سلوک عرفانی از نگاه ابن‌فارض

محورهای موضوعی : اسطوره

امیر حسین رسول‌نیا ¹ ( استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان )

تاریخ دریافت : 1397/09/07 تاریخ پذیرش : 1397/09/07 تاریخ انتشار : 1397/09/01

کلید واژه: عرفان, رمز, سلوک, حب الهی, ابن‌فارض,

چکیده مقاله :

یکی از مهم‌ترین مباحثی که در علم عرفان مطرح می‌شود، بحث از سیر و سلوک است. هر کدام از عارفان برای بیان مقصود از سیر و سلوک، تعبیری مخصوص دارند. آن چنان‌که رسیدن به سرمنزل مقصود نزد هر عارف با عارف دیگر متفاوت است؛ چه در انتخاب راه و چه بیان آن. یکی از مشهورترین شاعران و گویندگان متصوف زبان عربی ابن‌فارض(576 ـ 632ق) معروف به سلطان‌العاشقین است که از آبشخور عرفان و ادب هم‌زمان نوشیده است. ابن‌فارض عرفان و سلوک خود را بر پایه‌های عشق بنا نهاده و از شرب مدام سخن می‌گوید؛ به گونه‌ای که در باور او عشق مهم‌ترین موضوع در عالم هستی و بزرگ‌ترین انگیزه برای متعالی شدن آدمی است. این جستار نگاهی است عرفانی ـ ادبی به سلوک این شاعر عارف و در چهار مرحلة ملاحظة حسی، معاینة نفسانی، مطالعة قلبی و مشاهدة روحی مورد پژوهش و تحقیق قرار گرفته است. بررسی این مراحل نشان می‌دهد مهم‌ترین وسیله‌ای که ابن‌فارض را در بیان این سلوک یاری می‌دهد، استفاده از رمز است و پیغام او را تنها اهل عرفان درک می‌کنند.

چکیده انگلیسی:

Soluk (spiritual journey) is one of the most important issues in mysticism. Each mystic has his own interpretation of suluk. One of the most famous Arabic poets is Ibn al-Farez (Umar ibn Alī ibn al-Fārid), 576-632 AH, known as Sultān al-Āshegin, who is a great mystic and a man of letters. Ibn al-Farez has established his mysticism based on love; he continually speaks of divine wine and believes that Love is the most important subject in the world and the greatest motivation for transcendence of man. The present article tries to examine suluk in Ibn al-Farez's works from literary and mystical points of view and to study four stages of "sensual observation", "sensual experience", "direct vision by heart" and "spiritual observation" in his thoughts. The results show that he uses the symbols for exposition of soluk and only Muslim mystics can understand his explanations about symbols.  

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

ابن‌خلکان، احمد. 1972. وفیات الأعیان. به کوشش احسان عباس. بیروت: دارالثقافة.

ابن‌الفارض، ابوحفص ابوالقاسم عمربن ابی‌الحسن. دون التاریخ. دیوان. بیروت: مکتبة الثقافیه.

ابن‌العماد الحنبلی، ابوالفلاح عبدالحی. 1979. شذرات الذهب فی أخبار من ذهب. الطبعةالثانیة. بیروت: دارالمسیرة.

اسماعیل، عزّالدین. 1966. الشعرالعربی المعاصر. ط3. قاهره: دارالفکرالعربی.

اقبالی، عباس. 1385. «من منصوری در أنا الحق حسین‌بن منصور حلّاج». فصلنامة مطالعات عرفانی. ش4. دانشگاه کاشان.

البورینی، رشیدبن غالب و عبدالغنی النابلسی. 1310. دیباجةالدیوان من شرح دیوان ابن‌الفارض. قاهرة: المطبعة الخیریه.

پارسا، خواجه محمد. 1366. شرح فصوص الحکم. به کوشش جلیل مسگرنژاد. تهران: علمی فرهنگی.

جامی، عبدالرحمن. 1384. تائیة. مقدمه، تصحیح و تحقیق: صادق خورشا. چ2. تهران: مولی.

جودة نصر، عاطف. 1982. شعر عمر‌بن الفارض (دراسةفی فن الشعر الصوفی). الطبعةالأولی. بیروت: دارالأندلس.

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدین محمد. 1380. دیوان. به کوشش فاطمه خلیلی. چ1. تهران: میلاد.

الحداد، عباس یوسف. 2000. تجلیات‌الأنا فی‌شعر ابن‌الفارض. الطبعةالأولی. کویت: رابطة الأدباء فی‌الکویت.

السراج الطوسی، ابونصر. 1960. اللمع فی‌التصوف. تحقیق و تخریج: عبدالحلیم محمود. قاهرة: دارالکتب الحدیثة بمصر.

حلمی، محمد مصطفی. دون التاریخ. ابن‌الفارض و الحب الإلهی. قاهرة: دارالمعارف.

طباطبایی، محمد حسین. 1352. شیعه در اسلام. با مقدمه حسین نصر. چ1. تهران: حکمت.

طباطبایی بروجردی، محمدمهدی (بحرالعلوم). 1367. رسالة فی‌السیروالسلوک. با شرح، توضیح و مقدمه حسن مصطفوی. چ2. تهران: سپهر.

غنیمی هلال، محمد. 1976. الحیاه‌العاطفیة بین العذریة و الصوفیة. قاهرة: نهضة مصر.

فرغانی، سعید الدین. 1398. مشارق‌الدراری. مقدمه و تعلیقات سید جلال‌الدین آشتیانی. مشهد: انجمن فلسفه و عرفان اسلامی.

فولادی، علیرضا. 1389. زبان عرفان. چ3. تهران: سخن.

مجلسی، محمدباقر. دون التاریخ. بحارالأنوار. بیروت: مؤسسة الوفا.

