تحلیل رابطه زیست پذیری مساکن روستایی باکیفیت زندگی روستاییان (مطالعه موردی: شهرستان زیرکوه، دهستان زیرکوه)
محورهای موضوعی : جامعه شناسی و سکونتگاههای انسانیمحمد غلامی 1 , حمداله سجاسی قیداری 2 , علی اکبر عنابستانی 3
1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه¬ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 - دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
3 - استاد گروه جغرافیای انسانی و آمایش، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
کلید واژه: توسعه روستایی, زیست پذیری, کیفیت زندگی (ذهنی, عینی), دهستان زیرکوه,
چکیده مقاله :
مقدمه: کیفیت زندگی و ارتقای آن مهم‌ترین رویکرد در برنامه‌ریزی‌های روستایی و شهری میباشد. عوامل و عناصر متعددی می‌توانند در ارتقا کیفیت زندگی روستاییان تأثیرگذار باشند که یکی از آنها مسکن قابل زیست و استاندارد میباشد. مسکن روستایی به‌عنوان نیاز اولیه انسان، با ابعاد وسیع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و کالبدی خود تأثیر بسزایی در کیفیت زندگی و توسعه پایدار روستایی دارد. هدف: پژوهش حاضر با هدف تحلیل و بررسی رابطه بین مسکن زیست پذیر و کیفیت زندگی (ذهنی و عینی) روستاییان دهستان زیرکوه انجام‌شده است. روش‌شناسی تحقیق: در اين راستا روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش را روستاییان 15 نقطه روستایی تشکیل می دهند که دارای 1417 خانوار می باشند. تعداد نمونهها 313 خانوار میباشد که با استفاده از فرمول کوکران با خطای اندازه‌گیری 5 درصد انتخاب‌شده‌اند. قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این پژوهش، دهستان زیرکوه است. یافته¬ها: با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، متغیر زیست پذیری با آماره پیرسون 616/0 باکیفیت زندگی دارای رابطه‌ای مستقیم با شدتی قوی میباشد. همچنین با توجه به سطح معناداری به‌دست آمده که کوچک‌تر از 05/0 میباشد، متغیر زیست پذیری دارای رابطه معنی‌داری باکیفیت زندگی است و قابلیت تعمیم به‌کل جامعه را دارد. تأثیر متغیر زیست پذیری مسکن بر هر دو بعد عینی و ذهنی مورد تأیید قرار گرفت اما با توجه به ضریب تعیین تعدیل‌شده که برای بعد ذهنی کیفیت زندگی برابر با 307/0 و برای بعد عینی کیفیت زندگی 328/0 می باشد که نشان می‌دهد 7/30 درصد از تغییرات بعد ذهنی و 8/32 درصد از تغییرات بعد عینی در روستاهای نمونه وابسته متغیر زیست پذیری مسکن است و تأثیر متغیر زیست پذیری مسکن بیشتر بر بعد عینی کیفیت زندگی است. نتایج: نتایج پژوهش بیانگر این میباشد که روستاهای پیشبر، بمرود، محمد آباد و حسین آباد و اردکول بالاترین سطح زیست پذیری مسکن را دارا میباشند. در مقابل روستاهای مهرک، گمنج، حسن آباد و تجنود دارای پایین‌ترین سطح زیست پذیری مسکن از دید جامعه نمونه‌اند و میانگین زیست پذیری مسکن در روستاهای منطقه مورد مطالعه در حد متوسط به بالا قرار دارد و بیشترین میانگین به بعد اجتماعی (55/3) و کمترین میانگین متعلق به بعد اقتصادی (06/3) است.
Introduction: Quality of life and its promotion is the most important approach in rural and urban planning. Several factors and can have an impact on the quality of life of villagers, one of them is livability and standard housing. Rural housing as a basic human need, with wide economic, social, cultural, environmental and physical dimensions, has a significant impact on the quality of life and sustainable rural development. Research Aim: The purpose of this study was to investigate the relationship between livability housing and quality of life of villagers in the village of Zirkooh. Methodology: This study was done by the descriptive-analytic method. The population of the study consisted of 15 rural villagers with 1417 households. The sample size is 313 households that was selected by using the Cochran formula with a 5% error measurement. Studied Areas: The geographical area of this research is Zirkoh district. Resuls: According to the results, the livability variable with a Pearson statistic of 0.616 with high quality of life has a strong direct correlation. Also, due to the significant level that is less than 0.05, the livability variable has a significant relationship with the quality of life and has the ability to be generalized to the whole society. The effect of livability variable on both objective and subjective dimensions was confirmed but according to the adjusted coefficient of determination for the mental dimension of quality of life is 0.307 and for the objective dimension is 0.328, which indicates that 30.7% of the subjective changes and 32.8% of the objective dimension changes in the dependent villages is livability housing. more effect of the livability housing variable on the objective dimension of quality of life. Conclusion: The results of the research show that the villages of Pishbar, Bemroud, Mohammad Abad, Hossein Abad and Ardkol have the highest level of housing livability. On the other hand, the villages of Mehrak, Gamanj, Hassan Abad and Tajnoud have the lowest level of housing livability from the point of view of the sample community, and the average housing livability in the villages of the studied area is in the medium to high range. The highest average is for the social dimension (3.55) and the lowest the average belongs to the economic dimension (3.06).
