبان و صدیق احمدعیسی مطیعی، قاهرة، 1976م.
ابن‌انباری، ابوبکر محمدبن قاسم، الزاهر فی معانی کلمات الناس، حاتم صالح ضامن، بغداد، 1399ﻫ/ 1979م.
ابن‌بلخی، فارس‌نامه، لسترنج و نیکلسون، تهران، 1363ش.
ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، 1383ﻫ/ 1963م.
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، محمد و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، 1412ﻫ/1992م.
ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، عادل احمد عبدالموجود و شیخ علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة،1415ﻫ/1995م.
ابن‌حوقل، صورة الارض، کرامرس، لیدن، 1967م.
ابن‌رستة، الاعلاق النفیسة، دخویه، لیدن، 1892م.
ابن‌سعد، الطبقات الکبری، علی محمدعمر، بیروت، 1405ﻫ/1985م.
ابن‌طولون،شمس‌الدین محمد، مفاکهة الخلان فی حوادث الزمان ]تاریخ مصر والشام[، محمد مصطفی، قاهرة، 1381ﻫ/1962م.
ابن‌عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، فی حاشیة ابن‌حجر عسقلانی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ﻫ.
ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت،1417ﻫ/ 1996م.
ابن‌قتیبة، المعارف، بیروت، 1407ﻫ/ 1987م.
ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، 1411ﻫ/ 1990م.
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، 1383ﻫ.
ابویوسف یعقوب فسوی/ بسوی، المعرفة و التاریخ، اکرم ضیاء عمری، بغداد، 1975م.
ادیب‌الممالک، «جماعت کولی در انگلستان»، ارمغان، س 16، ش 9، آذر، 1314ش.
ازرقی، ابوولید، اخبار مکة و ماجاء فیه من الآثار، رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403ﻫ/ 1983م.
اصطخری، مسالک، لیدن، 1967م.
اولیاء چلبی، الرحلة الی مصر و السودان و الحبشة، ترجمه حسین مجیب مصری و دیگران، محمد حرب، قاهرة، 2006م.
بلاذری، فتوح‌البلدان، عبدالله انیس طباع، بیروت، 1407ﻫ/1987م.
همو، انساب‌الاشراف، محمد حمیدالله، مصر، 1959م.
بناء، عبدالحافظ عبدالخالق، اسواق الشام فی عصر الحروب الصلیبیة فی الفره من 595/ 687ـ 1099ـ 1291م، بیروت، 2007م.
بیهقی، ابراهیم بن محمد، المحاسن و المساوی، محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهرة، 1380ﻫ/ 1961م.
تحویلدار، میرزا حسین، جغرافیای اصفهان، جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر، منوچهر ستوده، تهران، 1342ش.
جاحظ، البرصان و العرجان و العمیان و الحولان، عبدالسلام محمد هارون، بیروت، 1410ﻫ/ 1990م.
جمال، محمد عبدالهادی، الحرف و المهن و الانشطة التجاریة القدیمة فی الکویت، کویت، 2003م.
جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، 1413ﻫ/ 1993م.
جیرار، ب.س. وصف مصر، موسوعة الحیاة الاقتصادیة فی القرن الثامن عشر، الجزء الاول، الزراعة، الصناعات و الحرف و التجاریة، ترجمه زهیر شایب، مصر، 1980م.
حمیری، عبدالمنعم، الروض المعطار فی خبرالاقطار، احسان عباس، بیروت، 1980م.
خسروی، خسرو، «آهنگری»، کاوش، دوره 2، ش 2، شماره مخصوص نوروز، 1342ش.
خطیب بغدادی، تاریخ مدینة السلام، بشار عواد معروف، بیروت، 1422ﻫ/2001م.
دالمانی، هانری رنه، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، 1378ش.
دهخدا، لغت نامه، تهران، چاپخانه دانشگاه تهران، 1377ش.
ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، 1414ﻫ/ 1994م.
راسم جمیلی، البغدادیون کتاب یصورالحیاة البغدادیة ایام زمان، بغداد، 1403ﻫ/ 1983م.
راغب اصفهانی، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، ریاض عبدالحمید مراد، بیروت، 2004م.
رساله سلمانیان و سرتراشان، چهارده ساله در فتوت و اصناف، مهران افشاری و مهدی مدائنی، تهران، 1381ش.
ریمون، اندریه، الحرفیون و التجار فی القاهرة فی‌القرن الثامن عشر، ترجمه ناصر احمدابراهیم و باستی جمال‌الدین، قاهرة، 2005م.
زکریای قزوینی، آثار البلاد و اخبارالبلاد، بیروت.
زنگویی، حسین، «نگاهی به پیشه‌های سنتی بیرجند»، خراسان پژوهی، س 1، ش 1، بهار و تابستان 1377ش.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، انساب، عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408ﻫ/1988م.
شبانکاره‌ای، محمد بن علی، مجمع‌الانساب، میرهاشم محدث، تهران، 1363ش.
شهری باف، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، زندگی، کسب کار، تهران، 1368ش.
همو، طهران قدیم، تهران، 1381ش.
شیخلی صباح ابراهیم سعید، الاصناف فی العصر العباسی بحث فی التنظیمات الحرفیة فی المجتمع العربی الاسلامی، بغداد، 1976م.
شیزری، عبدالرحمن‌بن نصر، نهایة الرتبة فی طلب الحسبة، بازعرینی، بیروت، 1401ﻫ/ 1981م.
صابی، هلال‌بن محسن الوزراء، عبدالستار احمد فراج، قاهرة، 1958م.
صفی‌نژاد، جواد، طالب‌آباد، نمونه جامعی از بررسی یک ده، تهران، 1355ش.
طاهری، عطا، کوچ کوچ، تجربه نیم قرن زندگی در کهکیلویه و بویراحمد، تهران، 1388ش.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1962-1967م.
طعمة، سلمان هادی،کربلاء فی الذاکرة، بغداد، 1988م.
طوخی، نبیل سید،طوائف الحرف فی مدینة القاهره فی‌الصنف الثانی من القرن التاسع عشر، 1841ـ 1890، قاهرة، 2009م.
طوسی، الفهرست، محمود رامیار، مشهد، افست از روی چاپ اسپرنگر، 1351ش.
عریب‌بن سعد قرطبی، صلة تاریخ الطبری، ذیل طبری، تاریخ، (بیروت)، بی‌تا.
عمری، عبدالعزیزبن ابراهیم، الحرف و الصناعات فی الحجاز فی عصر الرسول، قطر، 1985م.
«فتوت‌نامه آهنگران»، چاپ ایرج افشار، فرخنده پیام، مجموعه مقالات تحقیقی، یادگارنامه استاد دکتر غلامحسین یوسفی،مشهد، 1359ش.
فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه (سی رساله)، مهران افشاری، تهران، 1382ش.
فربرن، مایلز، تاریخ اجتماعی؛ مسائل، راهبردها و روشها، ترجمه ابراهیم موسی‌پور بشلی و محمد ابراهیم باسط، تهران، انتشارات سمت، 1394ش.
فرخی، یزدان، «بر آن بی‌بها چرم آهنگران، (پژوهشی در جایگاه اجتماعی آهنگران)»، مزدک‌نامه (یادبود اولین سالگرد درگذشت مهندس مزدک کیانفر)، جمشید کیانفر و پروین استخری، تهران، 1387ش.
قتیبة شهابی، اسواق دمشق القدیمة و مشیداتها التاریخیة، دمشق، 1990م.
کبیسی، حمدان عبدالمجید، اسواق بغداد حتی بدایة العصر البویهی، 145ـ 334ﻫ/ 763ـ 945م؛بغداد، 1979م.
کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریة، بیروت، بی‌تا.
کریمی، اصغر، سفرنامه دشت کویر، از معدن‌های شدادی تا قنات‌های وقفی و وقف‌نامه‌های گناباد، تهران، 1389ش.
گزارش‌های نظمیه از محلات طهران، راپورت وقایع مختلفة محلات دارالخلافه، انسیه شیخ رضایی و شهلا آذری، تهران، 1377ش.
گلچین معانی، احمد، شهر آشوب در شعر فارسی، پرویز گلچین معافی، تهران،1380ش.
محبی، پرویز، فنون و منابع در ایران، مقدمه‌ای بر تاریخ تکنولوژی و کاربرد مواد در ایران از قرن اول تا سیزدهم هجری، ترجمه آرام قریب، تهران، 1383ش.
مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، ابوالقاسم امامی، تهران، 1376-1380ش.
مغاوری محمد، سعید، الالقاب واسماء الحرف و الوظائف فی ضوء البردیات العربیة، قاهرة، 2000ـ 2002م.
مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، دخویه، لیدن، 1967م.
مقریزی، خطط، ایمن فؤاد سید، لندن، 2002ـ 2004م.
مهاکیال، مروثات حرفیة (دراسة مونوغرافیة احصائیة الحرف التقلیدیة فی صیدا و الجوار)، طرابلس، 2003م.
موسی‌پور، ابراهیم، «زندگی حرفه‌ای گازران در تاریخ اجتماعی اسلام»، انسان شناسی، سال نهم، ش14، بهار و تابستان 1390.
همو، «زندگی حرفه‌ای موذنان و بازتاب آن در ذهن و زبان مسلمانان: پژوهشی در تاریخ اجتماعی اسلام»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، سال 43، شماره 1، پاییز و زمستان 1389.
میدانی، ابوالفضل، مجمع‌الامثال، مشهد، 1366ش.
میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، محمددبیر سیاقی، تهران، 1368ش.
نعیمی دمشقی، الدراس فی تاریخ المدارس، جعفر حسنی، 1988م.
همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371ش.
هولتسر، ارنست، ایران در یکصد و سیزده سال پیش، با شرح و تصویر، بخش نخست: اصفهان، ترجمه محمد عاصمی، تهران، 1355ش.
وزان، حسن، وصف افریقیا، ترجمه محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، 1983م.
دورانت، ویل، تاریخ تمدن، جلد اول، مشرق زمین گاهواره تمدن، تهران، علمی و فرهنگی، 1378ش.
یاقوت حموی، معجم البلدان، فردیناند ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1873م.
یعقوبی، البلدان، لیدن، 1982م.
Chardin, Jean, Voyages Du Chevalier Chardin En Perse, Perse, Paris, 1811.
Chelhod, J., EI2, “Kayn”.
Cohen, Amnon, The Guilds of Ottoman Jerusaleu, Leiden, 2001.
Hans E. Wulff, The Traditional crafts of Persia, their Developut, technology, and Influence an Eastem and western civilization, Cambridge, Massachusetts- London, 1976.
Mübahat kütükoğlu, “the Structure of the Ottoman Economy”, History of the Ottoman state, Society and Civilisation, ed. By: ekmeleddin Ihsanoğlu, Istanbul, 2001.
Pigott, EI2, s. v., “Kayn”, by: J. Chelhod, IR, s. v. Āhan, by: v. c.
Tahsin Özcan, Fetvalar Isiginda Osmanli Esnafi, Istanbul, 2003.
_||_References
ʿAbd al- Ḥayy Kattānī, al-Tarātīb al- Idariyya, Beirut, (Und.).
Abū ʾl- Faradj Iṣfahānī, al- Aghānī, Cairo, 2005.
Abū Yūsuf Yaʿḳūb Fasawī/ Basawī, al- Maʿrifa wa ʾl- Taʾrīkh, Revised by Akram ḌiyāʾʿAmrī, Baghdad, 1975/ 1353.
