تحلیل نقش شاخص‌های کارکرد اجتماعی و فرهنگی مساجد ایرانی – اسلامی در توسعه گردشگری، مطالعه‌ی موردی: مسجد جامع اصفهان

محورهای موضوعی : معماری

احسان قربانی ¹ , مرجان خانمحمدی ²

1 - دانشجوی دکتری دانشگاه ازاد واحد اراک
2 - استادیار-گروه معماری-دانشگاه ازاد واحد کرج

تاریخ دریافت : 1402/07/22 تاریخ پذیرش : 1402/10/03 تاریخ انتشار : 1402/10/01

کلید واژه: توسعه گردشگری, مسجد, کارکرد فرهنگی, مسجد جامع اصفهان, کارکرد اجتماعی,

چکیده مقاله :

امروزه نهاد مقدس مسجد، از نقش‌آفرینی و تعاملات اجتماعی خود فاصله گرفته و از نقش محوری در نظام اجتماعی دور شده است و لایه‌های فرهنگی و مذهبی آن نیز کمرنگ شده است. با توجه به اهمیت ورود توسعه گردشگری در شناسایی فرهنگ بومی، باور و اعتقادات سنتی ساکنان، و شناخت و ترویج مذهب، این مقاله با هدف توسعه گردشگری در نمونه مورد مطالعه مسجد جامع شهر اصفهان نگاشته شده است. مقاله حاضر به لحاظ روش، توصیفی تحلیلی و به لحاظ هدف کاربردی است. داده‌های مورد نیاز با مراجعه به منابع معتبر علمی و مشاهدات میدانی پیمایشی گردآوری‌شده است. جامعه آماری شامل اساتید دانشگاهی و متخصصان معماری شاغل در مراکز علمی شهر اصفهان است و نتایج پرسشنامه به‌ وسیله آزمون‌های آماری تی تک نمونه‌ای و همبستگی پیرسون و با نرم‌افزار spss تحلیل گردید. با توجه به یافته‌های پژوهش، شاخص‌هایی مانند برگزاری جشن‌ها و مناسبت‌های عمومی با امتیاز 4.83، آموزش معماران اسلامی با امتیاز 4.77، تشکیل جلسات فرهنگی با امتیاز 4.73 و احیای مناسبت‌های اجتماعی با امتیاز 4.70 بیشترین تاثیر را در بین شاخص‌های کارکرد اجتماعی و فرهنگی مسجد جامع اصفهان دارند. نتایج حاصله نشان می‌دهد که بین سیزده شاخص کارکرد اجتماعی و فرهنگی مسجد جامع اصفهان با توسعه گردشگری، رابطه همبستگی مثبت و مستقیم وجود دارد. و هر چه این شاخص ها در مسجد ارتقا یابند،؛ گردشگری نیز توسعه بیشتر خواهد بود. لذا توجه به شاخص‌های کارکرد اجتماعی و فرهنگی مسجد جامع اصفهان، توسعه گردشگری را تسهیل و باعث ارتقای فعالیت‌ها و رویدادهای جامعه محلی در مسجد جامع شهر اصفهان می‌شود.

چکیده انگلیسی:

In contemporary society, the sacred institution of the mosque has distanced itself from active engagement and social interactions, diminishing its central role in the social fabric. The cultural and religious layers of the mosque have also become less prominent. Considering the importance of tourism development in identifying indigenous culture, beliefs, and promoting religion, this paper aims to explore the potential of tourism development in the case study of Jameh Mosque in Isfahan. The research methodology employed is descriptive-analytical, and the study has practical implications. The necessary data was collected through referencing reputable scientific sources and field observations. The statistical population includes university professors and architectural experts working in academic centers in Isfahan. The questionnaire results were analyzed using one-sample t-tests, Pearson correlation, and SPSS software. Based on the research findings, indicators such as organizing celebrations and public events (score: 4.83), training Islamic architects (score: 4.77), conducting cultural sessions (score: 4.73), and reviving social occasions (score: 4.70) have the greatest impact among the social and cultural performance indicators of Jameh Mosque in Isfahan. The results demonstrate a positive and direct correlation between the thirteen social and cultural performance indicators of Jameh Mosque and tourism development. As these indicators improve in the mosque, tourism will also experience further development. Therefore, focusing on the social and cultural performance indicators of Jameh Mosque facilitates tourism development and enhances local community activities and events within the mosque.

