طراحی مدل فراترکیب ابعاد و پیامدهای برنامه‌ درسی پنهان در بین دانش آموزان

محورهای موضوعی : برنامه درسی

ندا خداکرمیان گیلان ¹ , محمد رضا حشمتی ^{2 *} , محسن نیازی ³ , علی فرهادیان ⁴

1 - دانشجوی دکترای -جامعه شناسی بررسی مسائل اجتماعی ایران. دانشگاه کاشان، ایران
2 - دانشجوی دکترای مسائل اجتماعی دانشگاه کاشان
3 - گروه علوم اجتماعی دانشگاه کاشان
4 - استادیار، گروه مدیریت و کارآفرینی، دانشکده مدیریت، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

تاریخ دریافت : 1404/08/23 تاریخ پذیرش : 1404/08/23 تاریخ انتشار : 1404/08/23

کلید واژه: تربیت اجتماعی, برنامه درسی پنهان, پیامدها, دانش آموزان, فراترکیب.,

چکیده مقاله :

فرهنگ مدرسه در بسیاری از موارد برای تغییر نحوه عملکرد مدارس و بهبود نتایج تحصیلی، به یک مفهوم مرکزی تبدیل شده ‌است. در این میان یکی از عوامل غیر رسمی موثر بر فرهنگ مدارس، برنامه درسی پنهان است. مدارس کودکان را برای ورود به نیروی کار و جامعه بطور کلی آماده می‌کنند، بنابراین مدرسه اغلب غالباً به عنوان فضای امنی برای تفکر در مورد انتظارات و کشف مرزها دیده می‌شود. هدف از انجام این پژوهش، ارائه مدل جامع و نظام مند مؤلفه و پیامدهای برنامه درسی پنهان در مدارس است. روش پژوهش در این مطالعه، کیفی و نوعی از فرا مطالعه به نام «فراترکیب» بوده که برای گردآوری داده‌ها از روش کتابخانه ای استفاده شده است. برای انجام این پژوهش، پس از طراحی سؤالات تحقیق، جستجویی نظام‌مند بر اساس کلیدواژه‌های مرتبط برنامه درسی پنهان، مدارس، ابعاد و پیامدها در نشریات علمی پژوهشی معتبر داخلی طی سال‌های 1390 تا 1400 انجام شد. نتایج حاصل از بررسی 25 مقاله اولیه، 4 بعد و 4 پیامد در برنامه درسی پنهان که در پژوهش‌های مختلف داخلی شناسایی شد و بر اساس همین ابعاد، مدل یکپارچه نهایی ارایه و اعتبار سنجی شده است. ابعاد برنامه درسی پنهان رفتارها، محیط اجتماعی، فضای مدرسه و روابط برنامه بوده و از سوی دیگر پیامدهای برنامه درسی پنهان: فردی، روانشناختی، اجتماعی، فرهنگی و مدیریتی است. از بین ابعاد برنامه درسی پنهان، محیط اجتماعی و فضای درسی با فراوانی 9 و پیامدهای فردی با فراوانی 19 و پیامدهای اجتماعی با فراوانی 14 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. مقدار ضریب کاپا برابر با 89% محاسبه شده است که با توجه به وضعیت شاخص کاپا توافق عالی قرار گرفته است.

چکیده انگلیسی:

School culture has become a central concept in many cases to change the way schools operate and improve academic outcomes. One of the informal factors affecting school culture is the hidden curriculum. Schools prepare children for entry into the workforce and society in general, so schools are often seen as a safe space for thinking about expectations and exploring boundaries. The purpose of this study is to present a comprehensive and systematic model of the components and consequences of the hidden curriculum in schools. The research method in this study was qualitative and a type of meta-study called "meta-synthesis" which used a library method to collect data. To conduct this research, after designing research questions, a systematic search was conducted based on related keywords of the hidden curriculum, schools, dimensions, and consequences in reputable domestic scientific research journals from 2011 to 2021. The results of the analysis of 25 primary articles identified 4 dimensions and 4 consequences in the hidden curriculum that were identified in domestic research and based on these dimensions, the final integrated model was presented and validated. The dimensions of the hidden curriculum are behaviors, social environment, school space, and program relationships, and on the other hand, the consequences of the hidden curriculum are individual, psychological, social, cultural, and managerial.

