معماری به‌مثابه بیانی سیاسی: تأثیر زمینه‌ها و اهداف سیاسی بر معماری مصر دوره ممالیک بحری (648-784ﻫ)
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
زهرا حبیبی
1
(کارشناسی ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران)
فریبا پات
2
(استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشگاه الزهراء، تهران، ایران)
نگار ذیلابی
3
(استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران)
کلید واژه: ممالیک بحری, معماری مصر اسلامی, معماری و سیاست,
چکیده مقاله :
معماری مصر در دوره ممالیک بحری شاهد برپایی شماری از سازه ها متأثر از زمینه‌ها و اهداف سیاسی بود. این زمینه‌ها، عناصر و اسلوب‌هایی را به معماری افزودند و عرصه را برای افزایش شمار بناهایی با چنان مشخصه‌ها فراهم کردند. این مقاله این پرسش را پاسخ می دهد که عوامل سیاسی چگونه بر معماری ممالیک بحری در مصر اثر گذاشتند؛ چه بناهایی تحت‌تأثیر این عوامل پدید آمدند و مشخصات متناظر با امر سیاسی در این بناها چه بود؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عوامل و اهدافی نظیر مشروعیت سیاسی، تسلط بر جامعه، حفظ حکومت و ثروت، تبدیل مصر به مرکز خلافت و نیز مسئله هویت، ممالیک را به سوی افزایش فعالیت‌های معماری سوق داد. همچنین بناهایی چون طباق، مسجد جامع، مدرسه، خانقاه، زاویه، حمام، رباط، سبیل‌کُتاب و مقبره و سازه‌هایی نظیر میدان‌ها و پل‌ها از جمله بناهایی هستند که تحت‌تأثیر زمینه‌های سیاسی در مصر پدید آمدند.
A number of architectural activities in Egypt during the Mamluks period were influenced by the political context and the goals and factors that associated with it. These contexts added elements and styles to the architecture and provided an area for increasing the number of buildings with such as characteristics. The aim of this research is answer the questions by descriptive-analytical and statistical methods: how did political factors affect the architecture of Mamluks in Egypt? Which buildings were created under the influence of these factors? Findings show that factors and goals such as political legitimacy, domination of society, maintaining government and wealth, turning Egypt into the center of the caliphate, and the question of identity, led the country to increase architectural activities.Also, buildings such as ṭibāq, Jām‛, madrasah, khānqāh, zāwiyah, ḥamām, ribāṭ, sabīl-kuttāb and tombs and structures such as squares and bridges are among the buildings that emerged under the influence of political contexts in Egypt.
قرآن کریم.
ابن ایاس، محمد بن احمد، بدایع الزهور فی وقایع الدهور، بهکوشش محمد مصطفی، بیروت، مکتبة دارالباز، بی‌تا.
ابن بطوطه، محمد بن عبد الله، رحلة ابن بطوطه: تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار، به کوشش عبدالهادی تازی، بی‌جا، مطبوعات أکادیمیة المملکة المغربیة، ۱۹۹۷م.
ابن دقماق، ابراهیم بن محمد بن ایدمیر علائی، انتصار لواسطة عقدالامصار، بیروت، مطبعه الامیریه الکبری، بی‌تا.
ابن شداد، عزالدین بن محمد بن علی بن ابراهیم، تاریخ الملک الظاهر، بهکوشش احمد حطیط، بیروت، مؤسسه الریان، 1430ق.
ابن مماتی، اسعد بن مهذب، کتاب قوانین الدواوین، به کوشش عطیه عزیز سوریال، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق.
ابن‌تغری بردی، جمال‌الدین ابوالمحاسن، المنهل الصافی و المستوفی بعد الوافی، به کوشش محمد محمد امین، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1984م.
همو، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، وزارة الثقافة و الإرشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة، بی‌تا.
ابن‌حبیب، حسن بن عمر بن حسن، تذکرة النبیه فی أیام المنصور و بنیه، به کوشش محمد محمد امین و سعید عبدالفتاح عاشور، مطبعة دارالکتب، 1976م.
ابن‌شاهین ظاهری، غرس‌الدین خلیل، زبدةالکشف الممالک و بیان الطرق المسالک، پاریس، مطبعة الجمهوریة، 1894م.