Adīb al- Mamālik, "Djamāʿat- i Kūlī dar England", Armaghān, Vol. 16, No. 9, December 1935/ 1314.
Amnon Cohen, The Guilds of Ottoman Jerusaleu, Leiden, 2001/ 1379.
Awliyā čalabī, al- Riḥla Alā Miṣr(Egypt) wa al- Sūdān wa al- Ḥabasha, Trans. Husayn Mudjīb Miṣrī & Others, Cairo, 2006/ 1384.
Azraḳī, Abū Walīd, Akhbār Makka wa Mādjāʾ Fīha Min al- Āthār, Revised by Rushdī al-Ṣāliḥ Malḥas, Beirut, 1403 AH/ 1983 AD.
Balādhurī, Ansāb al- Ashrāf, Revised by Muḥammad Ḥamīdallāh, Egypt, 1959/ 1337.
Balādhūrī, Futūḥ al- Buldān, Revised by ʿAbdallāh Anīs Ṭabbāʿ, Beirut, 1407 AH/ 1987 AD.
Bannāʾ, ʿAbd al- Ḥāfiẓ ʿAbd al- Khāliḳ, Aswāḳ al- Shām fī ʿAṣr al- Ḥurūb al- Ṣalībiyya Fī al- Fatrat Min 595- 687 AH/ 1099- 1291 AD, Beirut, 2007/ 1385.
Bayhaḳī, Ibrāhīm b. Muḥammad, al- Maḥāsin wa al- Musāwī, Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Cairo, 1380 AH/ 1961 AD.
D'Allemagne, Henry Rene, Az Khurāsān Tā Bakhtīyārī, Trans. Gholamreza Samii, Tehran, 1378/ 2000.
Dhahabī, Shams al- Dīn Muḥammad b. Aḥmad b. ʿUthmān, Taʾrikh al- Islām, Revised by ʿUmar ʿAbd al- Salām Tadmurī, Beirut, 1414 AH/ 1994 AD.
Djāḥiẓ, al- Buṣrān wa ʾl- ʿUrdjān wa ʾl- ʿUmyān wa ʾl- Ḥūlān, Revised by ʿAbd al- Salām Muḥammad Hārūn, Beirut, 1410 AH/ 1990 AD.
Djamāl, Muḥammad ʿAbd al- Hādī, al- Ḥiraf wa al- Mihan wa al- Anshaṭaʾ al- Tidjāriyya al- Ḳadīmiyya Fī al- Kuwait, Kuwait, 2003/ 1381.
Djawād ʿAlī, al- Mufaṣṣal Fī Taʾrīkh al- ʿArab Ḳabl al- Islām, Beirut, 1413 AH/ 1993 AD.
EI2, s. v. Kayn, (by: J. Chelhod); IR, s. v. Āhan, (by: v. c. Pigott); Mübahat kütükoğlu, the structure of the Ottoman Economy, in History of the Ottoman state, Society and Civilisation, ed. By: ekmeleddin Ihsanoğlu, Istanbul, 2001/ 1379.
Fairburn, Miles, Tārīkh- i Idjtimāʿī: Masāʾil, Rahburd- hā wa Rawish- hā, Trans. Ibrahim Moosapour Besheli & Mohammad Ibrahim Baset, Tehran, SAMT, 1394/ 2016.
Farrokhi, Yazdan, "Bar Ān Bī Bahāʾčarm Āhan- Garān,( Pazhūhishī dar Djāygāh- i Idjtimāʿī- yi Āhangarān)", Mazdak- Nāma( Yād- Būd- i Awwalīn Sālgard- i Dargudhasht- i Muhandis Mazdak Kianfar), Revised by Jamshid Kianfar & Parvin Estakhri, Tehran, 1387/ 2009.