ابراهیم¬زاده، عیسی و قادرمرزی، جمیل. (1394). تحلیلی بر کیفیت مسکن محلات شهری راهکاری جهت بهبود کیفیت زندگی شهروندان مطالعه موردی: محلات شهر دهگلان. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 13(40)، 139-156.
پورطاهری، مهدی؛ افتخاری، عبدالرضا رکن¬الدین و فتاحی، احدالله. (1390). ارزیابی کیفیت زندگی در نواحی روستایی (مطالعۀ موردی: دهستان خاوۀ شمالی، استان لرستان). پژوهش¬های جغرافیای انسانی، 43(2)، 13-33.
جمعه¬پور، محمود و طهماسبی تهرانی، شهرزاد. (1392). تبیین میزان زیست پذیری و کیفیت زندگی در روستاهای پیرامون شهری (مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان شهریار). برنامه¬ریزی توسعه کالبدی، 1(3)، 49-60.
خراسانی، محمدامین. (1392). تحلیل ارتباط زیست¬پذیری روستاهای پیرامون شهری با برخورداری خدماتی (مطالعه موردی: شهرستان ورامین). دانشگاه تهران، رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه¬ریزی روستایی، استاد راهنما: دکتر محمد رضا رضوانی.
رضوانی، محمدرضا و منصوریان، حسین. (1387). سنجش کیفیت زندگی: بررسی مفاهیم، شاخص¬ها، مدل¬ها و ارائه مدل پیشنهادی برای نواحی روستایی. روستا و توسعه، 11(3)، 1-26.
رضوانی، محمدرضا. (1383). مقدمه‌ای بر برنامه¬ریزی روستایی در ایران. تهران، انتشارات قومس.
سجاسی قیداریی، حمدالله؛ صادقلو، طاهره و محمودی، حمیده. (1394). ارزیابی و تحلیل کیفیت مسکن در مناطق رروستایی (مطالعه موردی: دهستان کنویست شهرستان مشهد)، پژوهش و برنامهریزی روستایی، 4(6)، 133-148.
علی¬زاده، توحید؛ بابایی اقدم، فریدون؛ علی¬زاده، جابر و رنجبر‌نیا، بهزد. (1393). ارزیابی کیفیت محیط زندگی در روستا-شهرها از دیدگاه ساکنین بر‌اساس تکنیک های مبتنی بر منطق فازی مطالعه موردی: روستا-شهر اصلاندوز. فصلنامه مسکن و محیط روستا. 33(147). 65-82.
عنابستانی، علی‌اکبر و محمودی، حمیده. (1395). بررسی تأثیر گردشگری مذهبی بر ارتقاء کیفیت زندگی روستاییان (مطالعه موردی: حوزه نفوذ گردشگاهی شهر مشهد). برنامه¬ریزی و توسعه گردشگری، 5(18)، 97-118.
محمدی یگانه، بهروز؛ چراغی، مهدی و صمدی، فواد. (1395). ارزیابی اثرات کیفیت مسکن در سرزندگی سکونتگاه¬های روستایی دهستان خاومیرآباد، شهرستان مریوان. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 16(43)، 107-124.
D’Agostini, L.R., & Fantini, A.C. (2008). Quality of Life and Quality of Living Conditions in RuralAreas: Distinctively Perceived and Quantitatively Distinguished. Social indicator research. 89. 487–499. https://www.jstor.org/stable/27734758.
Dajian, Z., & Rogers, P. (2006). World Expo and Urban Life Quality in Shanghai in Terms of Sustainable Development Chinese, Journal of Population. Resources and Environment, 4(1), 25-29. https://doi.org/10.1080/10042857.2006.10677445.
Kalfoss, M., & Halvorsrud, L. (2009). Important Issues to Quality of Life among Norwegian Older Adults: An Exploratory Study. The Open Nursing Journal, 3, 45-55. https://doi.org/10.2174/1874434600903010045.
