المسالک و الممالک بکری: ارزیابى گزارش‌هاى او درباره ایران
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
مینا توانا
1
(دانش‌آموخته کارشناسى ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، ایران)
یونس فرهمند
2
(دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران)
کلید واژه: ابوعبید بکری, المسالک و الممالک, جغرافیانگاری در اندلس, جغرافیای تاریخی ایران,
چکیده مقاله :
از جمله آثار جغرافیایی تألیف شده در غرب جهان اسلام، المسالک و الممالک بکری (سده پنجم هجری) است؛ مؤلف به وصف تقریبا تمام گستره جغرافیاى شناخته‌شده روزگار خویش، به‌ویژه ایران و نواحى شرقى خلافت اسلامى اهتمام ورزیده و شاید از همین روست که کتابش برخلاف بسیارى از آثار نویسندگان مغربى، با اقبال عام روبه‌رو شده است. به نظر مى‌رسد جامعیت اثر و نیز وصف جغرافیاى اندلس که بیش از همگان بر آن وقوف داشته، از جمله دلایل شهرت این کتاب باشد. حال این پرسش پیش مى‌آید که کسى چون بکرى که سفرى بدین نواحى نداشته، مطالب کتابش، خاصه اطلاعات مربوط به ایران را، از کدام منابع اخذ کرده است؟ در این نوشتار به روش مطالعه تطبیقى درمى‌یابیم که ضعف عمده این اثر در حوزه ایران، استفاده صِرف نویسنده از آثار پیشینیان و بى‌بهره ماندن از مشاهدات و تجارب شخصى است.
Al-Masālik wa al-Mamālik by al-Bakri is a geographical work that was composed in the western part of the Muslim world in the 5th /11th century. The author describes the entire known world of his time including the eastern territories of Muslim Caliphate and particularly Iran. So, his book, unlike the works of many of his North African and Andalusian contemporaries, has found public favor. It seems that the popularity of al-Bakri’s work was due to his full description of the world or his geographical information of his own region which he was acquainted with. This arose some questions: how did he collect the material of his book when never personally travelled to many of the regions that he describes and also from what kind of sources did he obtain them? The present paper is a comparative study which shows that the main weakness of the al-Bakri’s book, the section regarding with Iran, is he only relied on the works of earlier geographers and contributed no information based on his personal observation Ḳurʾān-i Karīm. Aledavoud, Seyed Ali, “Ḥāfiẓ Ābrū”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Kazem Mousavi-Bojnourdi (as supervisor), Vol.20, Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopedia, 2013/ 1392. Anṣārī Dimashḳī, Shams al- Dīn Muḥammad b. Abī Ṭālib, Nukhbat al- Dahr Fī Adjāib al- Barr wa al- Baḥr, Trans. Hamid Tabibiyan, Tehran, Asāṭīr, 1382/ 2003. Bakri, Abdallāh b. ʿAbd al ʿAzīz, al- Masālik wal- mamālik, Revised by Van Leeuwen & André Ferré, Beirut, Dār al- Maghrib al- Islāmī, 1993/ 1371. Ibid, Mudjam Mā Istadjam min Asmā al- Bilād wa al- Mawāḍi, Revised by Muṣṭafa Saḳḳām, Beirut, ʿĀlam al- Kitāb, 1403 AH/ 1982 AD. Dastgerdi, Vahid, “ʿĀdat Ṭabīʾat-i Thānawī Ast”, Armaghān, Vol. 22, No. 8 & 9, October & November 1941/ 1320. Djayhānī, Abū al- Ḳāsim Aḥmad, Ashkāl al- Ālam, Revised by Firooz Mansouri, Tehran, Āstān-i Ḳuds- i Raḍawī, 1368/ 1989. Fazli Nejad, Ahmad, “Iran Zamiīn dar Tārīkh-Nigārī- yi Īlkhānān wa Mamālīk”, Pazhūhish- hā- yi Tārīkhī- yi Iran wa Islām, Fall & Winter 2015- 2014/ 1393, No. 15. Ḥādjī Khalīfa, Muṣṭafa