ابن‌فرات، ناصرالدین محمد بن عبدالرحیم، تاریخ ابن الفرات، به کوشش قسطین زریق و نجلا عزالدین، بیروت، المطبعة الامیر کانیه، 1938م.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابویوسف، دوریس برن، معماری اسلامی در قاهره، ترجمه اردشیر اشراقی، تهران، مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»، 1391ش.
اسلامی، غلامرضا، حامد کامل‌نیا، معماری جمعی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1393ش.
بادکوبه هزاوه، احمد، «جامع، مسجد»، دانشنامه جهان اسلام، ج 9، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، 1393ش.
بلر، شیلا، جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی (2)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، فرهنگستان هنر، 1397ش.
بیبرس منصوری، التحفة الملوکیة فی الدولة الترکیة؛ تاریخ دولة الممالیک البحریة فی الفترة من ۶۴۸-۷۱۱ هجریه، بهکوشش عبدالحمید صالح حمدان، ج 1، قاهره، الدار المصریة اللبنانیة، ۱۴۰۷ق.
همو، زبدة‌الفکر فی تاریخ الهجرة، بهکوشش دونالد سیدنی ریچاردز، بیروت، المؤسسة الألمانیة للبحث العلمی، 1419ق.
جبرتی، عبدالرحمن، عجائب الآثار فی تراجم‌الاخبار، قاهره، مطبعة دارالکتاب المصریة، 1997م.
حسن‌زاده کلشانی، جعفر، و مهدی جلیلی، «طباق» آموزشکده‌های نظامی دولت ممالیک»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش21، بهار و تابستان 1394.
دهمان، محمد احمد، معجم الالفاظ التاریخیة فی العصر المملوکی، دمشق، دارالفکر، بیروت، دارالفکر المعاصر، 1410ق.
دواداری، ابوبکر بن عبدالله بن آیبک، کنزالدرر و جامع‌الغرر، بهکوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، 1391ق.
رامین، علی، مبانی جامعه‌شناسی هنر، تهران، نشر نی، 1392ش.
رزق، عاصم محمد، خانقاوات الصوفیه فی مصر فی العصر الایوبی و المملوکی، قاهره، مکتبة مدبولی، 1417ق.
رفاعی، انور، تشکیلات اسلامی، ترجمه جمال موسوی، مشهد، به‌نشر، 1393ش.
رهبری، نسرین، «بررسی تعاملات ممالیک با مذاهب اربعه»، فرهنگ پژوهش، ش 25، 1395ش.
زیدی، مفید، عصر المملوکی، عَمان، دار أسامة للنشر و التوزیع، 2009م.
سامح، کمال‌الدین، العمارة الاسلامیة فی مصر، مصر، مکتبة النهضة المصریة، بی‌تا.
سخاوی، ابوالحسن نورالدین علی بن خلف، تحفة‌الاحباب و بغیة‌الطلاب فی الخطط و المزارات و تراجم و البقاع المبارکات، بهکوشش محمود ربیع و حسن قاسم، قاهره، مطبعة العلوم و الآداب، 1356ق.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، تاریخ خلفاء، بیروت، دار ابن حزم، 1424ق.
همو، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و قاهره ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، دار الاحیاء الکتب العربیة، 1967م.
ششتاوی، محمد، میادین قاهرة فی‌العصر مملوکی، قاهره، دارالافاق العربیة، 1419ق.
صفدی، صلاح‌الدین خلیل بن آیبک صفدی، الوافی بالوفیات، بهکوشش احمد ارناووط و تزکی مصطفی، بیروت، دار الاحیاءالتراث العربی،1420ق.
عبدالجبار، عفاف، «المراة واسهاماتها العمرانیة فی دولة الممالیک البحریة (648 -784ﻫ /1250-1383م)»، دراسات فی آثار الوطن العربی، جامعة الفیوم، 2017م.
عرینی، سید باز، ممالیک، بیروت، دارالنهضة العربیة، بی‌تا.
عسقلانی، حافظ بن حجر، إنباءالغمر بأنباءالعمر، به کوشش حسن حبشی، قاهره ، لجنة احیاء التراث الاسلامی، 1389م.
قاسم، عبده قاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی دورۀ پادشاهان مملوکی، ترجمه بهزاد مفاخری، تهران، سروش، 1396ش.
همو، النیل و المجتمع المصری فی عصر سلاطین الممالیک، قاهره، دارالمعارف، 1978ق.
قلقشندی، ابوالعباس احمد، صبح‌الأعشی فی صناعه الإنشاء، قاهره، مطبعه الامیریه، 1915ق.