Van Kamp, I., Leidelmeijer, K., Marsman., G., & de Hollander, A. (2003). Urban Environmental quality and human well-beingTowards a conceptual framework and demarcation of conceptes; a literature study. landscape and Urban Planning. 65. 5-18. https://doi.org/10.1016/S0169-2046(02)00232-3.
Wang, X. (2010). The research on the evaluation index system of livable of rural areas in China- by the case of rural areas in Henan Province. Agriculture and Agricultural Science Procedia, 1(1), 456-461. https://doi.org/10.1016/j.aaspro.2010.09.057.
Research Article Dor: 20.1001.1.25385968.1403.19.1.2.6
Analysis of the Relationship between the Livability of Rural
Houses and the Quality of Life of Villagers (Case Study: Zirkoh County, Zirkoh District)
Mohammad Gholami1, Hamdollah Sojasi Gheidari2* & Aliakbar Anabestani3
1. M.A in Geography & Rural Planning, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2. Associate Professor, Department of Geography, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
3. Professor, Department of Human Geography &Education, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
* Corresponding author: Email: ssojasi@um.ac.ir
Receive Date: 31 August 2021
Accept Date: 09 April 2023
ABSTRACT
Introduction: Quality of life and its promotion is the most important approach in rural and urban planning. Several factors and can have an impact on the quality of life of villagers, one of them is livability and standard housing. Rural housing as a basic human need, with wide economic, social, cultural, environmental and physical dimensions, has a significant impact on the quality of life and sustainable rural development.
Research Aim: The purpose of this study was to investigate the relationship between livability housing and quality of life of villagers in the village of Zirkooh.
Methodology: This study was done by the descriptive-analytic method. The population of the study consisted of 15 rural villagers with 1417 households. The sample size is 313 households that was selected by using the Cochran formula with a 5% error measurement.
Studied Areas: The geographical area of this research is Zirkoh district.
Resuls: According to the results, the livability variable with a Pearson statistic of 0.616 with high quality of life has a strong direct correlation. Also, due to the significant level that is less than 0.05, the livability variable has a significant relationship with the quality of life and has the ability to be generalized to the whole society. The effect of livability variable on both objective and subjective dimensions was confirmed but according to the adjusted coefficient of determination for the mental dimension of quality of life is 0.307 and for the objective dimension is 0.328, which indicates that 30.7% of the subjective changes and 32.8% of the objective dimension changes in the dependent villages is livability housing. more effect of the livability housing variable on the objective dimension of quality of life.
Conclusion: The results of the research show that the villages of Pishbar, Bemroud, Mohammad Abad, Hossein Abad and Ardkol have the highest level of housing livability. On the other hand, the villages of Mehrak, Gamanj, Hassan Abad and Tajnoud have the lowest level of housing livability from the point of view of the sample community, and the average housing livability in the villages of the studied area is in the medium to high range. The highest average is for the social dimension (3.55) and the lowest the average belongs to the economic dimension (3.06).
KEYWORDS: Rural House, Livability, Quality of Life (mental, objective), Zirkoh District
فصلنامه علمی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی
دوره 19، شماره 1 (پیاپی 66)، بهار 1403
شاپای چاپی 5968- 2538 شاپای الکترونیکی X595- 2538
http://jshsp.iaurasht.ac.ir
صص. 91-79
مقاله پژوهشیDor: 20.1001.1.25385968.1403.19.1.2.6
تحلیل رابطه زیست پذیری مساکن روستایی باکیفیت زندگی روستاییان
(مطالعه موردی: شهرستان زیرکوه، دهستان زیرکوه)
محمد غلامی1 و حمدالله سجاسی قیداری2* و علی اکبر عنابستانی3
1. دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2. دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
3. استاد گروه جغرافیای انسانی و آمایش، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
* نویسنده مسئول: Email: ssojasi@um.ac.ir
تاریخ دریافت: 09 شهریور 1400
تاریخ پذیرش: 20 فروردین 1402
چکیده
مقدمه: کیفیت زندگی و ارتقای آن مهم‌ترین رویکرد در برنامه‌ریزی‌های روستایی و شهری میباشد. عوامل و عناصر متعددی می‌توانند در ارتقا کیفیت زندگی روستاییان تأثیرگذار باشند که یکی از آنها مسکن قابل زیست و استاندارد میباشد. مسکن روستایی به‌عنوان نیاز اولیه انسان، با ابعاد وسیع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌محیطی و کالبدی خود تأثیر بسزایی در کیفیت زندگی و توسعه پایدار روستایی دارد.
هدف: پژوهش حاضر با هدف تحلیل و بررسی رابطه بین مسکن زیست پذیر و کیفیت زندگی (ذهنی و عینی) روستاییان دهستان زیرکوه انجام‌شده است.
