تاریخنگاری گَردیزی در زین الاخبار: رویکرد و روش
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
مجتبی خلیفه
1
(گروه تاریخ،دانشکده ادبیات، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.)
ستاره غفاری بیجاری
2
(کارشناس ارشد تاریخ، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران)
کلید واژه: گردیزی, زینالاخبار, تاریخنگاری اسلامی, تاریخنگاری فارسی, رویکرد اجتماعی,
چکیده مقاله :
عبدالحی گَردیزی نویسنده زینالاخبار یا تاریخ گردیزی از جمله آخرین مورخان دوره نخست غزنوی است. این مقاله بر آن است تا رویکرد و روش گردیزی در تاریخ نگاری را واکاود و بازنماید. اگرچه گردیزی به ظاهر تاریخ خود را در شمایل تاریخی عمومی نگاشته، اما بخش هایی از آن تاریخ سلسله ای و محلّی است. گردیزی برخلاف بسیاری از مورخان سنتی و احتمالا متأثر از رویکرد و آثار ابوریحان بیرونی به موضوعات و مباحث اجتماعی و قوم شناسی پرداخته و در این زمینه گزارش های ارزنده و سودمندی به دست داده‌است. در روایت های گردیزی گاه رگه هایی از تساهل مذهبی را می توان یافت؛ اگرچه رویکرد اعتقادی او نسبت به ادیان و مذاهب دیگر بی طرفانه نیست، اما نسبت به مورخان معاصراش تعصب مذهبی کمتری داشته است. گردیزی در برخی مواضع، هرچند گاه سطحی، دست به تبیین و تحلیل و نقد زده‌است، در نتیجه وی در برابر رویکرد عقلانی و نقلی موضعی میانه را برگزیده‌است. نقطه ضعف گردیزی پایبندی بیش از حد به خلاصه نویسی است.
Gardīzī is one of the last historians of the first Ghaznavid period. His biography is vague and unknown and Zayn al-Akhbār is his only historical work. This article seeks to examine Gardīzī approach as well as method in his historiography. Gardīzī has written Zayn al-Akhbār as a general history and possibly influenced by Abu Rihan's works, he have paid special attention to social themes and devoted parts of his book to recognizing ethnic groups and representing different cultures. There is also a kind of religious tolerance can be found in his work, however, he is not completely neutral in some narrations. He has a less fanatical among the historians of this era in looking at different religions. Sometimes he has explained, analyzed and criticized, even superficially and as a result, he has chosen a moderate rational and narrative approach. Gardīzī's weakness is his excessive adherence to abridgment.
اتکینسون، آر.اف، «فلسفه تاریخ: نگاهی به دیدگاههای رایج در فلسفه معاصر تاریخ»، فلسفه تاریخ، روششناسی و تاریخنگاری، ترجمه حسینعلی نوذری، تهران، طرح نو، 1392ش.
استنفورد، مایکل، درآمدی بر فلسفه تاریخ، احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، 1384ش.
بارتولد، و.و، ترکستاننامه، کریم کشاورز، تهران، انتشارات آگاه، 1366ش.
باسورث، کلیفورد ادموند، «تاریخ نگاری دوره غزنوی»، تاریخنگاری در ایران، یعقوب آژند، تهران، نشر گستره، 1388ش.
ترکمنی آذر، پروین، تاریخ نگاری در ایران، تهران، پژهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1392ش.
همو، درآمدی بر تاریخنگری در ایران، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1396ش.
جمشیدی، محمدحسن، و علیمحمد مؤذنی، «اندیشه سیاسی متجلی در ساختار روایتگری زین الاخبار گردیزی»، زبان و ادبیات فارسی(دانشگاه خوارزمی)، سال28، ش88، بهاروتابستان 1399.
حبیبی، عبدالحی، مقدمه زینالاخبار رک. گردیزی.
شعبان زاده لمر، بهمن، «بررسی اندیشه‌های تاریخی_سیاسی مورخان عصر غزنوی با تکیه بر عتبی، بیهقی و گردیزی»، تاریخنامه خوارزمی، ش3، بهار 1393.
