کاغذ بغدادی در قرون نخستین اسلامی، بازخوانی یک انگاره
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
1 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
کلید واژه: کاغذسازی در دوره اسلامی, کاغذ بغدادی, کاغذسازی در سمرقند,
چکیده مقاله :
یکی از مهم‌ترین رویدادهایی که بر پویش های فرهنگی مسلمانان تأثیر بی بدیل و پایدار نهاد آشنایی آنان با کاغذ و صنعت کاغذسازی از سال های میانین سده دوم هجری بود. در بسیاری از تحقیقات جدید، چنین ادعا شده که ایجاد صنعت کاغذسازی در بغداد و تولید کاغذ بغدادی با چند دهه نخستین تولد این شهر هم زمان بوده است. بر پایه این تحقیقات که بر گزارش هایی از منابع نسبتا متأخر استوار شده، چندسالی پس از ساخت کاغذ در سمرقند (حدود 179ﻫ)، تولید کاغذ در بغداد به دستور فضل بن یحیی برمکی، وزیر هارون الرشید (حک. 170-193)، آغاز شد. در مقاله پیش رو، با استدلال بر متأخربودن نسبی منابع مورد استنادِ این دست از تحقیقات و نیز با ذکر شواهدی چون انحصار تولید کاغذ در چین و سمرقند و نیز اتکای بغداد به واردات کاغذ از این سرزمین ها تا سده ششم هجری، معلوم شده که قدمت وجود کاغذ بغدادی از سده هفتم که یاقوت حموی از وجود آن در بغداد خبر داده فراتر نمى‌رود.
One of the most important events that had an everlasting and unprecedented impact on Muslim cultural quests was their gaining access to paper and paper industry since the middle years of the second century AH. In many recent studies, it has been claimed that the development of paper industry in Baghdad and the production of Baghdadi paper happened within the first few decades after the construction of the city. According to those researches which are based on the reports of relatively recent sources, some years after paper production in Samarqand (about 179 AH), production of paper in Baghdad began by the order of al-Faḍl b. Yaḥyā al-Barmakī, the vizier of Harun al-Rashid (R. 170-193 AH). Because of the recency of the references that was used in the aforementioned studies and also the exclusiveness of paper manufacturing in China and Samarqand as well as the reliance of Baghdad on the imported paper from those lands until the sixth century AH, the present article shows that the birth of Baghdadi paper occurred no earlier than the time that Yaqut al-Hamavi speaks of it, which is the seventh century AH. References Ḳurān-i Karīm. Afshar, Iraj, Kāghadh Dar Zindigī wa Farhang-i Irānī, Tehran, The Written Heritage Research Institute, 1390/ 2011. Aledavood, Seyed Ali, “Ibn Isfandiyār”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Kazem Mousavi-Bojnourdi (as supervisor), Tehran, The Center For The Great Islamic Encyclopedia, 3/13. Atiyeh, George N. (Ed.) ,The book in the Islamic world : the written word and Communication in the Middle East, Albany: State University of New York Press, 1995. kht-i Kāghadh Dar Mamālik Islāmī”, Trans. Abbas Eghbal, Yadigār, No. 39 & 40, May & June 1948/ 1327, pp. 127- 95. Azimi, Habib