ارزیابی ماهیت فتح ایران بر اساس نظریه جنگ‌های عادلانه
محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی
پروین ترکمنی آذر
1
(استاد پژوهش/ پژوهشگاه علوم انسانی)
کلید واژه: جنگ‌های دینی, رعایت اخلاق جنگ, فتح ایران, مشروعیت فتح ایران, نظریه جنگ‌های عادلانه,
چکیده مقاله :
در قرآن برای رویارویی با گروه های محارب، سه واژه قتال، جهاد و فتح به کار گرفته شده است. در منابع تاریخی از ورود مسلمانان به ایران با عنوان فتح یاد شده است که معنایی وسیع تر از آن دو دیگر دارد. در قرآن از فتح به معنای گشایش، نه تنها گشایش در فتح سرزمین ها، بلکه فتح قلوب یاد می شود. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی متون تاریخی قرون اولیه اسلامی (قرن سوم و ششم هجری) ماهیت فتح را به عنوان جنگی دینی با شاخصه های اخلاقی و عادلانه ارزیابی کند. برای دست یابی به تبیین و تحلیل واقع بینانه تر، نظریه جنگ های عادلانه به عنوان الگوی جنگ های ایدئولوژیکی مبنایی برای سنجش عادلانه بودن فتح ایران قرار گرفته و بر آن اساس فتح در سه مقوله مشروعیت، رفتار عادلانه در حین جنگ، و رعایت عدالت پس از جنگ، بررسی شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد در فتح ایران، هدف جنگیدن در راه خدا با اهداف دنیاطلبانه و اقتصادی همراه شد؛ در بسیاری از موارد بر آن غالب آمد؛ فرماندهان و سپاهیان از وظایف و تعهدات دینی و رفتار اخلاقی عدول کردند؛ رفتار با مردم مغلوب ناعادلانه بود و قراردادهایی اغلب یک جانبه منعقد گردید و در نهایت، اهداف قرآنی در زمینه فتح نه تنها محقق نشد، بلکه عاملان فتح با اهداف و رفتار غیراسلامی و انسانی آن را به بی راهه کشیدند.
Three terms are used in holy Quran describing the battles against dissident groups: “Qital”, “Jihad” and “Fatah”. The arrival of Muslims into Persia has always been referred to as Fatah which has more extensive meaning comparing to the other two words. Fatah means the inauguration, not only in the physical sense but also “winning the hearts of the people”. To achieve a realistic explanation and analysis, in this study, the just war theory has been assumed as a model for ideological wars and a basis for measuring the conquest of Persia. So Fatah is surveyed and compared in three categories: the legitimacy of conquering Persia, observation of justice in making the peace and dealing with the defeated people and conclusion of conventions. The results revealed that the purpose of fighting for God has been combined with non-spiritual purposes and the spoils of war, and in many cases predominated the main goal. The commanders and the troops violated the privacy, property and lives of the people. The paper concluded that finally not only the Quran principles was not accomplished, rather it was brought into ruin by non-Islamic goals and behavior.
قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشهای، تهران، پیام آزادی، 1391ش.
آگوستین، قدیس، شهر خدا، ترجمه حسین توفیقی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1392ش.
ابناعثم، ابو محمد احمد بن علی، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، مصحح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، علمی و فرهنگی، 1380ش.
ابنبلخی، فارسنامه، به کوشش علینقی بهروزی، شیراز، اتحادیه مطبوعاتی فارس، 1343ش.
امامی کوپایی، امیرحسین و سعید عدالتنژاد و رضا نجف زاده، «سنجه فلسفی جهاد: فارابی»، تاریخ و تمدن اسلامی، دوره 15، شماره پیاپی 30، پاییز و زمستان 1398ش.
ایمانپور، محمدتقی و فاطمه فرخی، «برخورد اعراب با زنان ایرانی (13 تا 132 هجری)»، نامه ایران باستان، سال دهم، شماره اول و دوم، 1389ش.
باقری، سعید و سیدصادق حقیقت، «نظریه جنگ عادلانه در فلسفه سیاسی سنت آگوستین»، غربشناسی بنیادی، سال چهار، ش2، 1392ش.
بلاذری، احمد بن یحیی،فتوح البلدان: بخش مربوط به ایران، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.
