بررسی رویکردهای حقوقی و مدیریتی مقابله با بحران آلودگی هوا در کلان‌شهرها
محورهای موضوعی : سیاستگذاری محیط زیستیسمانه محمدسلیمانی 1 * , زهرا جوهری 2
1 - گروه محیط زیست؛ دانشکده کشاورزی ، آب، غذا و فراسودمندها؛ واحد اصفهان )خوراسگان(؛ دانشگاه آزاد اسالمی؛ اصفهان؛ ایران، گروه محیط‌زیست؛ مرکز تحقیقات پسماند و پساب؛ واحد اصفهان )خوراسگان(؛ دانشگاه آزاد اسالمی؛ اصفهان؛ ایران
2 - گروه محیط زیست؛ دانشکده کشاورزی ، آب، غذا و فراسودمندها؛ واحد اصفهان )خوراسگان(؛ دانشگاه آزاد اسالمی؛ اصفهان؛ ایران، گروه محیط‌زیست؛ مرکز تحقیقات پسماند و پساب؛ واحد اصفهان )خوراسگان(؛ دانشگاه آزاد اسالمی؛ اصفهان؛ ایران
کلید واژه: آلودگی هوا, حکمرانی محیط‌زیست, چارچوب حقوقی, قانون هوای پاک, مدیریت نهادی,
چکیده مقاله :
آلودگی هوا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین چالش‌های محیط‌زیستی قرن بیست و یکم، به ویژه در کلان‌شهرهای جهان به بحران جدی تبدیل شده است که تأثیرات مخرب آن بر سلامت عمومی، محیط‌زیست، کیفیت زندگی و توسعه پایدار غیرقابل انکار است. افزایش سریع جمعیت شهری، رشد ناگهانی وسایل نقلیه موتوری، استفاده گسترده از سوخت‌های فسیلی، و ضعف در زیرساخت‌های حمل‌ونقل پاک، از مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده این بحران هستند. در ایران نیز کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان و مشهد به دلایل متعدد از جمله ناکارآمدی نظام مدیریتی، ضعف قوانین و نهادهای مرتبط، و عدم هماهنگی میان سازمان‌ها، با مشکلات شدید آلودگی هوا مواجه‌اند. این مقاله با رویکردی مروری و تحلیلی، ابتدا چارچوب‌های حقوقی مقابله با آلودگی هوا در ایران و جهان را بررسی می‌کند و سپس ساختار نهادی و عملکرد سیاست‌ها و برنامه‌های مدیریتی در کشور را تحلیل می‌نماید. بخش دیگری از مقاله به مرور تطبیقی تجربه‌های موفق جهانی در کلان‌شهرهایی همچون لندن، پکن و مکزیکوسیتی اختصاص یافته است تا درس‌آموخته‌های کاربردی برای بهبود حکمرانی محیط‌زیستی در ایران استخراج شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که ضعف ضمانت‌های اجرایی، پراکندگی مسئولیت‌ها، کمبود منابع مالی و عدم مشارکت موثر شهروندان از مهم‌ترین موانع پیش‌روی مقابله با آلودگی هوا در ایران است. در نهایت، پیشنهادهایی از جمله ایجاد نهاد هماهنگ‌کننده ملی با اختیارات قوی، اصلاح قوانین موجود، توسعه حمل‌ونقل پاک، بهره‌گیری از ابزارهای اقتصادی، و ارتقاء شفافیت و مشارکت مردمی ارائه شده است. این مطالعه می‌تواند به عنوان مبنایی برای اصلاح سیاست‌ها و بهبود حکمرانی در حوزه کاهش آلودگی هوا در کلان‌شهرهای ایران مورد استفاده قرار گیرد.