منابع و مأخذ:


اسکندري، حسین. (1387). برنامه درسی پنهان، تهران :انتشارات نشر نسیما.
امرایی، عاطفه و سعدی پور، اسماعیل و اسدزاده، حسن .(1395). رابطه‌ی برنامه‌ی درسی پنهان با افت تحصیلی در دانش آموزان دختر پایه ی پنجم ابتدایی، مطالعات پیش دبستانی، 1 (4)، 35-53.
ایران نژاد، پریسا و چیتایی، مهشاد .(1391). مقایسه برنامه درسی رسمی و پنهان کتاب تعلیمات اجتماعی پایه سوم دبستان در رابطه با کسب مهارت‌های اجتماعی، علوم رفتاری، 4 (14)، 59-45.
بحیرایی، شیما؛ شاه محمدی، نیره؛ عموئی، خدیجه .(1394). درس زبان انگلیسی از دیدگاه دبیران دبیرستان‌های دخترانه شهر دماوند در سال تحصیلی 93-94، علوم رفتاری (ابهر)، 33. 29-62.
ﺗﻘﻮاﺋﯽ ﯾﺰدﻟﯽ، زﻫﺮا؛ ﯾﺰدﺧﻮاﺳﺘﯽ، ﻋﻠﯽ و رﺣﯿﻤﯽ، ﺣﻤﯿﺪ .(1393). ارﺗﺒﺎط وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ درﺳـﯽ ﭘﻨﻬـﺎن و ﻣﯿـﺰان ﻫـﻮش ﻫﯿﺠـﺎﻧﯽ، داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ ﮐﺎﺷﺎن، 6 (4)، ۲۳۴-۲۲۹ .
حسین پور، صادق؛ بابری، صالح؛ جعفری، زهرا .(1400). بررسی و تحلیل برنامه های درسی پوچ و پنهان نژاد، پیشرفت های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش‌ و پرورش، 4 (35)، 31-41.
خلیلی، لیلا؛ دهقانی، مرضیه .(1400). مصورسازی شبکه هم تالیفی در تحقیقات برنامه درسی پنهان براساس وب علوم از 1980 تا 2019: تحلیل علم سنجی، دوفصلنامه مطالعات برنامه درسی آموزش عالی، 12 (24)، 173- 202.
خیجی، علی؛ سعیدی مقدم، امیرحسین؛ سندگلموخر، حامد؛ سمیعی پاقلعه، هادی .(1395). برنامه درسی پنهان، دومین کنفرانس بین المللی رویکردهای نوین در علوم انسانی.
راشدی، اکرم؛ صابرگرکانی، افسانه؛ شریفی، اصغر .(1400). ارائه چهارچوب ادراکی برای تبیین اثرات و پیامدهای برنامه درسی پنهان دوره اول متوسطه با استفاده از نظریه داده بنیاد، توسعه آموزش جندی شاپور اهواز، 12 (3)، 120-132.
رییسی، آهوان یعقوب؛ شیخی، فینی علی اکبر؛ زینلی پور، حسین .(1400). مطالعه تأثیر مؤلفه‌های برنامه درسی پنهان بر نگرش شناختی یادگیری دانش آموزان دبیرستان، دوفصلنامه نظریه و عمل در برنامه درسی، 9 (17)، 283-332.
سازگار، زینب؛ اشرف، حمید؛ مطلب زاده، خلیل .(1399). بررسی دیدگاه مدرسان زبان انگلیسی نسبت به یادگیری قصد نشده (برنامه درسی پنهان) در موسسات اموزش زبان انگلیسی، مجله مطالعات زبان و ترجمه، 3 (53)، 33- 69.
سبحانی نژاد، مهدی؛ احمدابادی ارانی، نجمه؛ نجفی، حسن؛ عبداله یار، علی؛ محمدی، آزاد .(1396). تبیینی نو از مؤلفه‌های برنامه درسی پنهان با تأکید بر پدیدارشناسی ون من، پژوهش در برنامه ریزی درسی، 54 ، 8 -21.
سبحانی، عبدالرضا؛ احمدی، امینه .(1391). تبیین رابطه بعد فراشناختی برنامه درسی پنهان با مهارت خواندن دانش آموزان چهارم ابتدایی دو زبانه صفرپور، رهبری و مدیریت آموزشی، رهبری و مدیریت آموزشی، 19 ، ‎ 71 - 86 .
سعید، صفایی موحد؛ داوود، باوفا .(1392). به سوی فرانظریه‌ای دیگر برای شناخت برنامه درسی پنهان، مجله پژوهش در برنامه ریزی درسی، 10 (10)، 76-96.
سهرابی، بابک، امیر اعظمی و حمیدرضا یزدانی .(1390). آسیب‌شناسی پژوهش‌های انجام شده در زمینه مدیریت اسلامی با رویکرد فرا ترکیب، نشریه چشم‌انداز مدیریت دولتی، 2 (6)، 9-24.
سيلور جي گالن، الكساندر ويليام. ام، لوئيس آرتور جي .(1400). برنامه ريزي درسي براي تدريس و يادگيري بهتر، ترجمه غلامرضا خوي نژاد، انتشارات آستان قدس رضوي.
صادقی، علیرضا؛ هواس بیگی، فاطمه . (1395). نقد نظریه رایج برنامه درسی پنهان: ضرورت چرخش پارادایمی از برنامه درسی قصد نشده به برنامه درسی قصد شده، مطالعات برنامه درسی ایران، 10 (4)، 121-142.