پیک حرفه، شیرزاد، «تبیین و تحلیل و تعدیل استدلال نتیجه دوگانه در اخلاق هنجاری و بررسی تاثیر آن در قوانین بین المللی مربوط به جنگ»، حکمت و فلسفه، س10، ش، بهار 1393ش.
پیگولوسکایا، ن.و، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران: در سدههای چهارم- ششم میلادی، ترجمه عنایت الله رضا، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات (پژوهشگاه)، 1372ش.
تاریخ سیستان، تحقیق ملک الشعرای بهار، تهران، کلاله خاور، 1366ش.
چامسکی، نوام، «نظریه جنگ عادلانه»، ترجمه محمد اسکندری، دانشنامه جنگ و صلح (فیلسوفان و جنگ)، ج2، تهران، صدای معاصر، 1397ش.
چوکسی، جمشید گرشاسب، ستیز و سازش: زرتشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعه ایران نخستین سدههای اسلامی، ترجمه نادر میرسعیدی، تهران، ققنوس، 1381ش.
حاجاسماعیلی، محمدرضا و مهدی حبیباللهی، «بررسی و تحلیل نظری اخلاق جنگ در قرآن و حدیث»، پژوهش نامه اخلاق، سال5، ش15، بهار 1391ش.
حاجیزاده، یدالله، تعامل اعراب مسلمان و ایرانیان، اهداف اعراب از حمله به ایران (بررسی برخی شبهات)، قم، پژوهشکده باقرالعلوم، 1393ش.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، تاریخ نیشابور، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، 1375ش.
دهقانپور، زهره، محسن معصومی، «نقش ایرانیان در فتح ایران به دست اعراب از آغاز تا پایان سده نخست هجری قمری (گروهها، انگیزه و انواع همکاری)»، مطالعات تاریخ اسلام، سال چهارم، شماره 13، تابستان1391.
دینوری، ابوحنیفه احمدبن‌داود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، مراجعةجمال‌الدین شیال، قم، منشورات الرضی، 1368ﻫ .
شیرازی، محمد، جنگ روانی و تبلیغات: مفاهیم و کاربردها، تهران، انتشارات نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1376ش.
صفری فروشانی، نعمت الله، «در آمدی بر صلح‌نامه‌های مسلمانان با ایرانیان در آغاز فتح ایران»،تاریخ اسلام، شماره2، تیر1379.
طباطبایی، محمد حسین،المیزان،ج1، 3، 4، 8، 9، 18، 19،ترجمهمحمد باقر موسوی همدانی، تهران، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1346ش.
طبرسی، ابوعلی بن الحسن، تفسیر مجمع البیان، ج23، ترجمه احمد بهشتی، تهران، موسسه فراهانی، 1354ش.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، التراث، 1967/1387ﻫ .
عابدی نژاد، عطیه، اخلاق جنگ و صلح و مقایسه آن با جهاد اسلامی، تهران، موسسه بوستان کتاب، 1395ش.
فروغی ابری، اصغر،«تعامل طبقات اجتماعی ایران عهد ساسانی با اعراب مسلمان در فتح ایران»،تاریخ در آئینه پژوهش، شماره 2، 1383ش.
کلاوزویتس، کارل فون، در باب جنگ. کتاب اول: ماهیت جنگ، ج2، ترجمه حسین پروان، تهران، مرکز مطالعات دفاعی و امنیت ملی، مرکز چاپ و انتشارات سپاه، 1385ش.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی‌بن‌الضحاک‌بن‌محمود، زینالأخبار، به‌مقابله و تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1347ش.
گریفیتس، مارتین،«جنایت جنگی»،ترجمه خشایار دیهیمی،دانشنامه جنگ و صلح (کلیات)، ج1، تهران، صدای معاصر، 1397ش.
گیب، هامیلتون، فتوحات اعراب در آسیای مرکزی، ترجمه علی اعظم حیدری آلاشتی، ساری، نشر شلفین، 1385ش.
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، آیین حکمرانی، ترجمه و تحقیق حسین صابری، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش.
مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌الحسین‌بن‌علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409ﻫ .