b. ʿAbdallāh, Djahān- Namā, Istanbul, 2008/ 1386. Ibn al- Faḳīh, Aḥmad b. Muḥammad, al- Buldān, Revised by Yūsuf al- Hādī, Beirut, 1996 AD/ 1416 AH. Ibn Ḥawḳal, Abū al- Ḳāsim Muḥammad, Ṣurat al- Arḍ, Beirut, Dār al- Ṣādir,1938/ 1316. Ibn Ḥawḳal, Ṣurat al- Arḍ, Trans. Jafar Shoar, Tehran, Amīrkabīr, 1366, 1987. Ibn Khurdadhbih, ʿUbaydallāh b. ʿAbdallāh, al- Masālik wa al- Mamālik, Beirut, Dār Ṣādir, 1992/ 1370. Ibn Rusta, Aḥmad b. ʿUmar, al- Alāḳ al- Nafīsa wa Kitāb al- Buldān, Beirut, Dār al- Ṣādir, 1892/ 1270. Ibn Saʿīd al- Maghribī, ʿAlī b. Mūsā, al- Mughrib fī Ḥulya al- Maghrib, Revised by Manṣūr Khalīl ʿUmrān, Dār al- Kutub al- ʿIlmiyya, Beirut, 1997/ 1375. Iṣṭakhrī, Abū Isḥāḳ Ibrāhīm b. Muḥammad, al- Masālik wa al- Mamālik, Revised by Aḥmad b. Sahl, Beirut, Dār Ṣādir, 1927/ 1305. al- Istibṣār fī Adjāib al- amṣār, Revised by ʿAbd al- Ḥamīd Saʿd Zaghlūl, Baghdad, Dār al- ShuThaḳāfiyya, 1986/ 1364. Krachkovskii, Ignatii Iulianovich, Tārīkh-Niwishta- hā- yi Djughrāfiyā dar Djahān- i Islām (Istoriia arabskoi geograficheskoi literatury), Trans. Abul-Qasim Payandeh, Tehran, Intishārāt- i ʿIlmī wa Farhangī, 1379/ 2001. Krawulsky, Dorothea, “Iḥyā- yi Nām- i Iran dar ʿAhd-i Īlkhānān- i Mughūl”, History of Foreign Relations, Trans. Ali Bahramian, Vol. 1, No. 1, Winter 2000/ 1378. Maḳdisī, Abū ʿAbdallāh Muḥammad b. Aḥmad, Aḥsan al- Taḳāsīm fī Marifat al- Aḳālīm, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.). Maḳdisī, Mutahhar b. Ṭāhir, al- Bad wa l- Tarīkh, Maktaba al- Thaḳāfa al- Dīnīyya, (Und.). Masʿūdī, Murūdj al-Dhahab wa- Maādin al- Djawhar, Revised by Asʿad Dāghir, Qom, Dār al- Hidjra, 1409 AH/ 1988 AD. Molina, l,”al- ‘Udhri”, Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol.10, Liden, E.J. rille, 2000. Provencal, Levi, “Abu Ubayd Al-Bakri”, Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol.1, Liden, E.J. Brille, 1986. Reza, Enayatollah, “Idrīsī, Muḥammad b. Muḥammad”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Kazem Mousavi-Bojnourdi(as supervisor), Vol.7, Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopedia, 1375/ 1996. Ibid, “Abū ʿUbayd Bakrī”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Vol.20, Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopedia, 1372/ 1993. Ibid, “Djughrāfiyā, Dawra- yi Djughrāfiyā- yi ʿUmūmī- yi Kilāsīk (classic)”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī,Vol.18, Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopedia, 1389/ 2010. Shoar, Jafar, “Ibn Ḥawḳal”, Dāirat al- Maārif-i Buzurg-i Islāmī, Kazem Mousavi-Bojnourdi (as supervisor), Vol.3, Tehran, The Centre For The Great Islamic Encyclopedia, 1374/ 1995. Al-Suyūṭī, Ḥāfiẓ Djalāl al- Dīn Abd al- Raḥmān, Bughyat Wuāt fī Tabaḳāt al- Lughawiyyīn wa- l- Nuḥāt, Revised by Muḥammad abū l- Faḍl Ibrāhīm, Īsā al- Bābī al- Ḥalabī wa- Shirkā, 1384 AH/ 1964 AD. Ṭabarī, Abū Djaʿfar Muḥammad b. Djarīr, Tarīkh al- Umam wa al- Mulūk, Revised by Muḥammad abū l- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, Dār al- Turāth, 1387 AH/ 1967 AD. Yāḳūt Hamawī, Mudjam al- Buldān, Beirut, Dār Ṣādir, 1995/ 1373. Zamakhsharī, Abū al- Ḳāsim Maḥmūd b. ʿUmar, al- Djibāl wa al- Miyāh wa al- Amkina( al- Amkina wa al- Djibāl wa al- Miyāh), Leiden, Brill, 1855/ 1233.