کریمیان سردشتی، نادر، عبدالکریم عطارزاده، «رباط»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، دانشنامه جهان اسلام، ج 19، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1393ش.
گرابار، اولگ، شکل‌گیری هنر اسلامی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379ش.
گلیجانی مقدم، نسرین، تاریخ‌شناسی معماری ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1386ش.
لاپیدوس، ایرا، مدن اسلامی فی عهد الممالیک، بیروت، الأهلیه للنشر و التوزیع. ، 1987م.
محمد امین، محمد، «وقف در عصر ممالیک مصر»، ترجمه فرزاد کیانی، میراث جاودان، س 6، ش 2، 1377ش.
همو، اوقاف و الحیاة‌الاجتماعیة فی‌المصر 648-923ﻫ /1250-1517م، قاهره، دارالکتب الوثائق القومیه، 1435ق.
محمد نوار، سامی، منشآت‌المائیة بمصر و حتی نهایة العصر المملوکی، دارالوفاء لدنیا و النشر، بی‌تا.
مقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی، السلوک لمعرفة دول الملوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت ، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
همو، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، مصر، مطبعة‌النیل، 1323-1326ق.
منفرد، افسانه، «حمام»، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج 14، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1389ش.
نویری، شهاب‌الدین احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون‌الادب، به کوشش نجیب مصطفی فواز و حکمت کشلی فواز، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2004م.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابو عبدالله، معجم‌البلدان، بیروت ، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
Al-harithy, Howayda, “The Concept of Space in Mamluk Architecture”, Muqarnas, Vol. 18, 2001.
Ali Ibrahim, Laila, “Residential Architecture in Mamluk Cairo”, Muqarnas, Vol. 2, The Art of the Mamluks, 1984.
Berkey, Jonathan P., “Popular Culture under the Mamluks: A Historiographical Survey”, Mamlūk Studies Review, Vol. 9, 2005.
Fernands, L., “Mamluk Architecture and the Question of Patronage”, Mamluk Studies Review, Vol. 1, 1997.
Idem, The Evolution of a Sufi Institution in Mamluk Egypt: the Khanqah, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988.
Homerin, Th. Emil, “Saving Muslim Souls: The Khanqah and the Sufi Duty in Mamluk Lands”, Mamluk Studies Review, Vol. 3, 1999.
Humphreys, R. Stephen, “The Expressive Intent of the Mamluk Architecture of Cairo: A Preliminary Essay”, Studia Islamica, No. 35, 1972.
Lapidus, Ira M., “Mamluk Patronage and the Arts in Egypt: Concluding Remarks”, Muqarnas, Vol. 2, The Art of the Mamluks, Published by: Brill, 1984.
Levy, Yaacov, “Symbiotic Relations: Ulama and the Mamluk Sultans”, Mamlūk Studies Review, Vol. 13, 2009.
Rabbat, Nasser, “Perception of Architecture in Mamluk Sources”, Mamluk Studies Review, Vol. 6, 2002.
_||_Qurʾān- i Karīm
Abdul Jabbar, Ifaf, “Woman and Her Architectural Contributions in Mamluk Maritime State (648A.D, 1383-1250A.D\784A.H)”, Dirāsāt fī Āthār al- Watan al- ʿArabī, Arab Republic of Egypt, Fayoum University, 2017.
Abouseif, Doris Behrens, Islamic Architecture in Cairo: An Introduction, Trans. Ardeshir Eshraqi, Tehran, Mawʾassisa Taʾlīf, Tarjuma wa Nashr- i Āthār- i Hunarī “Matn”, 1391/ 2012.
Ali Ibrahim, Laila, Residential Architecture in Mamlūk Cairo, Muqarnas, Vol. 2, The Art of the Mamlūks, Published by: Brill, 1984.
ʿAsqalānī, Ḥāfiẓ b. Ḥijar, Anbāʾ al-Ghamr bi-Abnāʾ al-ʿAmr, Revised by Ḥasan Ḥabashī, Cairo- Egypt, Supreme Council for Islamic Affairs, lajna Iḥyāʾ al- Turāth al- Islāmī, 1389 AH/ 1970.
Badkoubeh Hazaveh, Ahmad, “Jāmiʿ Masjid”, Vol. 9, Encyclopedia of the World of Islam, 1393/ 2014.