Allah, “Kāghadh Dar Nuskha Shināsī wa Kitāb Pardāzī-i Nusakh-i Khaṭṭī”, Āyina Mīrāth, No. 42 (special issue of Codicology), Fall 2008/ 1387, pp. 185- 161. Baghdādī, ʿAbd al-Muʾmin b. ʿAbd al- Ḥaḳḳ, Maraṣid al- IṭṭilaAlā Asmā al- Amkina wa al- Biḳā, Beirut, Dār al- Djīl, 1412 AH/ 1991 AD. Binesh, Abdulhussein, Āshnā-yī Bā Tārīkh Tamaddun-i Islāmī, Tehran, Idārah-yi ʿAḳīdatī Sīyāsī-yi Namāyandigī-yi Walī-yi Faḳīh Dar Sipāh, 1387/ 2008. Bīrūnī, Abūrayhān, Taḥḳīḳu mā lil- Hind, Revised by ʿAlī Ṣafā, Beirut, ʿĀlam al- Kutub, 1403 AH/ 1983 AD. Bloom, Jonathan, “Djāddah-yi Abrīsham Yā Djāddah-yi Kāghadh? (Silk Road or Paper Road?)” Trans. Fatemeh Dorr Ali, Gulistān-i Hunar, No. , Winter 1386/ 2007, pp. 50- 46. Bosworth, C.E.; Hartmann, M.; Israeli, R.. “al-Ṣīn”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015. Damirchi, Shahab, Tarīkh Farhang wa Tamaddun-i Islām,Qom, Daftar-i Nashr-i Maārif, 1389/ 2010. Dakhīl, Sulaymān, al- Fawz bil- Murād Fī Tarīkh- Baghdād, Revised by Muḥammad Zaynahum Muḥammad ʿAzab, Cairo, Dār al- Āfāḳ al- ʿArabiyya, 1423 AH/ 2003 AD. Dawrī, ʿAbd al- ʿAzīz, Tarīkh al- Irāḳ al- Iḳtiṣādī fī al- ḳarn al- Rābi al- Hidjrī, Beirut, Center For Arab Unity Studies, 1995/ 1374. Ibid & Others, Baghdād: čand Maḳala Dar Tarīkh wa Djughrāfiyā-yi Tarīkhī, Trans. Esmail Dowlatshahi & Iraj Prooshani, Tehran, Center for the Great Islamic Encyclopedia, 1375/ 1996. Ibid, “Baghdād”, Trans. Mostafa Momeni, Dānish-nāma-yi Djahān-i Islām, Vol. 3, Gholam-Ali Haddad-Adel (as supervisor), Tehran, The Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1376/ 1997. Dhahabī, Muḥammad b. Aḥmad, Tarikh al- Islām wa wafayāt (ṭabaḳāt) al- mashāhīr wa al- alām, Beirut, Dār al- Kitāb al- ʿArabī, 1413 AH/ 1992 AD. Djāḥiẓ, ʿAmr b. Baḥr, al- Tabṣarah fi-al- Tidjārah, Revised by Ḥasan Ḥusna ʿAbd al- Wahhāb, Cairo, Makṭaba al- Khāndjī, 1414 AH/ 1994 AD. Ibid, Ḥayawān, Revised by Muḥammad Bāsil ʿUyūn al- Sūd, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1424 AH/ 2003 AD. Ibid, “Risāla al- Djid wa al- Hazl”, al- Rasāil al- Adabiyya, Revised by ʿAlī Abū Mulḥim, Beirut, Dār wa Maktaba al- Hilāl, 2002/ 1380, pp. 364- 325. Nashr- i Maʿārif, 1386/ 2007. Djahshiyārī, Muḥammad b. ʿAbdūs, al- Wuzarā wa al- Kuttāb, Revised by Ḥasan Zayn, Beirut, Dār al- Fikr al- Ḥadīth, 1408 AH/ 1988 AD. Ibid, NuṣūṣḌāia min Kitāb al- Wuzarā wa l- Kuttāb, Revised by Mīkhāʾil ʿAwwād, Beirut, Dār al- Kitāb al- Lubnānī, 1384 AH/ 1964 AD Ibn ʿAsākir, ʿAlī b. Ḥasan, Tarīkh Madīnat Dimashḳ, Revised by ʿAlī Shīrī, Beirut, Dār al- Fikr, 1415 AH/ 1995 AD. Ibn Athīr,ʿAlī b. Abī al- Karam, al- Kāmil fī al- Tarīkh, Beirut, Dār Ṣadir & Dār Beirut, 1385 AH/ 1965 AD. Ibn Djawzī, ʿAbdal_ Raḥmān b. ʿAlī, al- Muntaẓam fī Tarikh al- mulūk wa al- umam, Revised by Muḥammad Abdal- ḳadir Atā & Muṣṭafā Abdal- ḳadir