Air pollution is one of the most significant and complex environmental challenges of the 21st century, particularly in major metropolitan areas, where it has become a critical crisis with undeniable impacts on public health, the environment, quality of life, and sustainable development. Rapid urban population growth, the sudden increase in motor vehicles, extensive use of fossil fuels, and weaknesses in clean transportation infrastructure are among the primary factors exacerbating this crisis. In Iran, metropolitan cities such as Tehran, Isfahan, and Mashhad face severe air pollution problems due to multiple reasons, including ineffective management systems, weak legal frameworks and related institutions, and lack of coordination among organizations. This article adopts a review and analytical approach to first examine the legal frameworks addressing air pollution in Iran and globally, then analyze the institutional structure and the performance of policies and management programs in the country. Another section is devoted to a comparative review of successful global experiences in metropolitan areas like London, Beijing, and Mexico City to extract practical lessons for improving environmental governance in Iran. Findings indicate that weak enforcement mechanisms, fragmented responsibilities, financial resource shortages, and insufficient public participation are the main obstacles to combating air pollution in Iran. Finally, recommendations such as establishing a national coordinating body with strong authority, revising existing laws, developing clean transportation, utilizing economic instruments, and enhancing transparency and public engagement are proposed. This study can serve as a foundation for policy reform and improved governance in the field of air pollution reduction in Iran's metropolitan areas.
اسدالهی، م‌ر.، حاجیان، م‌ح.، طوسی، ع.، فلاح زاده، ع‌م. (2024). طراحی مدل حکمرانی مشارکتی محیط زیست در کشور ایران. مجلس و راهبرد، (119)31: 133-173.
اشجعی، ب.، سلیمانی، ا. (2023) بررسی اقدامات و راهکارهای اجرایی قانون هوای پاک-ایرادات قانون (19201).
سازمان حفاظت محیط زیست جمهوری اسلامی ایران. (1402). گزارش عملکرد سال 1402. تهران.
سودمندی، ع. (2020). ایرادها و نقاط ضعف قانون هوای پاک در مقایسه با قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا. پژوهش حقوق عمومی، (68)22: 141-170.
فیضی، ف.، برک پور، ن. (2022). ارزیابی برنامه های توسعۀ کلانشهر تهران و منطقۀ آن از دیدگاه پیامدهای تغییرات اقلیمی، 32(2):71-88.
مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران. (1396). قانون هوای پاک.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1401). گزارش بررسی عملکرد قانون هوای پاک.
Assembly, U. G. (2022). The human right to a clean, healthy and sustainable environment: resolution/adopted by the General Assembly.
Bretter, C., & Schulz, F. (2024). Climate policy support in the UK: An interaction of worldviews and policy types. Policy Studies Journal.
Khoshakhlagh, A. H., Mohammadzadeh, M., & Morais, S. (2023). Air quality in Tehran, Iran: Spatio-temporal characteristics, human health effects, economic costs and recommendations for good practice. Atmospheric Environment: X, 19, 100222.
Li, W., Shao, L., Wang, W., Li, H., Wang, X., Li, Y., ... & Zhang, D. (2020). Air quality improvement in response to intensified control strategies in Beijing during 2013–2019. Science of the Total Environment, 744, 140776.
Ma, L., Graham, D. J., & Stettler, M. E. (2021). Has the ultra low emission zone in London improved air quality?. Environmental Research Letters, 16(12), 124001.
McKinley, G., Zuk, M., Höjer, M., Avalos, M., González, I., Iniestra, R., ... & Martínez, J. (2005). Quantification of local and global benefits from air pollution control in Mexico City.
Söderström, S., Kern, K., Boström, M., & Gilek, M. (2016). 'Environmental governance'and'ecosystem management': avenues for synergies between two approaches. Interdisciplinary Environmental Review, 17(1), 1-19.
Taghizadeh, F., Mokhtarani, B., & Rahmanian, N. (2023). Air pollution in Iran: The current status and potential solutions. Environmental Monitoring and Assessment, 195(6), 737.
UNION, P. (2008). Directive 2008/50/EC of the European Parliament and of the Council of 21 May 2008 on ambient air quality and cleaner air for Europe. Official Journal of the European Union, 152, 1-44.