Baybars al-Manṣūrī, al-Tuḥfa al-Mulūkiyya fī al-Dawla al-Turkiyya, Taʾrīkh Dawlat al-Mamālik al-Baḥriyya fī al-Fatra Min 648–711Hijriyya, Revised by ʿAbd al-Ḥamīd Sāliḥ Hạmdān, Vol. 1, Cairo- Egypt, al- Dār al- Misriyya al- Lubnāniyya, 1407 AH/ 1987.
Idem, Zubdat al- Fikr fī Taʾrīkh al- Hijrat, Revised by Donald Sidney Richards, Beirut, al- Mawʾassisa a- Almāniyya lil- Bahth al- ʿIlmī, 1419 AH/ 1999.
Berkey, Jonathan P., Popular Culture under the Mamlūks: A Historiographical Survey, Mamlūk Studies Review Vol. 9., 2005.
Blair, Sheila&Bloom, Jonathan, The art and architecture of Islam 1250 – 1800 (Hunar wa Miʿmārī- yi Islāmī(2), Trans. Yaghoub Azhand, Tehran, Iranian Academy of the Arts, 1397/ 2018.
Dahmān, Muḥammad Aḥmad, Muʿjam al- Alfāẓ al- Taʾrīkhiyya fī al- ʾAṣr al- Mamlūkī, Syria, Dār al- Fikr, Beirut, Dār al- Fikr al- Maʿāṣir, 1410 AH/ 1990.
Dawādārī, Abūbakr b. ʿAbdullāh b. Aybak, Kanz al- Durar wa- Jāmiʾ al- Ghurar, Revised by Saʿīd ʿAbd al- Fattāḥ ʿĀshūr, Cairo, 1391 AH/ 1971.
Fernands, Mamlūk Architecture and the Question of Patronage, Mamlūk Studies Review Vol. 1, 1997.
Idem, The Evolution of a Sufi Institution in Mamlūk Egypt: the khānqāh, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988.
Golijani Moghaddam, Nasrin, Tārīkh- Shināsī- yi Miʿmārī- yi Iran, Tehran, University of Tehran Press, 1386/ 2007.
Grabar, Oleg, The Formation of Islamic Art, Trans. Mehrdad Vahdati Daneshmand, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies, 1379/ 2000.
al-harithy, Howayda, The Concept of Space in Mamlūk Architecture, Muqarnas, Vol. 18, Published by: Brill, 2001.
Hasanzade Kalashani, Jafar& Jalili, Mahdi, "“Tebaq” Military College of Mamalik State", The Journal of Islamic History and Civilisation, Volume 11, Issue 21 - Serial Number 21, 1394/ 2016.
Homerin, Th. Emil, Saving Muslim Souls: The khānqāhAnd The Sufi Duty In Mamlūk Lands, Mamlūk Studies Review Vol. 3, pp. 59-83. 1999.
Humphreys, R. Stephen, The Expressive Intent of the Mamlūk Architecture of Cairo: A Preliminary Essay, StudiaIslamica, No. 35, Published by: Maisonneuve & Larose, 1972.
Ibn Baṭṭūṭa, Muḥammad b. ʿAbdullāh, Riḥla Ibn Baṭṭūṭa, Tuḥfat An-Nuẓẓār Fī Gharāʾib Al-Amṣār Wa ʻAjāʾib Al-Asfār, Revised by Tāzī, ʿAbd al- Hādī, (Und.), Maṭbūʿāt Akādīmiyya al- Mamlika al- Maghribiyya, 1997.
Ibn Duqmāq, Ibrāhīm b. Muḥammad b. Aydamur ʿAlāʾī, Intiṣār li- Wāsiṭat ʿIqd al- Amṣār, Beirut, Maṭbaʿa al- Amīriyya al- Kubrā, (Und.).
Ibn al- Furāt, Nāṣir al- Dīn Muḥammad b. ʿAbd al- Raḥīm, Tāʾrīkh-i Ibn al- Furāt, Revised by Constantin Zureiq & Najla Izzedin, Beirut, al- Maṭbaʿa al- Amīr Kāniyya, 1938.
Ibn Ḥabīb, Ḥasan ʿUmar b. Ḥasan, Tadhkirat al- Nabīh Fī Ayyām al- Manṣūr wa- Banīh, Revised by Muḥammad Muḥammad Amīn & Saʿīd ʿAbd al- Fattāḥ ʿĀshūr, Maṭbaʿa Dār al- Kutub, 1976.