Atā, Beirut, Dār al- kitāb al- ʿilmiyya, 1992 AD/ 1412 AH. Ibn al- Faḳīh, Aḥmad b. Muḥammad, al- Buldān, Revised by Yūsuf al- Hādī, Beirut, 1996 AD/ 1416 AH. Ibid, Mukhtaṣar-i Kitāb al- Buldān, Revised by Michael Jan de Goeje, Leiden, Brill, 1302 AH/ 1885 AD. Ibn ʿImrānī, Muḥammad b. ʿAlī, al- Abnā fī Tarīkh al- Khulafā, Revised by Ḳāsim Sāmarānī, Cairo, Dār al- ‘Āfāḳ al- ʿArabiyya, 1421 AH/ 2001 AD. Ibn Isfadiyār, Muḥammad b. Ḥasan, Tarīkh-i Ṭabaristān, Revised by Abbas Eghbal Ashtiyani, Tehran, Padīda-yi Khāwar, 1366/ 1987. Ibn Khaldūn, ʿAbd al- Raḥmān Muḥammad, al- Ibar wa dīwan al- mubtadi wa al- Khabar fī tarīkh al- Arab wa al- Adjam wa al- Barbar, Revised by Khalīl Shaḥāda, Beirut, Dār al- Fikr, 1988 AD/ 1408 AH. Ibid, Muḳaddama, Trans. Mohammad Parvin Gonabadi, Tehran, Intishārāt-i Ibn Khallikān, Aḥmad b. Muḥammad, Wafayāt al- Ayān wa- Anbā Abnā al- Zamā, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1971- 1994 AD/1390- 1414 AH. Ibn Khurdādhbih, ʿUbayd Allāh b. ʿAbdullāh, al- Masālik wa al- Mamālik, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1889 AD/ 1306 AH (Offset Printing). Ibn al- Nadīm, Muḥammad b. Isḥāḳ, al- Fihrist, Revised by Muhammad-Reza Tajadod, Tehran, (Und.), 1351/ 1972. Ibn Rusta, Aḥmad b. ʿUmar, al- alāḳ al- Nafīsa (7th ed.), Revised by Michael Jan de Goeje, Leiden, Brill, 1891 AD/ 1308 AH. Ibn Shākir Kutubī, Muḥammad, Fawāt al- Wafayāt, Revised by Iḥsān ʿAbbās, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1973- 1974 AD/ 1392- 1393 AH. Ibn Taghrībirdī,Yusūf, al- Nudjūm al- Zāhira fī mulūk miṣr wa l- ḳāhira, Cairo, Wizārat al- Thaḳāfa wa al- Irshād al- Ḳawmī, Dār al- Kutub, (Und.). ‘Itlīdī, Muḥammad, Alām al- Nās bi- mā Waḳa lil- Barāmika maa Banī al- Abbās, Revised by Muḥammad Aḥmad ʿAbd al- ʿAzīz Sālim, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1425 AH/ 2004 AD. Ibid, Latāif al- Maārif, Revised by P. De Jong, Leaden, Brill, 1867/ 1245. Gharachanlu, Hosein, Djughrāfiyyā-yi Tarīkhī- yi Kishwar- Hā- yi Islāmī, Tehran, Samt, 1380/ 2001. Ḥabībī, ʿAbd al- Ḥayy, Tarīkh-i Afghanistan Bad Az Islām, Tehran, Afsūn, 1380/ 2001. Ḥamawī, Yāḳūt, Mudjam al- buldān, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1995/ 1374. Ḥasan, Ḥasan Ibrāhīm, Tarīkh-i Siyāsī-yi Islām, Trans. Abul-Qasim Payandeh, Tehran, Djawīdān, 1363/ 1984. Hitti, Philip Khalil, Tarīkh-i Arab,Trans. Abul-Qasim Payandeh, Tehran, Āgāh, 1366/1987. Huart, Cl.. “Kag̲h̲ad”, Encyclopaedia of Islam, First Edition (1913-1936). Edited by M. Th. Houtsma, T.W. Arnold, R. Basset, R. Hartmann. Brill Online, 2015. Ḥudūd al- Ālam Min al- Mashriḳ Ilā al- Maghrib, Revised by Maryam Mir Ahmadi & Gholamreza Varham, Tehran, Alzahra University, 1372/ 1993. Jan Ahmadi, Fatemeh, Tarīkh Farhang wa Tamaddun-i Islāmī, Qom, Daftar-i Kānpūrī, Muḥammad b. ʿAbd