«میدانِ» منبر در دوره مشروطه: مطالعه ای برپایه نظریه «میدان» بوردیو

محورهای موضوعی : تاریخ و تمدن اسلامی

صادق پاشائی ¹ , شهربانو دلبری ² , محمود مهدوی دامغانی ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
3 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

تاریخ دریافت : 1402/05/07 تاریخ پذیرش : 1402/09/05 تاریخ انتشار : 1402/09/19

کلید واژه: منبر, مشروطیت, نظریه میدان بوردیو,

چکیده مقاله :

در فضای اجتماعی دوره مشروطه (اواخر عصر قاجار) منبرهای روحانیت به عنوان عامل انسجام بخش اجتماعی، دارای جایگاهی مهم و معتبر بودند. در این مقاله با بهره گیری از نظریه میدان بوردیو که تحلیل پدیده های مختلف اجتماعی را مقدور می سازد، جایگاه منبرِ وعظ و خطابه مورد واکاوی قرار گرفته و با تشریح مفاهیمی چون میدان، سرمایه، منش و کنش و عناصر تأثیرگذار بر فضای آن، مطالعه شده‌ است. سؤال اصلی این است: با استفاده از نظریه میدان بوردیو، منبر دینی چه ویژگی ها، دستاوردها و بازخوردهایی در دوره مشروطه داشته‌است؟ براساس نظریه بوردیو می توان گفت که منبر، میدانی گسترده، با عادتواره های ویژه از باورهای مذهبی مردم، در بسیج توده ها، مطالبه مشروطیت و تأسیس مجلس بوده و توان مندی شایانی داشته‌است. همچنین بنابر یافته های این پژوهش، میدان منبر در این دوره از اهرم های سه گانه میدان (استقلال، قدرت و منازعه بر سرمایه) به طور نسبی برخوردار بوده و در بیشتر وقایع مشروطه حضور اثرآفرین داشته و البته از تقابل با برخی میدان ها نیز آسیب دیده‌است.

چکیده انگلیسی:

In the social atmosphere of the constitutional period (the end of the Qajar era), the minbars of the clergymen had an important and prestigious position as a factor of social cohesion. In this research, by using “Bourdieu Theory”, the position of the preaching and speech has been analyzed and it has been studied by explaining concepts such as “field”, “capital”, “habits” and “action”. Using Bourdieu's field theory, we considered that “religious pulpit” had what characteristics, achievements and feedbacks in the constitutional period. Based on Bourdieu's theory, it is assumed that the pulpit has a wide field, with special habits of the religious beliefs of the people, in mobilizing the masses, demanding constitutionalism and the establishment of the parliament. The findings of this historical research show that during this period, the “minbar field” relatively enjoyed the triple levers of the field (independence, power and conflict over capital) and had an effective presence in most of the constitutional events, of course, it has also been damaged by the confrontation of some fields.  

منابع و مأخذ:

اکبری بیرق، حسن (1379). مبانی فکری مشروطه. تهران: نشر پایا.

الگار، حامد (1355). نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.

الویری، محسن، و نظری مقدم، جواد (1391). نقش ارتباطات سنتی در جنبش­های سیاسی اجتماعی شیعه، مطالعه موردی جنبش مشروطه ایران. تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی،2(1)، 1-24.

امام خمینی، روح­الله (1365). شئون و اختیارات ولی فقیه ترجمه کتاب البیع. مرتضی حاج علی فرد، جعفر کیوانی(مترجمان). تهران: وزارت ارشاد اسلامی.

بوردیو، پی­یر (1390). تمایز: نقد اجتماعی قضاوت‌های قولی. ترجمه حسن چاوشیان. تهران: ثالث.

بوردیو، پیر (1398). جامعه شناس و مورخ. ترجمه انور محمدی. تهران: گل­آذین.

بوردیو، پی­یرو نویسندگان (1384). سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه. خاکباز، افشین، وپویان، حسین (مترجمان). تهران: شیرازه.

پرستش، شهرام (1385). صورت بندی میدان تولید ادبی در ایران معاصر. رساله دکتری جامعه شناسی. دانشگاه تهران.

پولاک، یاکوب ادوارد (1361). سفرنامۀ پولاک «ایران و ایرانیان». ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی.

جعفریان، رسول (1378). بست­نشینی مشروطه­خواهان درسفارت انگلیس. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر.

جنکینز، ریچارد (1385). پی­یر بوردیو. ترجمه لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان. تهران: نشر نی.