Ibn Iyās, Muḥammad b. Aḥmad, Badāʾiʿ al-Zuhūr fī Waqāʾiʿ al-Duhūr, Revised by Muḥammad Muṣṭafā, Beirut, Maktaba dar al-Bāz, (und.).
Ibn Kathīr, Ismāʿīl b. ʿUmar, al- Bidāya wa ʾl- Nihāya, Beirut, Dār al- Fikr, (Und.).
Ibn Mammātī, Asʿas b. Muhadhdhab, Kitāb Qawānīn al- Dawāwīn, Revised by Atiya Aziz Suryal, (Und.), Maktaba Madbūlī, 1411 AH/ 1991.
Ibn Shaddād, ʿIzza al- Dīn b. Muḥāmmad b. ʿAlī b. Ibrāhīm, Tāʾrīkh al- Malik al- Ẓāhir, Revised by Aḥmad Ḥaṭīṭ, Beirut- Lebanon, Mawʾassisa al- Rayān, 1430 AH/ 2009.
Ibn Shāhīn Ẓāhirī, Gharas al- Dīn Khalīl, Zubdat Kashf al-Mamālik wa-bayān al-Ṭuruq wa-al-Masālik, Paris, Maṭbaʿa Jumhūriyya, 1894.
Ibn Taghrībirdī, Jāmāl al- Dīn Abū al- Maḥāsin, al- Manhal al- Ṣāfī wa-al-Mustawfā baʿd al- Wāfī, Revised by Muḥammad Muḥammad Amīn, al- Hayʾa al- Miṣriyya, al- ʿĀma lil- Kitāb, 1984.
Idem, al-Nujūm al-Zāhira fī Mulūk Miṣr wa ʾl- Qāhira, Cairo, Wizārat al- Thaqāfa wa ʾl- Irshād al- Qawmī, Mawʾassisa al- Miṣriyya, al- ʿĀma, (Und.).
Islami, Gholamreza& Kamelnia, Hamed, Miʿmārī- yi Jamʿī, Tehran, University of Tehran Press, 1393/ 2014.
Jabartī, ʿAbd al- Raḥman, ʿAjaʾib al- Āthār fī Tarājim al- Akhbār, (Und.), Maṭbaʿa Dār al- Kitāb al- Miṣriyya, 1997.
Karimian, Sardashti &Nader, Attarzadeh, Abdolkarim, “Ribāṭ”, Gholam-Ali Haddad-Adel (as Supervisor), Encyclopedia of the World of Islam, Vol. 19, Tehran, The Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1393/ 2014.
Lapidus, Ira, Muslim cities in the later Middle Ages, Beirut, al- ʾAhliyya lil- Nashr wa al- Tawzīʿ, 1987.
Idem, Mamlūk Patronage and the Arts in Egypt: Concluding Remarks, Muqarnas, Vol. 2, The Art of the Mamlūks, Published by: Brill, 1984.
Levy, Yaacov, Symbiotic Relations: Ulama and the Mamlūk Sultans, Mamlūk Studies Review Vol. 13, 2009.
Maqrīzī, Taqī al- Dīn Aḥmad b. ʿAlī, al- Sulūk li-Maʿrifat Duwal al- Mulūk, Revised by ʿAbd al- Qādir ʿAṭāʾ, Beirut- Lebanon, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 1418 AH/ 1991.
Idem, al-Mawāʿiẓ wa-al-Iʿtibār bi- Dhikr al-Khiṭaṭ wa-al- Āthār, Egypt, Maṭbaʿa al- Nīl, 1323- 1326 AH/ 1906- 1909 AD.
Mohammad Amin, Mohammad, “Waqf dar ʿAṣr- i Mamālīk- i Miṣr”, Trans. Farzad Kiani, Mīrāth- i Jaw(i)dān, Vol. 3, Issue 2, 1377/ 1998.
Idem, Al-Awqāf wa al-Ḥayāt al-Ijtimāʿiyya fī Miṣr 648- 923 AH/ 1250-1517 AD, Cairo, Dār al- Kutub al- Wathāʾiq al- Qawmiyya, 1435 AH/ 2014.
Monfared, Afsaneh, “Ḥammām”, Gholam-Ali Haddad-Adel (as Supervisor), Encyclopedia of the World of Islam, Vol. 14, Tehran, The Center For The Great Islamic Encyclopedia, 1389/ 2010.