آل داوود، سید علی، «حافظ ابرو»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج20، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1392ش.
ابن الابّار، ابی عبدالله محمد بن عبدالله بن ابی بکر القضاعی، الحلة السیراء، به کوشش حسین مونس، قاهرة، 1963م.
ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة الارض، دارصادر، بیروت، 1938م.
ابن خرداذبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، بیروت، دارصادر، 1992م.
ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسة و یلیه کتاب البلدان، بیروت، دارصادر، 1892م.
ابن سعید مغربی، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش منصور خلیل عمران، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1997م.
ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ﻫ.
ابوغُنیم، عبدالله یوسف، مصادر البکری و منهجه الجغرافی، کویت، ذات السلاسل للطباعة و النشر و التوزیع، 1996م.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمد، مسالک و ممالک، به کوشش احمد بن سهل، بیروت، دارصادر، 1927م.
انصاری دمشقی، شمس الدین محمدبن ابى طالب، نخبة الدهر فى عجائب البر و البحر، ترجمه حمید طبیبیان، تهران، اساطیر، 1382ش.
بکری، عبداللهبن عبدالعزیز، المسالک و الممالک، به کوشش آدریان فان لیوفن و اندری فیری، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1993م.
همو، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، عالم الکتاب، 1403ﻫ.
توانا، مینا، ایران و عراق در المسالک و الممالک بکری: بررسی انتقادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران، به راهنمایی یونس فرهمند، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تابستان 1394.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش یوسف الهادی، قاهرة، دارالثقافیة للنشر، 1423ﻫ.
جیهانی، ابوالقاسم احمد، اشکال العالم، به کوشش فیروز منصوری، تهران، آستان قدس رضوی، 1368ش.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، جهان نما، استانبول، 2008م.
دستگردی، وحید، «عادت طبیعت ثانوی است»، ارمغان، دوره بیست و دوم، شماره 8 و 9، آبان و آذر 1320ش.
رضا، عنایتالله، «ادریسی، محمدبن محمد»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج7، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1375ش.
همو، «ابوعبید بکری»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، جلد5.
زمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر، الجبال و المیاه و الامکنة، لیدن، بریل، 1855.
سیوطی، حافظ جلال الدین عبدالرحمان، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، عیسی البابی الحلبی و شرکاء، 1384ﻫ/ 1964م.
شعار، جعفر، «ابن حوقل»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج3، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1374ش.
ضبّی، احمدبن یحیی بن احمد بن عمرة، بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس، مادرید، مطبعة روخس، 1884م.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387ﻫ/ 1967م.
فتح بن خاقان، ابی نصر الفتح بن محمد بن عبیدالله القیسی الاشبیلی، قلائد العقیان، به کوشش حسین یوسف خریوش، اردن، مکتبة المنار، 1409ﻫ/1989م.
فضلینژاد، احمد، «ایران زمین در تاریخ نگاری ایلخانان و ممالیک»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، پاییز و زمستان 1393، شماره 15.
قدامة بن جعفر، نبذة من کتاب الخراج و صناعة الکتابة، لیدن، بریل، 1889م.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشتههای جغرافیایی در جهان اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1379ش.