جواهری، مریم (1380). نقش علما در انجمن ها و احزاب دوران مشروطیت. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

حائری، عبدالهادی (1381). تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق. تهران: انتشارات امیرکبیر.

حکیمی، محمود (1371). سیری در خاطرات سیاسی رجال ایران. تهران: پیدایش.

خسروشاهی، سیدهادی (1388). اسناد سیدجمال الدین اسد­آبادی در وزارت خارجه ایران. تهران:وزارت خارجه.

دانشورعلوی، نورالله (1335). تاریخ مشروطه ایران وجنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری. تهران: کتابخانه دانش.

دولت آبادی، یحیی (1363). حیات یحیی. تهران: فردوسی.

دروویل، گاسپار (1389). سفرنامه دروویل. ترجمه جواد محبی. تهران: نیک­فرجام.

دیوسالار، مهرداد (1398). کارکرد اجتماعی روحانیت شیعه دردوره قاجار بر اساس سفرنامه­های اروپائیان. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، 16(1).

رواستان، محمدعلی، و جمعی از نویسندگان (1385). روحانیت و مشروطه. قم: بوستان کتاب.

رهدار، احمد (1385). نهضت مشروطه از نگاه کتاب ایران بین دو انقلاب. مجله حوزه،  شماره 134.

رضوانی، هما (1362). لوایح شیخ فضل الله نوری. تهران: تاریخ ایران.

شایان مهر، علیرضا (1398). پی­یر بوردیو. تهران: اختران.

شریعتی، سارا (1388). تأملی در موانع پنهان آموزش جامعه­شناسی هنر در ایران. جامعه­شناسـی هنر و ادبیات، 1(1)، 21-7.

شویره، کریستین ین و اولیویه فونتن (1385). واژگان بوردیو. ترجمه مرتضی کتبی. تهران: نشر نی.

شیخ رضائی، انسیه، آذری، شهلا (1377). گزارشهای نظمیه از محلات تهران. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.

علویان، مرتضی (1383). روحانیت و جامعه پذیری سیاسی. قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره).

ف‍ت‍ح‍ی‌، اص‍غ‍ر (1375). منبر، یک رسانه عمومی در اسلام. تهران: پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران.

کرمانی (ناظم‌الاسلام)، محمد (1396). تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: امیرکبیر.

کریمی، علیرضا (1383). انقلاب مشروطه در بوته نقد. قم: مرکز پژوهشهای اسلامی صداوسیما.

کسروی، احمد (1355). تاریخ مشروطه ایران، تهران: امیرکبیر.

گرنفل، مایکل (1388). مفاهیم کلیدی پیر بوردیو، ترجمه محمد مهدی لبیبی. تهران: نقد افکار.

گودرزی، غلامرضا (1383). دین و روشنفکران. تهران: نشر اختران،.

گوهرخای، محمدباقر (1355). گوشه­ای از رویدادهای انقلاب مشروطیت ایران، تهران: مرکز نشر سپهر.

مستوفی، عبدالله (1371). شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی اداری دوره قاجار. تهران: انتشارات زوار.

محمدی، فردین و دیگران (1398). تکوین تکثر تمایز در میدان، عادتواره و سرمایه: صورتبندی نظریه توسعه از دیدگاه بوردیو، توسعه اجتماعی، 13(4).

محمدی ری­شهری، محمد (1385). میزان الحکمه. قم: دارالحدیث.

ملک زاده، مهدی (1363). تاریخ مشروطیت ایران. تهران: انتشارات علمی.

موثقی، سید احمد (1378). علل ضعف و انحطاط مسلمین در اندیشه سیاسی سیدجمال الدین اسدابادی. تهران: انتشارات دفتر فرهنگ اسلامی.

مهرابی، مسعود (1363). تاریخ سینمای ایران از آغاز تا سال 1357، تهران: ماهنامه سینمایی فیلم.

ناصرالملک، ابوالقاسم، ایروانی، محمدآقا (1380). دو رساله در باره انقلاب مشروطیت ایران، تهران: مرکز اسناد ملی ایران.

ناظم الدوله (میرزا ملکم خان)، روزنامه قانون، شماره 15، تهران.

یارن شیار (1399). نگاه فرانسوی به کودتای سوم اسفند 1299، یادداشتهای روزانه ژرژدوکرو، ترجمه زهرا فلاح شاهرودی. تهران: پل فیروزه.

Akbari, Beiragh Hasan (1379/2000). Mabānī- yi Fikrī- yi Mashrūṭa. Tehran: Nashr- i Pāyā.