مجمل التواریخ و القصص، تحقیق ملک الشعراء بهار، تهران، کلاله خاور، بی تا.
مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم امامی، ج1، تهران، سروش، 1369ش.
مقدسی، مطهربن‌طاهر، البدء و التاریخ، بورسعید، مکتبة الثقافه الدینیه، بی تا.
موزلی، الگزاندر، «نظریه جنگ عادلانه»،ترجمه خشایار دیهیمی، دانشنامه جنگ و صلح (کلیات)، ج1، تهران، صدای معاصر، 1397ش.
نورمحمدی نجفآبادی، محمد و محسن معصومی و ابراهیم موسیپور بشلی و محمد حسین فرجیهای قزوینی، «نظریه جنگ عادلانه و اخلاق مداری در جنگ در میان مسلمانان (بر پایه آداب الحرب ها)»، تاریخ و تمدن اسلامی، دوره14، شماره پیاپی27، بهار و تابستان 1397ش.
ویلیامز، کری، «جنگ عادلانه چیست؟»، ترجمه عبدالله کوثری، دانشنامه جنگ و صلح (فیلسوفان و جنگ)، ج2، تهران، صدای معاصر، 1397ش.
یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا.
Donner, Fred McGraw, The Early Islamic Conquests, New Jersey, Princeton University, 1981.
Halpern, Morton H, and Priscilla A, Clapp, with Arnold Kanter, Bureaucratic Politics and Foreign Policy, Washington, Brookings Institution Press, 1974.
Maclntyre, Alasdair C, After Virtue: A Study in Moral Theory, Notre Dame, University of Notre Dame press, 1981.
Orend, Brian, “War”, In: Zalta, Edward N., ed. The Stanford University Encyclopedia of Philosophy, 2005.
_||_Qurān- i Karīm, Trans. Mehdi Elahi Ghomshei, Tehran, Payām- i Āzādī, 1391/2012.
Abedi- Nejad, Atieh, Akhlāq- i Jang wa Ṣulḥ wa Muqāyisa- yi Ān Bā Jahād- i Islāmī, Tehran, Mawʾassisi- yi Bustān- i Kitāb, 1395/2016.
Balādhurī, Aḥmad b. Yaḥyā, Futūḥ al- Buldān: Bakhsh- i Marbūṭ bi Iran, Trans. Azartash Azarnoush, Tehran, Bunyād- i Farhang- i Iran, 1346/1967.
Baqeri, Saeed & Seyyed Sadeq Haqiqat, "Theory of Just War in Political Philosophy of St. Augustine", Gharb- Shināsī- yi Bunyādī, Volume 4, Issue 2, Winter and Spring 1392/2014.
Choksy, Jamsheed Kairshasp, Conflict & Cooperation Zoroastrian Subalterns & Muslim Elites in Medieval Iranian Society, Trans. Nader Mir Saeidi, Tehran, Quqnūs, 1381/2002.
Chomsky, Noam, "Naẓariyya- yi Jang- i ʿĀdilāna", Trans. Mohammad Eskandari, Danish- Nāma- yi Jang wa Ṣulḥ ( Fīlsūfān wa Jang), Vol. 2, Tehran, Ṣidā- yi Maʿāṣir, 1397/2018.
Clausewitz, Karl, Dar Bāb- i Jang, Kitāb- i Awwal: Māhiyyat- i Jang, Vol. 2, Trans. Hossein Parvan, Tehran, Markaz- i Muṭāliʿāt- i Difāʿī wa Amniyyatī- i Millī, Markaz- i Ĉāp wa Intishārāt- i Sipāh, 1385/2006.
Dehghanpour, Zohreh, Mohsen Massumi, "The Role of Iranians in the Capture of Iran by Arabs until the End of First Century A.H (groups, motives, kinds of cooperation)", A Quarterly Journal of Historical Studies of Islam, Vol. 4, Issue 13, Summer 1391/2012.
Dīnawarī, Abū Ḥanīfa Aḥmad b. Dawud, al- Akhbār al- Ṭiwāl, Revised by ʿAbd al- Munʿim ʿĀmir, Reviewed by Jamāl al- Dīn Shayyāl, Qom, Manshūrāt al- Raḍī (Pub), 1368/1989.