Futuwwat- Nāma- hā wa Rasāʾil Khāksāriyya( Sī Risāla), Revised by Mehran Afshar, Tehran, 1382/ 2004.
"Futūwwat- Nāma- yi Āhan-Garān", Revised by Iraj Afshar, Farkhunda- yi Payām, Madjmūʾa- yi Maḳālāt- i Taḥḳīḳī, Yādigār- Nāma- yi Ustād Dr. Gholam-Hossein, Mashhad, 1359/ 1981.
Golchin Maani, Ahmad, Shahrāshūb dar Shʿir- i Fārsī, Revised by Parviz Golchin Maafi, Tehran, 1380/ 2002.
Guzārish-hā- yi Naẓmiyya Az Maḥallāt Tehran(Ṭihrān), Rāpūrt- i Waḳāyiʿ Mukhtalifa- yi Maḥallāt- i Dār al- Khilāfa, Revised by Aniseh Shekh Rezaie & Shahla Azari, Tehran, 1377/ 1999.
Hans E. wulff, The Traditional crafts of Persia, their Developut, technology, and Influence an Eastem and western civilization, Cambridge, Massachusetts- London, 1976/ 1354.
Ḥimyarī, Muḥammad b. ʿAbd al-Munʿim, al-Rawḍ al-Miʿṭār Fī Khabar al-Aḳṭār, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut,1984 AD/1404 AH.
Homayooni, Sadegh, Farhang- i Mardum- i Sarvestan, Mashhad, 1371/ 1993.
Hoeltzer, Ernst, Iran Dar Yikṣad- u Sīzdah Sāl Pīsh, Bā Sharḥ wa Taṣwīr, Bakhsh- i Nukhust: Iṣfahān, Trans. Mohamad Assemi, Tehran, 1355/ 1977.
Ibn ʿAbd al- Barr, al- Istiʿāb Fī Maʿrifat al- Aṣḥāb, Commentary on The Ibn Ḥidjar, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1415 AH/ 1994 AD.
Ibn Anbārī, Abūbakr Muḥammad b. Ḳāsim, al- Zāhir Fī Maʿānī- yi Kalamāt al- Nās, Revised by Ḥātam Ṣāliḥ Ḍāmin, Baghdad, 1979 AD/ 1399 AH.
Ibn ʿAsākir, Taʾrīkh Madīnat Dimashḳ, Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, 1417 AH/ 1996 AD.
Ibn Athīr, ʿIzz al- Dīn ʿAlī b. Muḥammad, Asad al- Ghāba fī Maʿrifat al- Ṣaḥāba, Revised by ʿAlī Muḥammad Muʿawwiḍ & Others, Beirut, (Und.).
Ibn Athīr, Mubārak b. Muḥammad b. Muḥammad b. ʿAbd al- Karīm b. ʿAbd al- Wāḥid Shaybānī Djazarī, al- Nihāya Fī Gharīb al- Ḥadīth wa-al-Athar, Revised by Ṭāhir Aḥmad Zāwī & Maḥmūd Muḥammad Ṭanāḥī, Cairo, 1383 AH/ 1963 AD.
Ibn Balkhī, Fārs- Nāma, Revised by Le Strange & Nicholson, Tehran, 1363/ 1985.
Ibn Djawzī, al- Muntaẓam fī Taʾrikh al- Mulūk wa al- Umam, Revised by Muḥammad ʾAbdal- ḳadir ʾAtā & Muṣṭafā ʾAbdal- ḳadir ʾAtā & Naʿīm Zarzūr, Beirut, 1992 AD/ 1412 AH.
Ibn Ḥawḳal, Ṣurat al- Arḍ, Revised by Kramers, Leiden, 1967/ 1345.
Ibn Ḥidjar ʿAsḳalānī, al- Aṣāba fī Tamyīz al- Ṣaḥāba, Revised by ʿĀdil Aḥmad ʿAbd al- Mawdjūd & Shaykh ʿAlī Muḥammad Muʿawwaḍ, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1995 AD/ 1415 AH.
