تحلیل و تفسیر چهار سطح معنایی(لفظی، تمثیلی، اخلاقی و باطنی)و دو سطح خوانش در غزل‌های حافظ

محورهای موضوعی : فصلنامه بهارستان سخن

فرح نیاز کار ¹ (استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مرودشت،ایران.)
مرتضی جعفری ² (استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز، شیراز، ایران.)
فاطمه نیازکار ³ (استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی،دانشگاه پیام نور، تهران ، ایران.)

تاریخ دریافت : 1398/07/10 تاریخ پذیرش : 1399/03/21 تاریخ انتشار : 1399/06/01

کلید واژه: غزل, کلید واژه‌ها: حافظ, چهار سطح معنایی, دو سطح خوانش,

چکیده مقاله :

چکیده حافظ به جهت نگرش ویژه به عالم هستی، دیدگاه‌های خاصّ فلسفی و عرفانی و شرح و بیان تجربۀ آن کشفیاتِ اندیشمندانه، ناگزیر با ابهام و ایهام همراه است؛ بنابراین تبیین آن به روشنی امکان‌پذیر نیست. او شگردهای گوناگون بیانی را می‌‌آزماید و از تمثیل‌های بایسته‌ای بهره می‌گیرد که بر بنیاد درون‌مایۀ اندیشه‌های وی شکل گرفته و گاه در تقابل و تضادّ با اندیشه‌های این جهانی است و برای نیل بدین مقصود، از شگردی خاصّ بهره می‌گیرد؛ در اشعارش با زبان دوم یعنی زبانی حرفه‌ای و فراتر از زبان سطحی و عمومی که درک آن برای همگان امکان پذیر است، سخن می‌گوید و از این روست که سخن او در لایه‌های مختلف معنایی اشعارش، ایستا نمی‌ماند و به دلیل افکار ژرف فلسفی و عرفانی، بیان او در پیوند با شگردهای هنری به بالاترین سطح زبانی دست می‌یابد و بدین ترتیب با دو سطح خوانش سطحی و عامیانه؛ و سطح خوانش حرفه‌ای و ژرف‌کارانه در شعر او می‌توان به چهار سطح معنایی لفظی، تمثیلی، اخلاقی و باطنی (عرفانی) دست یافت. استفاده از کلمات چند معنایی، بهره‌مندی از کنایه‌ها در ظرفیت‌های تازة معنایی، متغییر بودن معنای کلمات و ترکیبات مختلف در بافت کلّی کلام به سبب ساختارهای خاص نحوی، تعلیق معنا به جهت امکان تبدیل ترکیب‌های اضافی و وصفی و مراجع ضمیر و.... این امکان را در شعر او پدید آورده است. این چند بُعدی بودن ابیات و لایه‌های معنایی تعبیه شده در آن، به‌گونه‌ای است که مخاطب پس از خوانش‌های مکرّر، باز هم به کشف‌هایی تازه دست می‌‌یابد و بدین ترتیب همواره با متنی پویا و زاینده، روبه‌روست.

منابع و مأخذ:

 

فهرست منابع و مآخذ

• قرآن کریم.


• احمدی، بابک، (1386)، ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.


• استعلامی، محمّد، (1388)، درس حافظ (نقد و شرح غزل‌های خواجه شمس‌الدّین محمّد)، ج2، تهران: سخن.


• اکو، امبرتو، (1386)، گل سرخ با هر نام دیگر، ترجمة مجتبی ویسی، تهران: اختران.


• امامی، نصرالله، (1386)، درآمدی بر هرمنوتیک در ادبیّات، اهواز: رسش.


• انوری، حسن، (1389)، صدای سخن عشق، تهران:  سخن، چ 11.


• بارت، رولان، (1377)، نقد و حقیقت، ترجمة شیرین‌ دخت دقیقیان، تهران: نشر مرکز.


• باطنی، محمّدرضا، (1385)، زبان و تفکّر، چ 8. تهران: آگه.


• برزگر خالقی، محمّدرضا، (1382)، شاخ نبات حافظ، تهران: زوّار.


• پوپ، آرتور و فیلیس اکرمن، (1387)، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، مترجمان نجف دریابندری... [و دیگران]، ویرایش زیر نظر سیروس پرهام، ج3، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.


• پورنامداریان، تقی، (1384)، گمشده لب دریا، تهران: سخن.


• ثروتیان، بهروز، (1386)، سروده‌های بی‌گمان حافظ، تهران: یزدان.


• جلالیان، عبدالحسین، (1379)، شرح جلالی بر حافظ، ج3، تهران: یزدان.


• حافظ، شمس‌الدّین محمّد، (1374)، ‏دیوان خواجه شمس‌الدّین محمّدحافظ شیرازی، به اهتمام ‌محمّد قزوینی و قاسم غنی، مقدّمه، مقابله و کشف‌الابیات رحیم ذوالنور، تهران: زوار.


• حمیدیان، سعید، (1392)، شرح شوق، 5ج ، تهران: قطره.


• خرمشاهی، بهاءالدّین، (1366)، حافظ‌نامه، 2ج، تهران: سروش.


• ____________، (1387)، حافظ، تهران: ناهید، چ4.


• دستغیب، عبدالعلی، (1391)، از دریچة نقد، 5ج، تهران: خانة کتاب.


• دشتی، علی، (1380)، نقشی از حافظ، تهران: اساطیر، چ2.


• دقیقیان، نسرین‌دخت، (1379)، نردبانی به آسمان نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران: نشر ویدا.


• راستگوفر، سیّدمحمّد، (1383)، «مهندسی سخن در سروده‌های حافظ»، پژوهش‌های ادبی، س1، ش3، ص82.


• جودی، فرزان، (1387)، نشانه‌شناسی کاربردی، تهران: علمی.


• حیدری، علی، (1385)، «ایهام در شعر حافظ»، کیهان فرهنگی، ش240، ص32.


• زریاب خویی، عبّاس، (1368)، ‏آیینۀ جام: شرح مشکلات دیوان حافظ، تهران: علمی.


• زرّین کوب، عبدالحسین، (1382)، از کوچة رندان، چ 10، تهران: امیرکبیر.


• سرورمولایی، محمّد، (1368)، تجلّی اسطوره در شعر حافظ، تهران: توس.


• سودی، محمّد، (1366)، شرح سودی بر حافظ، ترجمة عصمت ستارزاده، ج3، تهران: زرّین؛ نگاه.


• شعیری، حمیدرضا، (1391)، مبانی معناشناسی نوین، تهران سمت.


• فردوسی، ابوالقاسم، (1387)، شاهنامه، بر پایه چاپ مسکو، 2ج، تهران: هرمس.


• قزوینی، محمّد، (1324). «تضمین‌های حافظ»، یادگار، سال اوّل، شمارة 8، ص 63ـ62.


• گریماس، آلژیرداس ژولین، (1389)، نقصان معنا، ترجمة حمیدرضا شعیری، تهران: علم.


• مستوفی، حمدالله، (1381). نزهه‌القلوب، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، تهران: حدیث امروز.


• مکاریک، ایرنا ریما، (1384)، دانشنامة نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمة مهران مهاجر، محمّد نبوی، تهران: آگه.


• مک گراث، آلیستر، (1384). درسنامه الهیات مسیحی، شاخصه‌ها، منابع و روش‌ها، ترجمة بهروز حدالهی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.


• مولوی، جلال‌الدّین محمّد بن محمّد، (1382)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، تهران: هرمس.


• نیازکار، فرح، (1396)، حافظ شیرازی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.


• یاحقّی، محمّدجعفر، (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیّات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.