al- Razzāḳ, Barmakiyyān, Trans. Seyed Mostafa Tabatabaie & R. V. Bodaja, Tehran, Sanayee Ghaznawi Library, 1348/ 1969. Ḳazwīnī, Zakariyyāʾ b. Muḥammad, Āthār al- Bilād wa Akhbār al- Ibād,Beirut, Dār al- Ṣadir, (Und.). Khaṭīb Baghdādī, Aḥmad b. ʿAlī, Tarīkh-i Baghdād, Revised by Muṣṭafā Abd al- Ḳadir Atā, Beirut, Dār al- kitāb al- ʿIlmiyya, 1417 AH/ 1997 AD. Ḳulḳashandī, Aḥmad b. ʿAbdallāh, Ṣubḥ al- Ashā Fī Ṣināat al- Inshā, Revised by Muḥammad Ḥusayn Shams al- Dīn, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, (Und.). Maḳrīzī, Aḥmad b. ʿAlī, Kitāb al- Mawāiẓ wa al-Itibār fī Dhikr al-Khiṭaṭ wa al- Āthār, Revised by Khalīl al- Manṣūr, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1418 AH/ 1998 AD. Mayel-Haravi, Najib, Tarīkh-i Nuskha Pardāzī wa Taṣḥīḥ-i Intiḳādī-yi Nuskhihā-yi Khaṭṭī, Tehran, Library, Museum and Document Center Of Iran Parliament, 1380/ 2001. Mosaheb, Gholamhossein, “Kāghadh”, The Persian Encyclopedia, Tehran, AmīrKabīr, Kitābhā-yi Ḥabībī, 1380/ 2001, 2/ 2144. Needham, Joseph (-1995), Science and Civilisation in China, Vol.1 : Introductory Orientations, Cambridge: Cambridge University Press, 1954. Rabāṣī, Miftāḥ Yūnis, al- Muassisa al- Talīmiyya fī al- Aṣr al- Abbāsī al- Awwal, Misurata, 7th October University, 2010/ 1389. Rousseau, Pierre, Tarīkh Ṣanāyi wa Ikhtirāāt (Histoire des techniques etdes inventions), Trans. Hasan Safari, Tehran, AmīrKabīr, 1346/ 1967. Ṣābī, Ḥilāl b. Muḥsin, Tuḥfat al- Umara fī Tarīkh al- Wuzarā, Revised by ʿAbd al- Sattār Aḥmad Farādj, (Und.), Maktaba al- Aʿyān, (Und.). Sajjadi, Seyed Sadegh, Tarīkh-i Barmakiyyān, Tehran, Dr. Afshar's Endowment Foundation, 1385/ 2006. Temple, Robert, The Genius of China: 3000 Years of Science, Discovery and Innovation, London: Andre Deutsch, 2007. 3rd ed. Thaʿālibī, ʿAbd al- Malik b. Muḥammad, Thimār al- Ḳulūb fī al- Muḍāf wa al- Mansūb, Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Cairo, Dār al- Maʿārif, (Und.). Tsien, Tsuen-Hsuin ,Paper and Printing. Science and Civilisation in China. Ed. Joseph Needham. Vol. 5, pt. 1. Cambridge: Cambridge University Press, 1985. Velayati, Ali Akbar, Farhang wa Tamaddun-i Islāmī, Qom, Daftar-i Nashr-i Maʿārif, 1386/ 2007. Yaʿḳūbī, Aḥmad b. Isḥāḳ, al- Buldān, Beirut, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1422 AH/ 2002 AD. Ibid, Tarīkh al- Yaūbī, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.). Zahra, Islami Fard, Tārīkh Farhang wa Tamaddun-i Islāmī, Qom, Daftar-i Nashr-i Maʿārif, 1389/ 2010. Zambaver, Edvard riterfon, Nasab- Nāma: Khulafā wa Shahiryārān wa Siyr-i Tarīkhī-yi Ḥawādith-i Islām, Trans. Mohammad Javad Mashkoor, Tehran, Khayyām, 2536. Zarrinkoob, Abdolhossein, Kār- Nāma-yi Islām, Tehran, AmīrKabīr (2nd ed.), 1362/ 1983. Zaydan, Jurji, Tarīkh Tamaddun-i Islām, trans. Ali Javaherkalam, Tehran, Amīr Kabīr, 1994/ 1373.