Ibn Kathīr, al- Bidaya wa al- Nihāya, Beirut, 1411 AH/ 1990 AD.
Ibn Ḳutayba, al- Maʿārif, Beirut, 1407 AH/ 1987 AD.
Ibn Rusta, al- Aʿlāḳ al- Nafīsa, Revised by De Goeje, Leiden, 1892/ 1270.
Ibn Saʿd, Ṭabaḳāt ʾl-kubrā, Revised by ʿAlī Muḥammad ʿUmar, Beirut, 1405 AH/ 1985 AD.
Ibn Taghrībirdī, al-Nudjūm al-Zāhira fī Mulūk Miṣr wa ʾl- Ḳāhira, Cairo, 1963 AD/ 1383 AH.
Ibn Ṭiḳtaḳā, al- Fakhrī Fī al- Ādāb al- Sulṭaniyya wa al- Duwal al- Islāmiyya, Revised by Tawfīḳ Katbī, Egypt, 1922 AD.
Ibn Tūlūn, Shams al- Dīn Muḥammad, Mufākahat al- Khillān Fī Ḥawātith al- Zamān(Taʾrīkh- i Miṣr wa al- Shām), Revised by Muḥammad Muṣṭafā, Cairo, 1962 AD/ 1381 AH.
Ibn al- Ukhuwwa, Maʿālim al- Ḳurabā Fī Aḥkām al- Ḥisba, Revised by Muḥammad Maḥmūd Shaʿbān & Ṣiddīḳ Aḥmad ʿIsā Muṭīʿī, Cairo, 1976/ 1354.
Ibshīhī, Shahāb al- Dīn Muḥammad, al- Mustaṭraf Fī Kull Fann Mustaẓraf, Revised by Mufīd Muḥammad Ḳumayḥa, Beirut, Offset of Qom, 1406 AH/ 1986 AD.
Iṣṭakhrī, Masālik, Leiden, 1967/ 1345.
Jirar, B.S., Wasf Miṣr, Mūsūʿa al- Ḥayāt al- Iḳtiṣādiyya Fī al- Ḳarn al- Thāmin ʿAshar, Vol. 1 , al- Zarāʿa, al- Ṣanāʿāt wa al- Ḥiraf wa al- Tidjāriyya, Trans. Zuhayr Shāyib, Egypt, 1980/ 1358.
Jean Chardin, Voyages Du Chevalier Chardin En Perse, Perse, Paris, 1811/ 1189.
Kabīsī, Ḥamdān ʿAbd al- Madjīd, Aswāḳ Baghdad Ḥattā Bidāyat al- ʿAṣr al- Buyi-hī 145- 334 AH/ 763- 945 AD, Baghdad, 1979/ 1357.
Karimi, Asghar, Safar- Nāma- yi Dasht- i Kawīr, Az Maʿādin- hā- yi Shidādī Tā Ḳanāt- hā- yi Waḳfī wa Waḳf- Nāma- yi Gunābād, Tehran, 1389/ 2011.
Khaṭīb Baghdādī, Taʾrīkh-i Madīnat al-Islām, Revised by Bashār ʿAwwād Maʿrūf, Beirut, 1422 AH/ 2001 AD.
Khosravi, Khosrow, "Āhan- Garī", Kāvūsh, Vol. 2, No. 2, Special Edition for Nūrūz, 1342/ 1964.
Ḳutayba Shihābī, Aswāḳ Dimashḳ al- Ḳadīmiyya wa Mushīdāt- i- hā al- Taʾrīkhiyya, Damascus, 1990 AD/ 1368.
Maghāwirī Muḥammad, Saʿid, al- Alḳāb al- Asmāʾ al- Ḥiraf wa al- Waḍaʾif fī Ḍawʾ al- Barʾyāt al- ʿArabiyya, Cairo, 2000- 2002/ 1378- 1380.
