مفهومِ دوگانه‌یِ ترکیبِ اصطلاحیِ«از بُنِ دندان»
محورهای موضوعی : زبان و ادب فارسی
محمد ایرانی
1
(استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه)
کلید واژه: derivation, اضداد, Combination, ترکیب‌سازی, اشتقاق, Opposites, از بن دندان, ترکیب کنایی, قیدواره, متون نظم کهن, متون نثر کهن, Az bone dandān, Adverbial, Old Poetry, Old Prose,
چکیده مقاله :
در همه‌ی فرهنگ‌های فارسی اعمّ از فرهنگ‌های عمومی و یا فرهنگ لغات و تعبیرات خاصّ یک اثر یا واژگان و اصطلاحات یک شاعر و نویسنده، و حتّی در شرح‌هایی که بر برخی از متون کهن نظم و نثر نوشته شده، ترکیب کنایی از بن دندان را به معنی از صمیم دل، از دل و جان، و از روی میل و رغبت پنداشته‌اند؛ یعنی در حقیقت تنها به یک وجه از معنای آن توجّه کرده‌اند. از آن‌جا که این مفهوم با توجّه به بافت جمله و انسجام معنایی در برخی بیت‌ها و عبارت‌های شرح شده، درست به نظر نمی‌رسید، به بررسی و استخراج نمونه‌هایی مختلف از متون نظم و نثر کهن پرداخته شد. نتیجه‌ی حاصل‌شده از این پژوهش تبیین می‌کند که باید ترکیب کنایی مزبور را در عداد اضداد زبان فارسی به شمار آورد؛ زیرا در شاهد مثال‌ها و نمونه‌های گردآوری شده ـ بر خلاف معنای غالب و رایج این ترکیب ـ با مفهومی متضاد مواجه می‌شویم که از دید فرهنگ نویسان و شارحان متون پنهان مانده است. در این کاربرد معنایی دوگانه، ترکیب کنایی از بن دندان به مفهوم انجام کاری از روی اضطرار و ناچاری یا از سر طوع و تسلیم به کار رفته است. این ترکیب از دیدگاه دستوری و نقشی می‌تواند در حُکم قیدواره یا متمّم قیدی و گروه حرف اضافه‌ای به شمار آید.
The ironic expression "az bone dandaan" has been written to mean "wholeheartedly and desirous" in all Persian Dictionaries including general and specific ones like those of idioms and expressions or the ones devoted to a particular poet's or work's terminology. In fact they have just pointed to one aspect of its meaning. Since this meaning was not in accordance with the semantic structure of some of the lines of poetry, the present author analysed a number of cases from Old Poetry and Prose texts. The outcome shows that the aforementioned expression should be regarded as one of the "Opposits" in Persian, because in the collected cases one can see that the expression means exactly something contradictory which has been ignored by lexicographers. In the opposite case the expression means: "obliged or forced to do something." This expression is an adverbial and a prepositional phrase.
_||_