کتابشناسى
ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، 1385ﻫ /1965م.
ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال آشتیانى، تهران، پدیده خاور، 1366ش.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن على، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1412ﻫ/1999م.
ابن خرداذبه، عبید الله بن عبد الله، المسالک و الممالک، بیروت، دار صادر، 1889م [أفست لیدن].
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، 1408ﻫ/1988م.
همو ، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1375ش.
ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، 1971/1994م.
ابن رسته، احمد بن عمر، المجلد السابع من کتاب الاعلاق النفیسة، به کوشش میخائیل یان دخویه، لیدن، بریل، 1891م.
ابن شاکر کتبى، محمد، فوات الوفیات، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، 1973-1974م.
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق على شیرى، بیروت، دارالفکر، 1415ه/1995م.
ابن عمرانى، محمد بن على، الإنباء فى تاریخ الخلفاء، تحقیق قاسم سامرائى، قاهرة، دار الآفاق العربیة، 1421ﻫ/2001م.
ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف هادى، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ/1996م.
همو، مختصر کتاب البلدان، تحقیق میخائیل یان دخویه، لیدن، بریل، 1302ﻫ/1885م.
إتلیدی، محمد، إعلام الناس بما وقع للبرامکة مع بنی العباس، تحقیق محمد احمد عبد العزیز سالم، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1425ﻫ/2004م.
اسلامى فرد، زهرا، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، 1389ش.
اصطخرى، ابراهیم بن محمد (د. 346ﻫ)، مسالک الممالک، بیروت، دارصادر، (افست از چاپ لیدن، 1927م.)
همو، مسالک الممالک، تحقیق محمد جابر عبدالعال حینى، قاهرة، الهیئة العامة لقصور الثقافة، 2003م.
افشار، ایرج، کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1390ش.
بغدادى، عبد المؤمن بن عبد الحق، مراصد الاطلاع على اسماء الامکنة و البقاع، بیروت، دار الجیل، 1412ﻫ.
بیرونی، ابوریحان، تحقیق ما للهند، تحقیق علی صفا، بیروت، عالم الکتب، 1403ﻫ/1983م
بینش، عبد الحسین، آشنایى با تاریخ تمدن اسلامى، تهران، اداره عقیدتى سیاسى نمایندگى ولى فقیه در سپاه، 1387ش.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد، ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهرة، دارالمعارف، بی‌تا.
همو، لطائف المعارف، تحقیق P. De Jong ، لیدن، بریل، 1867م.
جاحظ، عمرو بن بحر، التبصرة بالتجارة فی وصف ما یستظرف فی البلدان من الأمتعة الرفیعة و الاعلاق النفیسة و الجواهر الثمینة، تحقیق حسن حسنی عبد الوهاب، قاهرة، مکتبة الخانجی، 1414ﻫ /1994م.
همو، الحیوان، تحقیق محمد باسل عیون السود، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ﻫ/2003م.
همو، «رسالة الجد و الهزل»، الرسائل الادبیة، تحقیق علی ابوملحم، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 2002م.
جان احمدى، فاطمه، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامى، قم، دفتر نشر معارف، 1386ش.
جهشیاری، محمد بن عبدوس،الوزراء والکتاب، تحقیق حسن زین، بیروت، دارالفکر الحدیث، 1408ﻫ/ 1988م.