صفا بخش، لیلا؛ آتش پنجه، علیرضا؛ دهقان حقیقی، جاوید؛ اربابی سرجو، عزیزالله .(1401). طراحی و ارزیابی ابعاد برنامه درسی پنهان در آموزش مجازی در همه‌گیری کرونا، مجله پیشرفت های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، 5 (53)، 410 – 417.
صفائی موحد، سعید و ایزدی فر، افسانه .(1396). واکاوی رفتارهای خشونت آمیز آموخته شده در مدرسه از منظر برنامه درسی پنهان، فصلنامه پژوهش های کیفی در برنامه ریزی درسی، 3 (6)، 127-150.
عابدی، احمد و تاجی، مریر .(1380). نقش برنامه درسی پنهان مدارس در شکلگیری شخصیت و رفتار دانشآموزان، فصلنامه آموزه. 9.
عبادی، سید حسین .(1396). برنامه درسی پنهان، چالشی پیدا و فرصتی ناپیدا، پژوهش در برنامه ریزی درسی، 2 (25)، 26 – 35.
فتحی واجارگاه، کوروش؛ پرهیزکار، لیلا .(1397). ادراک معلمان از برنامه درسی پنهان آموزش محیط زیست در مدارس، پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 6 (1)، 85-104.
فریدونی، لیلی .(1394). بررسی تأثیر برنامه‌های درسی پنهان بر میزان جامعه‌پذیری دانش‌آموزان مدارس تیزهوشان، فصلنامه خانواده و پژوهش، 12 (2)، 91−116.
فلاح‪، ‬وحید؛ بریمانی‪، ابوالقاسم؛ نیازآذری‪،‬کیومرث؛ موتمنی‪،‬ همایون و مهدوی‪، ‬هیلدا (1391). ‬ بررسي نقش مولفه هاي برنامه درسي پنهان بر يادگيري دانش آموزان در مدارس متوسطه، فصلنامه پژوهشگر، 9 (3) ، 45-51.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
قاسمی، احمدرضا و محمدعلی رعیت پیشه .(1394). ارائه مدلی برای ارزیابی پایداری زنجیره تأمین با رویکرد فراترکیب، پژوهشنامه مدیریت اجرایی، 7 (14)، 91-12.
گرشاسبی، ایوب؛ فتحی، کوروش؛ عرفی، محبوبه .(1399). جایگاه قومیت در برنامه‌های درسی رسمی و پنهان دوره متوسطه نظام جدید آموزشی در سال تحصیلی 98-97، نشریه علوم تربیتی، 27 (1).
محمد شفیعی، عبدالسعید؛ کریمی عقدا، هادی .(1401). تببین جایگاه برنامه درسی پنهان در فرآیند تربیت اجتماعی دانشجو معلمان دانشگاه فرهنگیان، فصلنامه مطالعات سیاست‌گذاری تربیت معلم، 5 (3)، 47- 65.
محمودی، زهرا؛ ماهینی، فاخته؛ شهنیایی، عیسی .(1399). بررسی تاثیر برنامه درسی پنهان بر اشتیاق تحصیلی و احساس تعلق به مدرسه در دانش‌آموزان چهارم تا ششم ابتدایی بوشهر، ایده‌های نوین روانشناسی، 7 (11)، 1-18.
مرادی، علی رضا .(1396). جامعه شناسی برنامه های درسی پنهان تحقیقات فرهنگی ایران، تحقیقات فرهنگی ایران، (پیاپی 38)، 10 (2).
مرادی، علیرضا .(1396). جامعه شناسی برنامه درسی پنهان، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، 10 (12)، 31-64.
مشایخ، پری؛ قاسمی زاد، علی رضا؛ محقق پور، زهرا .(1397). بررسی نقش برنامه درسی پنهان در هدایت دانش آموزان دوره متوسطه به سمت رشته علوم انسانی، مطالعات برنامه درسی ایران، 49 (13)، 125-150.
مقصودی، سمیه، و ملکشاهی، محبوبه .(1395). تأثیر آموزش الکترونیکی در برنامة درسی پنهان. مطالعات آموزشی نما، 4(2)، 21-14.
ملکی، حسن .(1381). برنامه ریزی درسی (راهنمای عمل). تهران: انتشارات مدرسه.
ميرزامصطفي، صديقه؛ رياحي، محمداسماعيل؛ شارع پور، محمود .(1398). آموزش‌ پنهان مدرسه و تجارب زیسته‌ی دانش‌آموزان (مطالعه موردی یکی از مدارس متوسطه فرزانگان تهران)، جامعه شناسی نهادهای اجتماعی، 6 (12)، 260 – 233.
ناصرزاده، نعمت اله؛ شیخی، سعید .(1393). بررسی مدیریت کلاس معلمان در مدارس به عنوان جزئی از برنامه درسی پنهان و ارتباط آن باعزت نفس دانش آموزان دختر پایه ششم ابتدایی شهر آبدانان، همایش ملی علوم تربیتی و روان شناسی.
نجات، جعفر ؛ خوشرفتار، عبدالرضا ؛ فدایی دولت، عبدالرسول .(1395). بررسی نقش برنامه درسی پنهان در جامعه‌پذیری دانش آموزان در مدارس مقطع متوسطه اول شهر بوشهر، تحقیقات مدیریت آموزشی، شماره 3.