Alavian, Morteza (1383/2004). Rūḥāniyyat wa Jāmiʿa Pazīrī- yi Siyāsī. Qom: Imam Khomeini Education and Research Institute (RA).

Algar, Hamid (1355/1976). Naqsh- i Rūḥāniyyat- i Pīshrū dar Junbish- i Mashrūṭiyyat. Trans. Abolqasem Sari, Tehran: Tūs.

Alviri, Mohsen &  Nazari Moghadam, javad (2012). The Role of Traditional Communications in the Shia Social and Political Movements. The Journal of Social History Studies, Institute for Humanities and Cultural Studies. Vol.2, Issue 1, pp. 1-23.

Bourdieu, Pierre & Others (1384/2005). Sarmāya- yi Ijtimāʿī: Iʿtimād, Democracy & Tawsʿa. Trans. Afshin Khakbaz & Poyan Hasan, Tehran: Shīrāza.

Bourdieu, Pierre (1390/2011). Distinction : a social critique of the judgement of taste, 1984. Trans. Hasan Chavoshian, Tehran: Thālith.

Bourdieu, Pierre (1398/2019). Le sociologue et l'historien. Trans. Anvar Mohammadi, Tehran: Gul Ādhīn.

Chauvire, Christiane & Fontaine Olivier (1385/2006). Le vocabulaire de Bourdieu. Trans.  Morteza Kotobi, Tehran: Nashr- i Niy.

Daneshvar Alavi, Nurullah (1335/1956). Tārīkh- i Mashrūṭa- yi Iran wa Junbish- i Waṭan Parastān- i Isfahan wa Bakhtiari. Tehran: Kitāb- Khāna- yi Dānish.

Divsalar, Mehrdad (2019). Kārkard- i Ijtimāʿī- yi Rūḥāniyya- i Shīʿa dar Dawra- yi Qājār Bar Asās- i Safar- nāma- Hā- yi Urūpāʾiyyān. Journal of Islamic History in the Mirror of Research. Vol.16, No.1.

Dolatabadi, Yahya (1363/1984). Ḥayāt- i Yaḥyā. Tehran: Firdawsī.

Drouville, Gaspard (1389/2011). Voyage en Perse, fait en 1812 et 1813, 3rd ed , 1828. Trans. Javad Mohebi, Tehran: Nīk Farjām.

Fathi, Asghar (1375/1996). Manbar, Yik Risāna- yi ʿUmūmī Dar Islām. Tehran: Pazhūhishkada- yi ʿUlūm- i Irtibātī wa Tawsiʿa- yi Iran.

Goharkhai, Mohammad- Bagher (1355/1976). Gūsha- iy az Rūy- dād- hā- yi Inqilāb- i Mashrūtiyyat- i Iran. Tehran: Markaz- i Nashr- i Sipihr.

Goudarzi, Gholamreza (1383/2004). Dīn wa Rūshanfikrān. Tehran: Nashr- i Akhtarān.

Grenfell, Michael (1388/2009). Pierre Bourdieu: key concepts. Trans. Mohammad Mahdi Labibi, Tehran: Naqd- i Afkār.

Haeri, Abdolhadi (1381/2002). Tashayyuʿ wa Mashrūṭiyyat dar Iran wa Naqsh Iraniyyān- i Muqīm- i Iraq. Tehran: Intishārāṭ- i Amīrkabīr.

Hakimi, Mahmoud (1371/1992). Sīrī dar Khāṭirāt- i Siyāsī- yi Rijāl- i Iran. Tehran: Piydāyish.

Imam Khomeini, Ruhollah (1365/1986). Shuʾūn wa Ikhtiyārāṭ- i Walī- yi Faqīh Trajuma- yi Kitāb al- Bayʿ. Trans. Morteza Hajj Ali Fard & Jafar Keyvani, Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance.

Jafarian, Rasoul (1378/1999). Bast- Nishīnī- yi Mashrūṭa- Khāhān dar Sifārat- i Ingilīs (England). Teharn: Mūʾassisa- yi Muṭāliʿāt- i Tārīkh- i Muʿāṣir.

Javaheri, Maryam (1380/2001). Naqsh- i ʿUlamā Dar Anjuman- hā wa Aḥzāb- i Dawrān- i Mashrūṭiyyat. Teharn: Islamic Revolution Document Center.

Jenkins, Richard (1385/2006). Pierre Bourdieu. Trans. Leila Jo Afshani & Hasan Chavoshian, Tehran: Nashr- i Niy.