کراوولسکی، دروتیا، «احیای نام ایران در عهد ایلخانان مغول»، ترجمه علی بهرامیان، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال اول، شماره 1، زمستان 1378.
مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، به کوشش اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ.
مقدسی، ابو عبدالله شمس الدین محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، بیروت، دارصادر.
مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة.
یاقوت حموی، معجمالبلدان، بیروت، دارصادر، 1995م.
Molina, l,”al- ‘Udhri”, Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol.10, Liden, E.J. rille, 2000.
Provencal, Levi, “Abu Ubayd Al-Bakri”, Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol.1, Liden, E.J. Brille, 1986.
[6]. آنچه تاکنون از المسالک و الممالک بکری بهدست ما رسیده، تلفیق اطلاعات ناقصى است از نسخ خطی این اثر در کتابخانههای مختلف جهان که به کوشش آدریان فان لیوفن و اندری فیری، در دو جلد فراهم آمده است (برای اطلاع از نسخ خطی موجود المسالک و الممالک بکری، نک. ابوغنیم 60-67؛ نیز نک. مقدمه سعد غراب بر المسالک و الممالک بکری، 1/ 23-27).
.[9] جغرافیدانانی چون زمخشری در الجبال و الاماکن و المیاه، یاقوت در معجمالبلدان؛ قزوینی در آثارالبلاد و اخبار العباد؛ انصاری دمشقی در نخبة الدهر فى عجایب...؛ قلقشندی در صبح الاعشی و حاجیخلیفه در جهاننما از المسالک و الممالک بکری استفاده بسیار کردهاند؛ نیز نک. مقری، 4/ 26.
.[12] کراچکوفسکی، 218؛ Provencal, 155.
.[14] سفر اول بکری به واسطۀ هجوم عبادیان از ولبه و شلطیش، زادگاهش، به قرطبه بود که در همانجا بالید و به علمآموزی پرداخت. سفرهای بعدی وی به اشبیلیه و المریه به سبب مناصب حکومتیاش بوده. بکری پس از آن به قرطبه بازگشت و تا پایان عمر همانجا ماند (ابن الابار، 2/180- 185؛ ابن بشکوال، 277؛ فتح بن خاقان، 189؛ ابن سعید مغربی، 1/ 267، پانویس؛ ضبّی، 346؛ نیز نک. کراچکوفسکی، 218).
.[17] برای نمونه نک. بکری، المسالک، 1/ 324، 328، 334، 405؛ نیز نک. ابوغنیم، 52.
.[18] کراچکوفسکی، 219.
.[19] در منابع تا پیش از قرن هشتم، از جمله کتاب حاضر، واژه ایران جز برای توصیف تاریخ پیش از اسلام دیده نمیشود. برای کسب اطلاع بیشتر در این زمینه نک. کراوولسکی، 1- 16؛ نیز نک. فضلینژاد، 171- 187.
.[20] ابن خرداذبه، 234؛ قدامة بن جعفر، 159؛ طاهر مقدسی، 4/ 97، 98.
.[21]نک. دستگردی، 401- 402.
[23]. همان، 1/ 496- 497، وی ایالات ایرانشهر را چنین برشمرده: «خراسان، کرمان، فارس، اهواز، جبال، سجستان، ارمینیه، آذربایجان، موصل، جزیره، شام و سورستان که وسط ایرانشهر است».
[24]. ابن رسته، 105- 108؛ بکری در کتاب جغرافیای دیگرش، معجم، عراق را جایی میان هیت، شهری مرزی در عراق بر کناره فرات، و سند و چین وصف می‌کند؛ از این رو ری، خراسان، دیلم و جبال را از آن عراق دانسته و اصفهان را ناف عراق معرفی کرده است (بکری، معجم، 3/ 929).
[55]. بسیاری از مطالب کتاب ابن حوقل، به‌ویژه در بخشهای شرق جهان اسلام، از کتاب المسالک و الممالک اصطخری اقتباس شده است (نک. شعار، "ابن حوقل").