تحلیل شخصیت های تمثیلی شاهنامه از منظر گفتمان انسان شناسانه فردوسی

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

سیده مریم (رودابه) موسوی ¹ , ثوراله نورزی داودخانی ² , علی محمد مؤذنی ³ , نصرالله زیرک گوشلوندانی ⁴

1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - استاد، رشته زبان و ادبیات فارسی، عضو هیات علمی، دانشگاه تهران
4 - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، رشت، ایران

تاریخ دریافت : 1400/11/15 تاریخ پذیرش : 1400/11/15 تاریخ انتشار : 1401/01/01

کلید واژه: شاهنامه, فردوسی, تمثیل, Shahnameh, Ferdowsi, تحلیل گفتمان, Discourse Analysis, Anthropology, انسان‌شناسی, allegory,

چکیده مقاله :

شاهنامه فردوسی در نگاه اول شاید به قول محمود حدیث رستم و داستان همآوردی ها باشد اما اندکی آشنایی با بیان تمثیلی ـ اسطوره ای و گفتمانی که فردوسی در آن، شاهنامه را سروده، باعث پرسش هایی می شود: فردوسی از بیان تمثیلی در شاهنامه چگونه و چرا استفاده می کند؟ و آیا رستم به صورت تمثیلی از منظر گفتمان انسان شناسی فردوسی می تواند نمونه ی اعلای یک هویت انسانی باشد که در روح جمعی و توانش فرهنگی جامعه ایران تأثیر داشته است ؟ یا این هویت انسانی به صورت تمثیل های متنوع در مجموعه ای از شخصیت های شاهنامه نمود یافته است؟ این پژوهش با هدف پاسخ به این سؤالات و فهم آنچه فردوسی رمز و معنای(تمثیل) شاهنامه گفته، انجام شد. شناخت معماری تمثیل های فردوسی که نشان دهنده ذهن و زبان اوست، ضروری می نماید. این پژوهش ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ـ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای، در ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﻈﺮﯾﻪ تحلیل گفتمان انجام شد و یافته ها نشان داد که فردوسی با بیانی تمثیلی جهان بینی و اندیشۀ انسان‌شناسانۀ خود را به نصویر کشیده است. تمثیل های شاهنامه هویت انسان ایرانی ـ اسلامی را بیان کرده است، فردوسی در پردازش شخصیت های داستان های شاهنامه آگاهانه دو نوع شخصیت خیر و شر را مبتنی با گفتمان های دوره معرفی می کند. هر یک از شخصیت ها می توانند به صورت تمثیلی نموداری از چهره های منفی و مثبتی باشند که به سبب جهان‌بینی طبقاتی و روابط قدرت حاکم پدیدار شده اند. رستم و افراسیاب کلان تمثیل دو گروه از شخصیت های خوب و بد در گفتمان فردوسی هستند که زوایای دیگر آن در شخصیت‌هایی مانند ضحاک ماردوش، سیاوش، گردآفرید، سودابه، پیران ویسه و... نمودار می شود. تمثل نه تنها به متن شاهنامه مفهومی چندلایه و گسترده می بخشد بلکه آن را به متنی نشانه ای ـ نمادین بدل می کند.

چکیده انگلیسی:

Ferdowsi's Shahnameh is a hypertext that depicts the identity of Iranian-Islamic man from pre-Islamic to the fifth century in an allegorical way. In processing the characters of Shahnameh stories, Ferdowsi consciously introduces two types of characters, good and evil, based on the discourses of the period. Each of the characters can be allegorically represented as a Scheme of negative and positive figures that have emerged due to class worldviews and power relations. Rostam and Afrasiab, as representatives of two groups of characters, due to the change in the literary type of the text and Ferdowsi's discourse with these characters, show an allegory of good and bad human components. Using allegory, Ferdowsi gives an allegorical form to some of the characters of Shahnameh and considers each of them as an allegory of one or more concepts, such as Rostam, Zahak, etc., each of which is an allegory of different concepts such  as  good and evil. Love, wisdom, religion, wisdom, etc. are other concepts that Ferdowsi, with an allegorical look, depicts his content and thoughts in order to manifest his anthropological thought

منابع و مأخذ:

1. برقعی، سید یحیی، (1351). کاوشی در امثال و حکم فارسی (مقدمه)؛ قم: فروغی.


2. پورنامداریان، تقی، (1367). رمز و داستان­های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی، چاپ دوم.


3. داریوش و فاطمه هموئی.(1368). نظریه غرب زدگی و بحران تفکر در ایران، ایران نامه، دوره هفتم، شماره 2، صص 82-66.


4. دهخدا، علی اکبر، (1373). لغت نامه؛ ج 4، تهران: دانشگاه تهران.


5. ذوالقدری، میمنت، (1373). واژه نامه هنر شاعری؛ تهران: کتاب مهناز.


6. رزمجو، حسین، (1374). انواع ادبی؛ مشهد: آستان قدس، چاپ سوم.


7. روشنفکر، کبری و فاطمه اکبری زاده.(1390). تحلیل گفتمان انتقادی خطبه فدک حضرت زهرا (س)، فضلنامه منهاج، سال 70، شماره دوازدهم، بهار و تابستان، صص 145-.125.