Mahākiyāl, Murawithāt al- Ḥirafiyya(Dirāsat al- Mūnūghirāfiyya Iḥṣāʾiyya al- Ḥiraf al- Taḳlīdiyya fī Ṣaydāʾ wa ʾl- Djawār, Tripoli, 2003/ 1381.
Maḳdisī, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Maʿrifat al- Aḳālīm, Revised by de Goeje, Leiden, 1967/ 1345.
Maḳrīzī, Khiṭaṭ, Revised by Aīman Fawād Sayyid, London, 2002/ 1380.
Mīdānī, Abū ʾl- Faḍl, Madjmaʿ al- Amthāl, Mashhad, 1366/ 1987.
Mīrzā Samīʿā, Tadhkirat al- Mulūk, Revised by Mohammad Dabeer Siyaqi, Tehran, 1989/ 1368.
Moskouyah, Aḥmad b. Muḥammad, Tadjārib al- Umam, Revised by Abolghasem Emami, Tehran, 1376- 1380/ 1998- 2002.
Mohebbi, Parviz, Funūn wa Manābiʿ dar Iran, Muḳaddama- yī Bar Tārīkh- i Tiknūlūzhī(Technology) Wa Kārburd- i Mawād Dar Iran Az Ḳarn- i Awwal Tā Sīzdahum- i Hidjrī, Trans. Aram Gharib, Tehran, 1383/ 2005.
Moosapour, Ibrahim, "Zindigī- yi Ḥirfi- Iy Gāzurān Dar Tārīkh- i Idjtimāʿī Islām", Madjalla- yi ʿIlmī Pazhūhishī- yi Insān Shināsī, Vol. 9, No.14, Spring & Summer 1390/ 2012, pp. 94- 104.
Moosapour, Ibrahim, "Zindigī- yi Ḥirfi- Iy Muʾidhdhinān wa Bāztāb Ān da Dhihn wa Zabān- i Musalmānān: Pazhūhishī dar Tārīkh- i Idjtimāʿī Islām", Iranian Journal For The History of Islamic Civilization, Tehran, Vol. 43, No. 1, Fall & Winter 1389/ 2010- 2011, pp. 121- 139.
Nuʿaymī Dimashḳī, al- Dāris Fī Taʾrīkh al- Madāris, Revised by Djaʿfar Ḥasanī, (Und.), 1988/ 1366.
Rāghib Iṣfahānī, Muḥāḍarāt al- Udabāʾ wa- Muḥāwarāt al- Shuʿarāʾ wa ʾl- Bulaghāʾ, Revised by Riyāḍ ʿAbd al- Ḥamīd Murād, Beirut, 2004/ 1382.
Rāsim Djamīlī, al- Baghdadiyūn Kitāb yusawwer al- Ḥayāt al- Baghdādiyya Ayyām Zamān, Baghdad, 1403 AH/ 1983 AD.
Raymond, Andre, al- Ḥirafiyūn wa al- Tudjdjār fī Ḳāhira( Cairo) Fī al- Ḳarn al- Thāmin ʿAshar, Trans. Nāṣir Aḥmad Ibrāhīm & Bāstī Djamāl al- Dīn, Cairo, 2005/ 1383.
Risāla- yi Sulaymāniyyān wa Sartarāshān, čahārdah Risāla Dar Futuwwat wa Aṣnāf, Mehran Afshari & Mehdi Madaini, Tehran, 1381/ 2003.
Ṣābīʾ, Hilāl b. Muḥassin, al- Wuzarāʾ, Revised by ʿAbd al- Sattār Aḥmad Farādj, Cairo, 1958/ 1336.
Safi Nejad, Javad, Ṭālib- Ābād, Nimūna- yi Djāmiʿī az Barrisī- yi Yik Dah, Tehran, 1355/ 1977.