مصباح یزدی، محمدتقی. 1390. در کوچه‌های آفتاب: جستاری در عرفان اسلامی. چ1. قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره).

مولوی، جلال الدین محمد. 1369. فیه‌مافیه. با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر. چ6. تهران: امیرکبیر.

النابلسی، عبدالغنی‌بن إسماعیل. 1310. شرح بورینی. قاهرة: الخیریّة.

ـــــــــــــــــــــــــــــ . 1972م. کشف‌السّر الغامض فی‌شرح دیوان ابن‌الفارض. تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم. قاهرة: مؤسسه الحلبی و شرکاء.

نیکلسون، رینولد. 1956. فی‌التصوف الإسلامی و تاریخه. ترجمة: ابوالعلاء عفیفی. قاهرة: لجنة التألیف و الترجمة و النشر.

همدانی، امیر سیّدعلی. 1384ش. مشارب‌الأذواق. مقدمه و تصحیح: محمد خواجوی. چ2. تهران: مولی.

 

 

 

 

 

 

 

 

Holy Qor’ān.

Al-būrīnī, Rašīd ebn-e Qāleb & Abdol qanī al-Nāblosī. (1310). Dībāje al-dīvān men šarh-e dīvān ebn-e al-fārez.  Cairo: Al-matba’at al-xeyrīyat.

Al-haddād, Yūsef Abbās. (2000). Tajalliyāt al-anā fī še’r ebn-e al-fārez. 1^st ed. Kuwait: Rābetat al-odabā fī al-kuwait.

Al-sarrāj al-tūsī, Abū Nasr. (1960). Al-loma’. With the effort of Abdol Halīm Mahmūd.

Cairo: Dār al-hadīsat bemesr.

Ebn-e al-emād al-Hanbalī, Abū al-falāh abdol hay. (1979). Šzarāt al-zahab fī axbār men zahab. 2^nd ed. Bierut: Dār al-masīrat.

Ebn-e Fārez, Abū Hafs Abolqāsem omar ebn-e abī al-hasan. (No date). Dīvān. Beirut: Maktabat al-seqāfīya.

Ebn-e Xallakān, Ahmad. (1972). Vafīyat al-a’yān. With the effort of Ehsān Abbās. Beirut: Dār al-seqāfat.           

Eqbālī, Abbās. (2006/1385SH). “Man mansūrī dar ana al-haq hossein ebn-e mansūr hallāj”. Fasl-nāme-ye Motāle’āt-e Erfānī. No. 4. Dānešgāh-e Kāšān.

Esmā’īl, Ezzedīn. (1966). Al-še’r al-arabī al-mo’āser. 3^rd ed. Cairo: Dār al-fekr al-arabī.

Farqānī, Sa’īd al-dīn. (2010/1389SH). Mašāreq al-darārī. Introdaution and not Seyyed Jalāl al-dīn Āštiyānī. Mašhad: Anjoman-e Falsafe va Erfān-e Eslāmī.

Fūlādī, Alī Rezā. (2010/1389SH). Zabān-e erfān. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Hāfez, Šmas al-dīn. (2001/1380SH). Dīvān. With the effort of Fāteme Xalīlī. 1^st ed. Tehrān: Mīlād.

Hamedānī, Amīr Seyyed Alī. (2005/1384SH). Mašāref al-azvāq. Introduction and Edition by Mohammad Xājavī. 2^nd ed. Tehrān: Molā.

Helmī, Mohammad Mostafā. (No date). Ebn-e al-fārez va al-hob al-elāhī. Cairo: Dār al-ma’āref.

Jāmī, Abdol Rahmān. (2005/1384SH). Tā’īyat. Intruduction and Edition  Sādeq Xūršā. 2^nd ed. Tehrān: Molā.

Jūdat Nasr, Ātef. (1982). Še’r omar ebn-e al-fārez (darāsat fī fann al-še’r al-sūfī). 1^st ed. Beirut: Dār al-andolos.

Majlesī, Mohammad Bāqer. (No date). Behār al-anvār. Beirut: Mo’assesat al-vafā. 

Mesbāh Yazdī, Mohammad Taqī. (2011/1390SH). Dar kūče-hā-ye āftāb: jostārī dar erfān-e eslāmī. 3^st ed. Qom: Mo’assese-ye Āmūzešī Pažūhešī Emām Xomeinī.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (1990/1369SH). Fīh-e mā fī. With the effort of Badī’ al-zamān Forūzānfar. 6^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Nāblosī, Abdol qanī. (1310). Šarh-e Būrīnī. Cairo: Al-xeyrīyat.

________________. (1972). Kašf al-serr al-qāmez fī šarh-e dīvān-e enb-e al-fārez. With the effort of Mohammad Abolfazl Ebrāhīm. Cairo: Mo’assese al-halabī va Šorakā.

Nīcholson, Reynold A. (1956). Fī al-tasavvof al-eslāmī va tārīxaho. Tr. by Abol ‘alā Afīfī. Cairo: lejanat al-ta’līf va al-tarjomat.

Pārsā, Xāje Mohammad. (1987/1366SH). Šarh-e fosūs al-hekam. With the effort of Jalīl Mesgar Nežād. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qanīmī Helāl, Mohammad. (1976). Al-hayāt al-ātefīyat beyn al-ozrīyat va al-sūfīyat. Cairo: Nehzat Mesr.

Tabātabāeī Borūjerdī, Mohammad Mahdī. (1988/1367SH). Resāle fī al-seyr va al-solūk. Explanation and Introduction by Hasan Mostafavī. 2^nd ed. Tehrān: Sepehr.

Tabātabāeī, Mohammad Hossein. (1973/1352SH). Šī’e dar eslām. Introduction Hossein Nasr. 1^st ed. Tehrān: Hekmat.