Donner, Fred McGraw, The Early Islamic Conquests, New Jersey, Princeton University, 1981.
Emami Koupaei, Amirhossein & Saeid Edalatnejad & Reza Najafzade, "Al-Fārābī: A Philosophical Evaluation of Jihad", The Journal of Islamic History and Civilisation, Vol. 15, Issue 30, Fall & Winter 1398/2019/2020.
Foroughi Abari, Asghar, "Taʿāmul- i Ṭabaqāt- i Ijtimāʿī- yi Iran- i ʿAhd- i Sāsānī bā Aʿrāb- i Musalmā dar Fatḥ- i Iran", Tārīkh Dar Āyina- yi Pazhūhish, No.2, 1383/2004.
Gardīzī, Abū SaʿīdʿAbd al- Ḥayy b. Ḍaḥḥāk b. Maḥmūd, Zayn al- Akhbār, Revised by ʿAbd al- Ḥayy Ḥabībī, Tehran, Bunyād- i Farhang- i Iran, Tehran, 1347/1968.
Gibb, Hamilton, The Arab Conquests in Central Asia, Trans. Ali Azam Heidari Alashti, Sari, Nashr- i Shilfīn, 1385/2006.
Griffiths, Martin, "Jināyāt- i Jangī", Trans. Khashayar Deihimi, Dānishnāma- yi (Encyclopedia) Jang wa Ṣulḥ (Kulliyyāt), Vol.1, Tehran, Ṣidāy- i Maʿāṣir, 1397/2018.
Haji- zadeh, Yadollah, Taʿāmul- i Aʿrāb- i Musalmān wa Iranian, Ahdaf- i Aʿrāb Az Ḥamla bih Iran (Barrisī- yi Barkhī Shubahāt), Qom, Pazhūhishkada- yi Bāqir al- ʿUlūm, 1393/2014.
Ḥākim Nayshābūrī, Abū ʿAbd al- Allāh, Tārīkh- i Nayshabūr, Revised by Mohammad-Reza Shafiei Kadkani, Tehran, Āgah, 1375/1996.
Halpern, Morton H, and Priscilla A, Clapp, with Arnold Kanter, Bureaucratic Politics and Foreign Policy, Washington, Brookings institution press, 1974.
Ibn Aʿtham, Abū Muḥammad Aḥmad b. ʿAlī, al- Futūḥ, Trans. Muḥammad b. Aḥmad b. Mūstawfī Hirawī, Revised by Gholamreza Tabatabai Majd, Tehran. ʿIlmī wa Farhangī, 1380/2001.
Ibn Balkhī, Fārs- Nāma, Revised by Ali- Naqi Behrouzi, Shiraz, Ittiḥādiyya- yi Maṭbūāt- i Fārs, 1343/1964.
Iman Pour, Mohammad Taghi & Fatemeh Farrokhi, "Barkhurd- i ʿArāb bā Zanān- i Iranī (13 -132 AH) (634- 749 AD)”, Nāma- yi Iran- i Bāstān, Vol. 10, No. 1 & 2, 1389/2010.
Maclntyre, Alasdair C, After virtue: A Study in Moral Theory, Notre Dame,University of Notre Dame press, 1981.
Maqdisī, Muṭahhar b. Ṭāhir, al-Badʾwa al-Taʾrīkh, Revised by Pūr Saʿīd, Maktab al-Thaqāfa al-Dīniyya, (Und.).
Masʿūdī, Abū ʾl- Ḥasan ʿAlī b. Husayn b. ʿAlī, Murūj al-Dhahab wa- Maʿādin al- Jawhar, Revised by Asʿad Dāghir, Qom, Dār al- Hijrat, 1409 AH/1988.
Mawardī, Abū al- Ḥasan ʿAlī b. Muḥammad b. Ḥabīb, Āyīn-i Ḥukmrānī, Research & Translation by Hosein Saberi, Tehran, ʿIlmī wa Farhangī, 1383/2004.
Miskawayh, AbūʿAlī, Tajārib al- Umam, Revised by Abolghasem Emami, Vol. 1, Tehran, Surūsh, 1369/1990.