Muḥammad Nawwār, Sāmī, Munshiāt al- Māʾiya bi- Miṣr wa Ḥattā Nihāya al- ʿAṣr al- Mamlūkī, Dār al- Wafāʾ li- Dunyā wa al- Nashr, (Und.).
Nuwayrī, Shahāb al- Dīn Aḥmad b. ʿAbd al- Wahhāb, Nihāyat al-Irab fi Funūn al-Adab, Revised by Najīb Muṣṭafā Fawwāz & Ḥikmat Kishlī Fawwāz, Beirut- Lebanon, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, 2004.
Qalqashandī, Abū al- ʿAbbās Aḥmad, Ṣubḥ al- Aʿshā fī Ṣināʿat al- Inshāʾ, Cairo, Maṭbaʿa al- Amīriyya, 1915.
Qāsim, ʿAbduh Qāsim, Tārīkh- i Siyāsī wa Ijtimāʿī- yi Dawra- yi Pādishāhān- i Mamlūkī, Trans. Behzad Mafakheri, Tehran, Surūsh, 1396/2017.
Idem, al-Nīl wa-al-Mujtamaʿ al-Miṣrī fī ʿAṣr Salāṭīn al-Mamālīk, Cairo, Dār al- Maʿārif, 1978.
Rabbat, Nasser, Perception of Architecture in Mamlūk Sources, Mamlūk Studies Review Vol. 6, 2002.
Rahbari, Nasrin, Barrisī- yi Taʿāmulāt- i Mamālīkbā Madhāhib- i Arbaʿa, Farhang- i Pazhūhish, Vol. 9, Issue 25 - Serial Number 25, 1395/ 2016.
Ramin, Ali, Mabānī- yi Jāmiʿa- Shināsī- yi Hunar, Tehran, Nashr- i Niy, 1392/ 2013.
Rifāʿī, Anwar, Tashkīlāt Islāmī, Trans. Jamal Mousavi, Mashhad, Bih Nashr, 1393/ 2015.
Rizq, ʿĀṣim Muḥammad, Khānqāwāt al- Ṣūfiyya Fī Miṣr Fī al- ʿAṣr al- Ayyūbī wa Mamlūkī, Cairo, Maktaba Madbūlū, 1417 AH/ 1997.
Ṣafadī, Ṣalāḥ al- Dīn Khalīl b. Aybak Ṣafadī, al- Wāfī bi-l- Wafayāt, Revised by Ahmad Arnaout & Turki Mostafa, Beirut, Dār Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, 1420 AH/ 1999.
Sakhāwī, Abū al- Ḥasan Nūr al- Dīn ʿAlī b. Khalaf, Tuḥfat al- Aḥbāb wa-Baghīyat al- Tullāb fī al- Khiṭaṭ wa-al- Mazārāt wa- Tarājim wa-al- Baqqāʻ al-Mubārakāt, Revised by Maḥmūd Rabīʿ & Ḥasan Qāsim, Cairo, Maṭbaʿa al- ʿUlūm wa al- Ādāb, 1356 AH/ 1938.
Sāmiḥ, Kamāl al- Dīn, al- ʿImārat al- Islāmiyya fī Miṣr, Egypt, Maktaba al- Nahḍat al- Miṣriyya, (Und.).
Shashtāwī, Muḥammad, Mayādīn al-Qāhira fī al-ʿAṣr al-Mamlūkī, Cairo, Dār al- Āfāq al- ʿArabiyya, 1419 AH/ 1999.
Suyūṭī, Jalāl al- Dīn ʿAbd al- Raḥman, Taʾrīkh Khulafāʾ, Beirut, Dār Ibn Ḥazm, 1424 AH/ 2004.
Idem, Ḥusn al- Muḥāḍira fī Tārīkh Miṣr wa al-Qāhira, Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Dār Iḥyāʾ al- Kutub al- ʿArabiyya, 1967.
ʿUraynī, al-Sayyid al-Bāz, Mamālīk, Beirut, Dār al- Nahḍat al- ʿArabiyya, (Und.).
Yāqūt Hamawī, Shahāb al- Dīn Abū ʿAbdullāh, Muʿjam al- Buldān, Beirut, Beirut- Lebanon, Dār al- Iḥyāʾ al- Turāth al- ʿArabī, (Und.).
Ziydī, Mufīd, ʿAṣr- i al- Mamlūkī, Jordan- Oman, Osama for Publishing, 2009.