منابع و مأخذ:

احمدیان، محمد علی و عرفانیان، سمیرا (۱۳۹۴). بررسی نقش مساجد در توسعه محله‌ای در شهر مشهد. فصلنامه جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال دوم (2)، ۱۰۸-۹۴.
اسماعیلی، محبوبه؛ احمدی، نزهت و صفت گل، منصور (۱۳۹۲). بررسی کارکرد‌های مختلف مساجد در عصر صفویه. فصلنامه پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، (2)، ۱۷۲-۱۴۵.
ایمانی، فاطمه (۱۳۹۴). عملکرد و نقش مسجد در تربیت و جذب جوانان. دومین کنگره بین‌المللی فرهنگ و‌اندیشه دینی، ۲۷-۱.
جعفری، محمد حسن و عسگری، عباس (۱۳۹۸). بررسی نقش مدیریتی امام جماعت در تحقق کارکرد فرهنگی مسجد. فصلنامه اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، (19)، ۴۳-۶۲.
سعیدی، محمد حسین (۱۳۹۳). آثار و کارکرد‌های مسجد نمونه، به عنوان کانون فرهنگی و اجتماعی امت اسلامی اولین کنگره ملی تفکر و پژوهش‌های دینی، ۸-۱.
سلطان زاده، حسین،(1392)، فضاهای شهری در بافت های تاریخی ایران، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ پنجم، صص 216-1.
شاطریان، رضا، (1390)، تحلیل معماری مساجد ایران، انتشارات نورپردازان، چاپ اول ، صص 470-1.
شمس الدینی, علی, رضائی, میثم. (1396). نقش مراکز مذهبی در ایجاد همبستگی میان شهروندان با رویکرد سرمایة اجتماعی (مطالعۀ موردی: شهر فردوسیه). جغرافیای اجتماعی شهری, 4(1), 69-88.
شهریور, مهراب,کلانتری خلیل آباد,حسین, لطیفی, غلامرضا (1401). مدیریت شهرهای ایرانی- اسلامی با رویکرد شهر دانایی محور (مطالعه موردی: شهر شیراز)، نشریه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی،(45)، صص 60-
قنبری نیک، محسن (۱۴۰۰). تحلیلی بر علل تغییر جایگاه و کاهش کارکرد‌های اجتماعی مسجد در جامعه کنونی. فصلنامه اسلام و مطالعات اجتماعی، (4)، ۵۴-۲۸.
گالدیری، ائوجنیو (۱۳۹۳). مسجد جامع اصفهان (جلد‌های اول تا سوم). مترجم عبدالله جبل عاملی، انتشارات ترجمه و نشر آثار هنری متن، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)، ۴۴۰-۱.
گل نظری، علیرضا؛ ملکان، احمد؛ ملکان، جواد و شعبانی نژاد، جعفر (۱۳۹۸). راهبرد‌های ارتقای عملکرد مسجد به عنوان یک نهاد مردمی با استفاده از تکنیک QSPM. فصلنامه علمی – تخصصی مطالعات طراحی شهری و پژوهش‌های شهری، (5)، ۱۴-۱.
محمدی ری‌شهری، محمد (۱۳۸۶). فرهنگنامه مسجد. ترجمه مرتضی خوش‌نسب، قم، انتشارات دارالحدیث، ۲۹۶-۱.
مشهدی‌زاده دهاقانی، ناصر (۱۳۹۲). تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهری در ایران. انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران، ۶۹۴-۱.
معماریان، غلامحسین، پیرنیا، محمد کریم،(1390)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، ساختمان های درون شهری و برون شهری، چاپ هفدهم، صص 408-1.
مفتخری، حسین؛ پورآرین، فوأد و سجادی، فریبرز (۱۳۹۳). کارکرد اجتماعی مسجد در ایران عصر آلبویه. فصلنامه تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال چهارم (1)، ۱۷۳-۱۵۴.
مهدوی نژاد، محمدجواد و مشایخی، محمد (۱۳۸۹). بایسته‌های طراحی مسجد بر مبنای کارکرد‌های فرهنگی – اجتماعی. فصلنامه آرمانشهر، (5)، ۷۸-۶۶.