Mohammad Haji Esmayeeli & Mahdi Habibollahi, "Barrisī wa Taḥlīl- i Naẓarī- yi Akhlāq- i Jang Dar Qurān wa Ḥadīth", Research Quarterly in Islamic Ethics, Vol. 5, No. 15, Spring, 1391/ 2012.
Moseley, Alexander, "Naẓariyya- yi Jang- i ʿĀdilāna", Trans. Khashayar Deihimi, Dānishnāma- yi (Encyclopedia) Jang wa Ṣulḥ (Kulliyyāt), Vol.1, Tehran, Ṣidāy- i Maʿāṣir, 1397/ 2018.
Mujmal al- Tawārīkh wa al- Qiṣaṣ, Revised by Malik al- Shuʿarā- yi Bahār, Tehran, Kalāla- yi Khāwar, (Und.).
Nourmohammadi Najafabadi, Mohammad & Mohsen Masoumi & Ebrahim Mousapour Besheli & Mohammad Hossein Farajihay Qazvini, "The Theory of Justly War and Ethics among Muslims (Bar Pāya- yi (Based on) Ādāb al-Ḥarb- hā), The Journal of Islamic History and Civilisation, Vol. 14, Issue 27, Summer & Autumn 1397/2018.
Orend, Brian, “War”, In: Zalta, Edward N.,ed. The Stanford University Encyclopedia of Philosophy, 2005.
Peik Herfeh, Shirzad, "AMC: Explaining, Analysing and Reformulating the “Double-Effect Reasoning” in Normative Ethics and Examining Its Impacts on International Rules of War", Ḥikmat wa Falsafa (Wisdom & Philosophy), Vol. 10, Issue 37, Spring 1393/2014.
Pigulevskaya, Nina Viktorovna, (Aʿrāb Ḥudud- i Marz- hā- yi Rum- i Sharqī wa Iran: Dar Sada- hā- yi Ĉāhārum-Shishum Mīlādī(AD)) Araby ugranits vizanttii Iran, Trans. Enayatollah Reza, Tehran, Mawʾassisa- yi Muṭāliʿāt wa Taḥqīqāt (Pazhūhishgāh), 1372/1993.
Safari Forushani, Nematollah, "Dar- Āmadī bar Ṣulḥ- Nāma- hā- yi Musalmānān Bā Iranian Dar Āghāz- i Fatḥ- Iran", History of Islām, Vol. 1, Issue 2, Summer 1379/2000.
Saint Augustine Augustine of Hippo, The City of God, Trans. Hossein Tofighi, Qom, University of Religions and Denominations, 1392/2011.
Shirazi, Mohammad, Jang- i Rawānī wa Tablīghāt: Mafāhī wa Kārburd- hā, Tehran, Intishārāt- i Namāyandigī- yi Walī- yi Faqīh Dar Sipāh, 1376/1997.
Ṭabarsī (Ṭabrisī), Abū ʿAlī b. Ḥasan, Tafsīr al- Majmaʿal- Bayān , Trans. Ahmad Beheshti, Tehran, Mawʾassisi- yi Farahānī, 1354/1975.
Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Jarīr, Taʾrīkh al- Umam wa al- Mulūk, Revised by Muḥammad Abū ʾl- Faḍl Ibrāhīm, Beirut, al- Turāth, 1387 AH/1967.
Ṭabāṭabāʾī, Muḥammad Ḥusayn, al- Mīzān, Vol. 19-18-9-8-4-3-1, Trans. Mohammad Baqer Mosavi Hamedani, Tehran, Bunyād- i ʿIlmī wa Fikrī- yi ʿAllāma Ṭabāṭabāʾī, Raja Cultural Publishing Center, 1346/1967.
Tārīkh- i Sīstān (Sistan), Revised by Malik al- Shuʿarā- yi Bahār, Tehran, Kalāla- yi Khāwar, 1366/1987.
Williams, Carry, "Jang- i ʿĀdilāna Ĉīst?", Trans. Abdollah Kosari, Dānishnāma- yi (Encyclopedia) Jang wa Ṣulḥ (Fīlsūfān wa Jang), Vol.2, Tehran, Ṣidāy- i Maʿāṣir, 1397/2018.
Yaʿqūbī, Taʾrīkh al- Yaʿqūbī, Beirut, Dār al- Ṣādir, (Und.).