Karimi, Alireza (1355/1976), Inqilāb- i Mashrūṭa Dar Būta- yi Naqd. Qom: Markaz- i Pazhūhish- hā- yi Ṣidā wa Sīmā, 1383/ 2004.

Kasravi, Ahmad (1396/2017). Tārīkh- i Mashrūṭa- yi Iran. Tehran: Amīrkabīr.

Kermani (Nāẓim al- Islām), Mohammad. Tārīkh- i Bīdārī- yi Iraniyyān. Tehran: Amīrkabīr.

Khosroshahi, Seyed Hadi (1388/2010). Asnād- i Siyyid Jamāl al- Dīn- i Asad Ābādī dar Wizārat- i Khārija- yi Iran Tehran: Ministry of Foreign Affairs.

Malekzadeh, Mahdi (1363/1984). Tārīkh- i Mashrūtiyyat- i Iran. Tehran: Intishārāṭ- i ʿIlmī.

Merabi, Masoud (1363/1984). Tārīkh- i Sīnamā- yi Iran Az Āghāz tā Sāl 1357. Tehran: Māḥ-Nāma- yi Sīnamāyī- yi Fīlm.

Mohammadi, Fardin & Khaleghpanah, Kamal & Mohsen Noghani Dokht Bahmani & Mehdi Kermani (Summer 2019 August 2019). Gensis of multiple distinction in field, habitus and capital: the formulation of development theory from Bourdieu's point of view. The Journal of Social Development. Vol.13, Issue 4, pp. 55-90.

Movassaghi, Seyed Ahmad (1378/1999). ʿIlal- i Ḍaʿf wa Inḥiṭāṭ- i Muslimīn dar Andīsha- yi Siyāsī- yi Siyyid Jamāl al- Dīn- i Asad Ābādī. Tehran: Intishārāt- i Daftar- i Farhang- i Islāmī.

Muhammadi Rayshahri, Muhammad (1385/2006). Mīzān al- Ḥikma. Qom: Dār al- Ḥadīth.

Mūstawfī, ʿAbd Allāh (1371/1992). Sharḥ- i Zindigānī- yi Man, Tārīkh- i Ijtimāʿī- yi Idārī- yi Dawra- yi Qājār. Tehran: Intishārāṭ- i Zawwār.

Nāṣir al- Mulk, Abū ʾl- Qāsim & Irawani, Mohammad- Baqir (1380/2001). Dū Risāla Dar Bāra- yi Inqilāb- i Mashrūṭiyyat- i Iran. Tehran: Markaz- i Asnād- i Millī- yi Iran.

Nāẓim al- Dawla, (Mīrzā Malkam Khān) (Und.). Rūznāma- yi Qānūn. No. 15, Tehran.

Parastesh, Shahram (1385/2006). Ṣurat- Bandī- yi Miydān Tawlīd- i Adabī Dar Iran- i Muʿāṣir. PhD dissertation of Sociology, University of Tehran.

Polak, Jakob Eduard (1361/1982). Safar- Nāma- yi Polak "Iran wa Iranīyyān". Trans. Keikavous Jahandari, Tehran: Khwārazmī.

Rahdar, Ahmad (1385/2006). Nahḍat- i Mashrūta Az Nigāh- i Kitāb- i Iran Biyn- i Dū Inqilāb. Majala- yi Ḥawza. No. 134.

Rezvani, Homa (1362/1983). Lawāyiḥ- i Shaykh Faḍl Allāh Nūrī. Tehran: Tārīkh- i Iran.

Richard, Yann (1399/2020). Regards francais sur le coup d'etat de 1921 en Perse: journaux personnels de Georges Ducrocq et Helene Hoppenot. Yāddāsht- hā- yi Rūznāma- yi Georges Ducrocq, Trans. Zahra Falah Shahroudi, Tehran: Pul- i Fīrūzih.

Rouastan, Mohammad Ali & Others (1385/2006). Rūḥāniyyat waMashrūṭa. Qom: Būstān- i Kitāb.

Shaian Mehr, Alireza (1398/2019). Pierre Bourdieu. Tehran: Akhtarān.

Shariati, Sara (2009). A Reflection on the Hidden Obstacles of Teaching Sociology of Art in Iran based on Pierre Bourdieu’s Sociology of Art. Sociological Journal of of Art and Literature. Vol.1, Issue 1.

Sheikh Rezaee, Ensiyeh & Azari, Shahla (1377/1998). Guzārish-hā-  yi Naẓmiyya Az Maḥallāt- i Tehran. Tehran: Sāzmān- i Asnād- i Millī- yi Iran.