همو، نصوص ضائعة من کتاب الوزراء والکتاب، جمعها میخائیل عواد، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، 1384ﻫ/1964م.
حبیبی، عبدالحی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، تهران، افسون، 1380ش.
حتی، فیلیپ خلیل، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، آگاه، 1366ش.
حسن، حسن ابراهیم، تاریخ سیاسى اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، 1363ش.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ﻫ/1997م.
دوری، عبدالعزیز، تاریخ العراق الاقتصادی فی القرن الرابع الهجری، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1995م.
همو و دیگران، بغداد: چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی، ترجمه اسماعیل دولتشاهى و ایرج پروشانى، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامى، 1375ش.
همو، «بغداد»، ترجمه مصطفی مؤمنی، دانشنامه جهان اسلام، جلد 3، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1376ش.
دمیرچى، شهاب الدین، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام، قم، دفتر نشر معارف، 1389ش.
رباصی، مفتاح یونس، المؤسسات التعلیمیة فی العصر العباسی الاول، مصراته، جامعة 7 اکتوبر، 2010م.
روسو، پیر، تاریخ صنایع و اختراعات، ترجمه حسن صفاری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴6ش.
زامباور، ادوارد، نسب نامه خلفا و شهریاران و سیر تاریخی حوادث اسلام، ترجمه و تحشیه محمد جواد مشکور، تهران، خیام، 2536شاهنشاهی[1356ش].
زرین‌کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر، 1362ش.
زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، 1373ش.
سجادی، سید صادق، تاریخ برمکیان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1385ش.
صابی، هلال بن محسن، تحفة الأمراء فی تاریخ الوزراء، تحقیق عبد الستار أحمد فراج، بی‌جا، مکتبة الأعیان، بی‌تا.
عظیمی، حبیب الله، «روند تکاملی تهیه کاغذ»، مجموعه مقالات کنگره استاد میرزا احمد نیریزی، به کوشش منصور طبیعی و علی اکبر صفی پور، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی، 1390ش.
همو، «کاغذ در نسخه‌شناسی و کتاب‌پردازی نسخ خطی»، آینه میراث، شماره 42 (ویژه‌نامه نسخه‌شناسی)، پاییز1387.
همو، «کاغذ در نسخه‌های خطی ایرانی- اسلامی»، فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، دوره 22، شماره4، زمستان 1390.
قره‌چانلو، حسین، جغرافیاى تاریخى کشورهاى اسلامى، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانى دانشگاه‌ها(سمت) و مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانى، 1380ش.
قلقشندی، احمد بن عبدالله، صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء، تحقیق محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
مایل هروی، نجیب، تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1380ش.
مصاحب، غلامحسین، «کاغذ»، دایرة المعارف فارسى، تهران، امیرکبیر، کتاب‌های جیبی، 1380ش.
مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، تحقیق خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ﻫ/1998م.
ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، 1351ش.
ولایتى، على اکبر، فرهنگ و تمدن اسلامى، قم، دفتر نشر معارف، 1386ش.
یاقوت حموى، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.
یعقوبی، أحمد بن إسحاق، البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ﻫ/2002م.
همو، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر.
Duri, A.A., “Bag̲h̲dād”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015.
Huart, Cl.; Grohmann, A., “Kag̲h̲ad”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015.
Sellheim, R., “Ḳirṭās”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015.
[1]. تاریخ دریافت: 2/11/1394، تاریخ پذیرش: 20/5/1395. پیراستگى، رسایى و انسجام این مقاله حاصل ویرایش صورى و محتوایى ویراستار فاضل و خوش‌قریحه مجله است (سردبیر).
[5]. این مقاله بر نقد کتاب‌های فارسی که اغلب به عنوان منابع دروس تاریخ و تمدن اسلامی هستند تأکید شده است.
[20]. مصاحب، 2/2144. قس: مایل هروی، 251 به بعد؛ اگرچه یک جا عبارت «کارگاه‌های کاغذسازی سمرقند و بغداد» را به کار برده است، ولی در معرفی انواع کاغذ، از کاغذ بغدادی یاد نکرده است.