Samʿānī, ʿAbd al- Karīm b. Muḥammad, al- Ansāb, Revised by ʿAbdallāh ʿUmar Bārūdī, Beirut, 1408 AH/ 1988 AD.
Shabānkāraʾī, Muḥammad b. ʿAlī, Madjmaʿ al- Ansāb, Revised by Mīr Hāshim Muḥaddith, Tehran, 1363/ 1985.
Shahri Baf, Jafar, Tārīkh- i Idjtimāʿī- yi Tehran Dar Ḳarn- i Sīzdahum, Zindigī, Kasb-u-kar, Tehran, 1368/ 1990.
Shahri Baf, Jafar, Tehran(Ṭihrān)- i Ḳadīm, Tehran, 1381/ 2003.
Shayzarī, ʿAbd al- Raḥman b. Naṣr, Nihāyat al- Rutba fī Ṭalab al- Ḥisba, Revised by BāzʿUryanī, Beirut, 1401 AH/ 1981 AD.
Shiykhlī, Ṣabāḥ Ibrāhīm Saʿīd, al-Aṣnāf fī ʿAṣr ʾAbbāsī: Baḥth fī Tanẓīmāt al- Ḥirafiyya fī al- Mudjtamaʿ al- ʿArabī al- Islāmī, Baghdad,1396 AH/ 1976 AD.
Ṭabarī, Taʾrīkh al- Umam wa al- Mulūk, Revised by Muḥammad abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, 1382-1387 AH/ 1962- 1967 AD.
Taheri, Ata, Kūč Kūč,Tadjruba- yi Nīm Ḳarn Zindigī Dar Kohgiluyeh wa Boyer-Ahmad, Tehran, 1388/ 2010.
Tahsin Özcan, Fetvalar Isiginda Osmanli Esnafi, Istanbul, 2003/ 1381.
Tahvildar, Mirza Hossein, Djughrāfiyā- yi Iṣfahān, Djughrāfiyā- yi Ṭabīʿī wa Insānī wa Āmār- i Aṣnāf- i Shahr, Revised by Manouchehr Sotodeh, Tehran, 1342/ 1964.
Ṭawkhī, Nabīl al-Sayyid, Ṭawāʾif al- Ḥiraf fī Madīnat al-Ḳāhirah fī al- Niṣf al-Thānī Min al- Ḳarn al- Tāsiʿʿashar 1841- 1890, Cairo, 2009/ 1388.
Ṭuʿma, Salmān Hādī, Karbalāʾ Fī al- Dhākira, Baghdad, 1988/ 1367.
Tūsī, al- Fihrist, Revised by Mahmood Ramyar, Mashhad, Offset Print from Springer Publishing Edition, 1351/1973.
ʿUmarī, ʿAbd al- ʿAzīz b. Ibrāhīm, al- Ḥiraf wa al- Ṣanāʿāt fī al- Ḥidjāz fī ʿAṣr al- Rasūl, Qatar, 1985/ 1363.
ʿUrayb b. Saʿd Ḳurṭubī,Ṣili- yi Taʾrīkh al- Ṭabarī, Dhayl- i Ṭabarī, Taʾrīkh, Beirut, (Und.).
Wazzān. Ḥasan, Waṣf- i Ifrīḳiyyā, Trans. Muḥammad Ḥidjī & Muḥammad Akhḍar, Beirut, 1983/ 1361.
Yaʿḳūbī, al- Buldān, Leiden, 1892/ 1270.
Yāḳūt Hamawī, Muʿdjam al- Buldān, Revised by Ferdinand Wüstenfeld, Leipzig, 1866- 1873/ 1244- 1251.
Zakariyyāʾ Ḳazwīnī, Āthār al- Bilād wa Akhbār al- ʿIbād, Beirut, (Und.).
Zangoei, Hossien, "Nigāhī bih Pīshihā- yi Sunnatī Birjand", Khurāsān Pazhūhī, Vol. 1, No. 1, Spring & Summer 1999/ 1377.