نظري، خسرو؛ صالحي، پروانه .(1397). نقش برنامة درسي پنهان در دينداري از ديدگاه معلمان ابتدايي شهرستان مسجدسليمان راهبردهاي نوين تربيت معلمان، راهبردهاي نوين تربيت معلمان، 4 (6)، 57-66.
نوروزی چگینی، بهزاد؛ شیخی فینی، علی اکبر؛ زارعی، اقبال؛ عصاره، علیرضا .(1397). اثر برنامه درسی پنهان بر انضباط دانش‌آموزان دورة ابتدایی، پژوهش در برنامه ریزی درسی، 2(32). 75- 94.
نوروزی چگینی، بهزاد؛ شیخی فنیقی، علی اکبر؛ عصاره، علیرضا؛ زارعی، اقبال .(1395). تبیین اثر برنامه درسی پنهان. بر احساس تعلق به مدرسه دانش آموزان، فصلنامه تدریس پژوهی، 59 (15)، 75-94.
هاشمی، سیداحمد؛ خدابخشی صادق آبادی؛ فاطمه. ( 1396). برنامه درسی پنهان و نقش آن در مدارس، پیشرفت‌های نوین در علوم رفتاری، 2 (8)، 4۲-۲.
واحدی، شهرام؛ فتحی، آذر؛ اسکندرادیب, یوسف امرایی، عاطفه .(1400). مقایسه تأثیر آموزش ترغیبی، آموزش روابط اجتماعی مبتنی بر برنامۀ درسی پنهان و آموزش ترکیبی بر احساس تعلق به مدرسه دانش‌آموزان دختر دوره ابتدایی مناطق محروم: مطالعه موردی شهرستان قلعه گنج، علوم روانشناختی، 20 (10).
Ahvan, Y. R., Sheikhei Fini, A. A., & Zainalipor, H. (2022). The impact of the hidden curriculum components on cognitive characteristics of high school students' learning. Journal of Fundamentals of Mental Health.
Andarvazh, M. R., Afshar, L., & Yazdani, S. (2017). Hidden curriculum: An analytical definition. Journal of Medical education, 16(4).
Barthes, A. (2018). The Hidden curriculum of sustainable development: the case of curriculum analysis in France. Journal of Sustainability Education, 18.
Brown, C. A. (2022). Symbolic annihilation of social groups as hidden curriculum in Japanese ELT materials. TESOL Quarterly, 56(2), 603-628.
Brown, C. A. (2024). Role of the English teaching hidden curriculum in sustainability education: the case of Japan. Environmental Education Research, 1-20.
Cubukcu, Z. (2012). The effect of hidden curriculum on character education process of primary school students. Educational Sciences: Theory and Practice, 12(2), 1526-1534.
Friesen, N., & Su, H. (2023). What is pedagogy? Discovering the hidden pedagogical dimension. Educational Theory, 73(1), 6-28.
Fuad, A. F. N., Basyirah, R., & El Khuluqo, I. (2024). The Hidden Curriculum in Islamic Education: Developing Critical Thinking and Moderate Attitudes among Students. Fikroh: Jurnal Pemikiran dan Pendidikan Islam, 17(1), 51-66.
Kian, M., Ehsangar, H., & Izanloo, B. (2020). The effect of hidden curriculum on creativity and social skills: The perspective of elementary schools. Journal of Social Behavior and Community Health. ‏
Koutsouris, G., Mountford-Zimdars, A., & Dingwall, K. (2021). The ‘ideal’higher education student: Understanding the hidden curriculum to enable institutional change. Research in Post-Compulsory Education, 26(2), 131-147.
Pente, P. V. (2009). The hidden curriculum of wilderness: Images of landscape in Canada. Journal of the Canadian Association for Curriculum Studies, 7(1), 111-134.
Rossouw, N., & Frick, L. (2023). A conceptual framework for uncovering the hidden curriculum in private higher education. Cogent Education, 10(1), 2191409.
Sandelowski, M. Barroso, J., (2007), “Handbook for Synthesizing Qualitative Research”, New York: Springer.