موحد،علی، شماعی، علی، ساسان پور, فرزانه، ارجمندی، منصور.(1399)، تحلیلی بر ظرفیت‌های گردشگری پایدار شهری، مطالعه موردی: شهر یزد، نشریه جغرافیا (فصلنامه علمي ـ پژوهشي و بين المللي انجمن جغرافيايي ايران، شماره(67)، صص 55-41.
موسوی مقدم، سید محمد و محمدی، مروت (۱۳۹۵). بررسی نقش مسجد در افزایش سرمایه اجتماعی بر اساس نماگر‌های اصلی آن در قرآن و حدیث. فصلنامه مدیریت سرمایه اجتماعی، سال سوم (۱)، ۱۶۲-۱۳۹.
میرزا پوری، جابر و اسماعیلی کریزی، غلامعلی (۱۳۹۳). بررسی جامعه شناختی کارکرد مساجد بر پویایی فرهنگ اسلامی. فصلنامه علمی ترویجی معرفت، (199)، ۸۰-۶۵.
نقی زاده،محمد، (1392)، جایگاه مسجد در طراحی شهری، نشریه کتاب ماه هنر، شماره 179، صص 40-20.
الویری، محسن (۱۳۸۶). مسجد؛ ارتباطات و توسعه‌ی پایدار. ماهنامه‌ی صادق، (۳۱)، 109-94.
همتی، شهاب الدین، ذبیحی، حسین، کاملی، محسن، (1392)، تحلیلی بر نقش حیاط مساجد در شهرهای اسلامی به عنوان فضای شهری؛ مطالعه موردی: صحن انقلاب اسلامی، حرم حضرت معصومه (س) قم،نشریه: مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 14، صص 50-43.
Al-Bukhari, I.; Alsabban, R. F. & Shehata, A. M. )2020(. Characterization Framework of Contemporary Mosques in Islamic Cities. Journal of Engineering, Computing and Architecture, 10(1).
Ansari, Z. (2016). The Different Aspects of Islamic Culture, United Nations Educational,
Collins, H. (2011). The Mosque as a Political, Economic, and Social Institution 622 – Present, A Capstone Project Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements of the Renée Crown University Honors Program at Syracuse University, 5(1).
Ebrahimi, M. (2018). the Impact of Cultural Diversity on Mosques in Malaysia. Asian Culture and History, 5(1).
Gibson, P., (2017). Talent Management in the Hospitality and Tourism Context, in Horner. S(Eds), Talent Management in Hospitality and Tourism, Pp 17-3
Ishmael-Robertson, C.A., (2018). What are the key advances in human resource development that tourism in Guyana needs by 2025?, Worldwide Hospitality and Tourism Themes, Vol 10, No 5‚ Pp 605-610
Moftakhari, H. (2014). the Social Function of Mosque in the Buyid (Al-e Booyeh) Era in Iran, Social history investigations. Institute of Human Science and Cultural Studies, 10(2).
Mufidah, Ch. (2016). Revitalization of Mosque Role and Function through Development of “Posdaya” in the View of Structuration Theory, Journal Research on Humanities and Social Sciences, 6(12).
Nuha, N. (2009). Mosque". In Juan Eduardo Campo, Encyclopedia of Islam, Infobase Publishing. Publishing Infobase.
Richard C. M. (2004) .Encyclopedia of Islam and the Muslim World, MacMillan Reference. Publishing Macmillan Reference