8. ریاحی، محمد امین.(1372). سرچشمه­های فردوسی­شناسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.


9. شعیری، حمیدرضا .(1385). تجزیه و تحلیل معناشناختی گفتمان، تهران: سمت .


10. شفیعی کدکنی، محمد رضا (1366). صور خیال در شعر فارسی؛ اهران: آگاه، چاپ سوم.


11. شکرانی. رضا و همکاران.(1389). گفتمان کاوی و کاربست در متون روایی، فصلنامه پژوهش، شماره چهارم، پاییز و زمستان، صص 100-71 .


12. شمیسا، سیروس، (1386). بیان؛ تهران: میترا.


13. ــــــ، ــــــــ، (1387). انواع ادبی؛ تهران: میترا.


14. فردوسی، ابوالقاسم.(1388) شاهنامه فردوسی به کوشش محمدعلی علمی، بر اساس نسخه چاپ مسکو، تهران: علمی.


15. فرکلاف، نورمن.(1379). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه­ها، چاپ اول.


16. معین، محمد، (1371). فرهنگ فارسی (6 جلدی)؛ جلد 1، تهران: امیرکبیر، چ هشتم.


17. میرزایی، فرامرز و ناهید نصیحت.(1384). روش گفتمان کاوی شعر،مجله علمی ـ پژوهشی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عرب، دوره یک، شماره چهارم، زمستان صص 67-43.


18. نقیب زاده، احمد و فاطمه هموئی.(1392). انگلیس و اروپا، تحلیل گفتمان سیاست خارجی (مدل لاکلاو وموف )، فصلنامه تحقیقات سیاسی بین المللی،شماره چهاردهم، صص33-1 .


19. نولدکه، تئودور.(1379). حماسه ملی ایران، ترجمه بزرگ علوی، تهران: نگاه.


20. یحیایی ایله­ای، احمد.(1390). تحلیل گفتمان چیست؟ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، شماره 60،سال دهم.

1. Borghei, Seyed Yahya, (1972). Exploring Persian Adage (Introduction), Qom: Foroughi. (In Persian)


2. Pournamdarian, Taghi, (1988). Mysteries and Mysterious stories in Persian Literature, Tehran. Elmi, 2^nd (In Persian)


3. Hamouei, Dariush and Fatemeh (1989). Theory of Westernization and the Crisis of Thinking in Iran, Iran Nameh, 7^th Period, No. 2, pp. 66-82. (In Persian)


4. Dehkhoda, Aliakbar (1994). Dictionary, Volume IV, Tehran. Tehran University. (In Persian)


5. Zolghadri, Meimanat, (1994), Dictionary of Poetic Art, Tehran: Mahnaz Book. (In Persian)


6. Razmjoo, Hossein, (1995). Literary Types, Mashhad: Astan Quds, 3^rd (In Persian)


7. Roshanfekr, Kobra, and Akbarizadeh, Fatemeh (2011), Critical Discourse Analysis of Fadak Sermon of Hazrat Zahra, Menhaj Quarterly, 1991, No. 12, Spring and Summer, pp. 125-145. (In Persian)


8. Riyahi, Mohammad Amin (1993), Sources of Ferdowsiology, Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies. (In Persian)


9. Shoeiri, Hamidreza, (2006). Semantic analysis of discourse, Tehran: Samt Pub. (In Persian)


10. Shafiei Kadkani, Mohammadreza (1987). Imaginary images in Persian poetry, Tehran: Agah Pub., 3^rd (In Persian)


11. Shokrani, Reza et al. (2010). Discourse Mining and Application in Narrative Texts, Research Quarterly, No. 4, Fall and Winter, pp. 71-100. (In Persian)


12. Shamisa, Sirous, (2007). Bayan, Tehran: Mitra. (In Persian)


13. --------------- ---- (2008), Literary Types, Tehran, Mitra. (In Persian)


14. Ferdowsi, Abolghasem, (2009). Ferdowsi's Shahnameh by Mohammadali Elmi based on the Moscow Edition, Tehran, Elmi. (In Persian)


15. Fairclough, Norman, (2000). Critical Discourse Analysis, translated by Fatemeh Shayesteh Piran et al., Tehran: Center for Media Studies and Research, First Edition. (In Persian)


16. Moein, Mohammad, (1992). Farsi Dictionary (6 Volumes), Volume I. Tehran: Amirkabir, 8^th (In Persian)


17. Mirzaei, Faramarz, and Nasihat, Nahid, (2005). The method of discourse mining of poetry. Scientific-Research Journal of the Iranian Association of Arabic Language and Literature, Volume I, No. Four. Winter, pp. 43-67. (In Persian)


18. Naghibzadeh, Ahmad, and, Hamouei, Fatemeh, (2013). England and Europe. Foreign Policy Discourse Analysis (Lacla and Moff Model), Quarterly Journal of International Political Research. No. 14, pp. 1-33. (In Persian)


19. Noldeke, Theodor, (2000). The National Epic of Iran, Translated by Bozorg Alavi, Tehran: Negah Pub. (In Persian)


20. Yahyaei Eileie, Ahmad, (2011). What is Discourse Analysis? Institute of Humanities and Social Studies, No. 60, 10^th (In Persian)