فروزانی، ابوالقاسم، «زینالاخبار گردیزی اثری که باید از نو شناخته شود»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 4و5، بهمن و اسفند 1376.
گردیزی، عبدالحیّ بن ضحاک، زین الأخبار، بهکوشش عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.
مفتخری، حسین، مبانی علم تاریخ، تهران، سمت، 1392ش.
میثمی، جولی اسکات، تاریخنگاری فارسی، ترجمه محمد دهقانی، تهران، نشر ماهی، 1391ش.
موسیپور، ابراهیم، «تاریخ اجتماعی رویکردی نوین به مطالعات تاریخی»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش6، زمستان 1386.
Daniel. L. Elton, “The Rise and Development of Persian Historiography”, in Persian Historiography, ed. Charles Melvill, London, I.B.Tauris, 2012.
Nazim, Muhammad, The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge, Cambridge University Press, 1931.
_||_Atkinson, R.F., “falsafey-i tārikh: negāhi be didgāh hāy-i rāyej dar falsafeye moāser Tārikh”, Falsafey-i tārikh, Trans.Hosein-ali Nozari, Tarhe no, Tehran, 1392/2013.
Bartold, V.V., Torkestan-Nāme, Trans. Karim Keshāvarz, Nashre Āgah, Tehran, 1366/1988.
Bosworth, C.E, “Tārikh-negāri Dowreye Ghaznavi”, Tārikhnegari Dar Iran, Trans.Yaquob Āzhand, Nashr-i Gostare, Tehran, 1388/2009.
Daniel.L. Elton, “The Rise and Development of Persian Historiography”, in Persian Historiography, Charles Melvill, London, I.B.TAURIS, 2012.
Foruzani, Abolqasem, “Zain al-Akhbār-i Gardizi, Asari Ke Bayad Az No Shenakhte Shavad”, Ketāb-i Māh Tarikh wa Jughrāfiyā, Tehran, 1376/1996.
Gardizi, Abdal-hay Ibn Zahāk, Zayn al-Akhbār, Revised by Abdal-hay Habibi, Doniyay-i Ketab, Tehran, 1363/1985.
Jamshidi, Mohammad Hasan; Moazzeni, Ali Mohammad, “Andishey-i Siyasi motajal'li Dar Sakhtar-i Revayat-i Zain al-Akhbār-i Gardizi”, Zaban wa Adabi-yat-i Farsi, N.88, Tehran, 1399/2020.
Meysami, Jouli.Scot, Tarikh-Negāri Farsi, Trans.Mohammad Dehqāni, Nashr Maahi, Tehran, 1391/2012.
Moftakhaari, Hosseyn, Mabaniy-i Elm-i Tārikh, Samt, Tehran, 1392/2013.
Mousāpoor, Ebrahim, “Tārikh-i Ejtemāie, Ruykardi Novin be Motaleaat-i Tarikhi”, Tārikh wa Tamad'don-i Islami, N.6, 1386/2007.
Nazim, Muhammad, The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge University Press, 1931.
Sha'banzade-Lomar, Bahman, “Barrasi Andishe'hay-i Tārikhi-Siāsi Movarrekhān-i Ὰsr-i Ghaznavi Ba Tekye Bar Utbi, Bayhaqi wa Gardizi”, Tārikh-Nāme Kharāzmi, N.3, Tehran, 1393/2014.
Stanford, Michael, Darāmadi bar falsafey-i tārikh, Trans. Ahmad Gol-Mohammadi, Nashr-i Ney, Tehran, 1384/2003.
Torkamani-Azar, Parvin, Tārikh-negaari Dar Iran, Pazhuheshgah-i Olūm-i Ensani,Tehran, 1392/2013.
Idem, Darāmadi Bar Tārikh-Negāri Dar Iran, Pazhuheshgah-i Olūom-i Ensani, Tehran, 1396/2017.