[24]. بینش، 99؛ قره چانلو، 2/260؛ این دو به ترتیب هرکدام از ترجمه آن مدخل با این مشخصات استفاده کرده‌اند: الف: دوری، «بغداد»، دانشنامه جهان اسلام؛ ب: دوری و دیگران، بغداد: چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی، 23.
[26]. ابن خلدون، مقدمه (ترجمه فارسى)، 2/842؛ ابن خلدون، 1/532؛ «... فأشار الفضل بن یحیى بصناعة الکاغد و صنعه و کتب فیه رسائل السّلطان و صکوکه. و اتّخذه النّاس من بعده صحفا لمکتوباتهم السّلطانیّة و العلمیّة».
[29]. عظیمی، 174، 178؛ کمابیش مطالب همین مقاله در دو مورد دیگر تکرار شده است: عظیمی، «کاغذ در نسخه‌های خطی ایرانی- اسلامی»، «کاغذ در نسخه‌شناسی و کتاب‌پردازی نسخ خطی»، 130-146؛ همو، «روند تکاملی تهیه کاغذ».
[41]. ندیم، 23؛ خبر ابن خرداذبه هم این مسأله را تأیید می‌کند (ابن خرداذبه، 237)؛ قابل توجه است که هر دو از امین به «محمد بن زبیده» تعبیر کرده‌اند.
[42]. در تاریخ طبرستان (122) گزارشی آمده است که بر کثرت کاغذ در اوایل سده سوم در بغداد دلالت دارد. این حکایت درباره علی بن هشام است: «... هر روز به بادیه منادى فرمودندى که: حىّ على غذاء الأمیر، معروف و مجهول به خوان او نشستندى، مأمون بفرمود تا به بغداد او را تره و هیزم نفروشند، کاغذ می‌خریدند و به‌عوض هیزم می‌سوختند ...». البته برداشت‌های مختلفی از این متن وجود دارد. در این باره گفته شده که «دلالت بر آن ندارد که آن قدر کاغذ زیاد بود که به جای هیزم می‌سوزاندند» (زرین‌کوب، 40، بدون ذکر منبع مطلب)؛ بلکه مقصود این است که «برای آماده ساختن غذا گران‌ترین چیز سوختی را مصرف می‌کرد» (افشار، 178-179). البته نویسنده در اینجا غیر از نقل نادرست متن تاریخ طبرستان، کار را به مأمون نسبت داده است، در حالی که به نظر می‌رسد علی بن هاشم این کار را کرده است. درباره این علی بن هشام آملی اطلاعی در دست نیست، مگر این‌که او همان علی بن هشام، وزیر مأمون باشد، یعنى علی بن هشام بن فرخسرو أبوالحسن المروزی، از فرماندهان مأمون و مقتول به دست او در سال 217ﻫ. (ابن عساکر، 43/266، 269). گفته شده او در به شهادت رساندن علی بن موسی الرضا علیه‌السلام نقش داشته است (یعقوبی، تاریخ، 2/453). صرف‌نظر از ناشناختگی علی بن هشام چنین گزارشی در منابع کهن دیده نشده و از نظر محتوایی هم این گزارش اغراق‌آمیز می‌نماید.
[54]. خطیب بغدادی، 3/363؛ جالب این‌که چند برگ قبل‌تر در همین کتاب )3/317) به استعمال کاغذ خراسانی در بغداد اشاره شده است.
[56]. اصطخری، 288، او این ویژگی را برای نشادر هم ذکر کرده است: «و لیس فى شىء من بلدان الاسلام النوشاذر و الکاغد الّا فى ماوراءالنهر»؛ قس: اصطخری، چاپ مصر، 162، که در آن «الکاغذ» آمده است.
[60]. یاقوت حموی، 2/194، 422: «یعمل فى هذه المحالّ فى أیامنا هذه الکاغد» و «و فیها یعمل الیوم الکاغد».