روش‌شناسی تحقیق: در اين راستا روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش را روستاییان 15 نقطه روستایی تشکیل می دهند که دارای 1417 خانوار می باشند. تعداد نمونهها 313 خانوار میباشد که با استفاده از فرمول کوکران با خطای اندازه‌گیری 5 درصد انتخاب‌شده‌اند.
قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این پژوهش، دهستان زیرکوه است.
یافتهها: با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، متغیر زیست پذیری با آماره پیرسون 616/0 باکیفیت زندگی دارای رابطه‌ای مستقیم با شدتی قوی میباشد. همچنین با توجه به سطح معناداری به‌دست آمده که کوچک‌تر از 05/0 میباشد، متغیر زیست پذیری دارای رابطه معنی‌داری باکیفیت زندگی است و قابلیت تعمیم به‌کل جامعه را دارد. تأثیر متغیر زیست پذیری مسکن بر هر دو بعد عینی و ذهنی مورد تأیید قرار گرفت اما با توجه به ضریب تعیین تعدیل‌شده که برای بعد ذهنی کیفیت زندگی برابر با 307/0 و برای بعد عینی کیفیت زندگی 328/0 می باشد که نشان می‌دهد 7/30 درصد از تغییرات بعد ذهنی و 8/32 درصد از تغییرات بعد عینی در روستاهای نمونه وابسته متغیر زیست پذیری مسکن است و تأثیر متغیر زیست پذیری مسکن بیشتر بر بعد عینی کیفیت زندگی است.
نتایج: نتایج پژوهش بیانگر این میباشد که روستاهای پیشبر، بمرود، محمد آباد و حسین آباد و اردکول بالاترین سطح زیست پذیری مسکن را دارا میباشند. در مقابل روستاهای مهرک، گمنج، حسن آباد و تجنود دارای پایین‌ترین سطح زیست پذیری مسکن از دید جامعه نمونه‌اند و میانگین زیست پذیری مسکن در روستاهای منطقه مورد مطالعه در حد متوسط به بالا قرار دارد و بیشترین میانگین به بعد اجتماعی (55/3) و کمترین میانگین متعلق به بعد اقتصادی (06/3) است.
کلیدواژهها: مسکن روستایی، زیست پذیری، کیفیت زندگی (ذهنی، عینی)، دهستان زیرکوه
مقدمه
توسعه پایدار روستایی به عنوان هدف راهبردی برنامهریزی روستایی است که در آن پیوند ابعاد پایداری، به‌ویژه پایداری اجتماعی، نهادی، اقتصادی، محیطی و کالبدی مسئله‌ای بسیار مهم می آید. در این میان بعد کالبدی به عنوان یکی از ابعاد عینی فضاهای روستایی است که کیفیت و کارآیی آن، تاثیر بالایی بر عملکرد اقتصادی و اجتماعی روستاها و ساکنین آن دارد. بنابراین، تحول و ساماندهی کالبدی نخستین گام به‌منظور ارتقای عملکرد مطلوب سکونتگاه‌ها و انسانهای ساکن در آن است (رضوانی، 1383). زیرا کالبدی روستاها دربرگیرنده عناصر متعددی مانند مسکن، راههای ارتباطی، زمینهای کشاورزی و بایر پیرامون روستاها می باشد که ارتباط پیوسته ای با زندگی و حیات روزمره روستاییان دارد. در این میان مسکن به عنوان زیستگاه روستاییان و همچنین معنا بخش فضاهای روستایی از اهمیت بالایی در کیفیت زندگی روستایی برخوردار می باشد. بنابراین در راستای تحول و ساماندهی کالبدی سکونتگاه‌ها، بخش مسکن را میتوان اصلی‌ترین عنصر در یک جامعه دانست. در واقع مسکن یک جز اساسی و تاثیرگذار بر کیفیت زندگی و همچنین توسعه پایدار روستاها بشمار میرود. بهطوری که مسکن با قابلیت زیست مناسب تاثیرگذار در کیفیت زندگی انسانی می باشد. به همین دلیل تاکنون تحقیقات متعددی به‌صورت جداگانه در رابطه با موضوع زیست پذیری1 و کیفیت زندگی انجام‌شده است (جدول 1).
جدول 1. پیشینه تحقیق
نویسنده (سال) | عنوان | یافتههای تحقیق |
سجاسی قیداری و صادقلو (1394) | بررسی رابطه زیست پذیری سکونتگاههای روستایی بر تاب‌آوری روستاییان در برابر مخاطرات طبیعی نواحی روستایی دهستان مراوه‌تپه و پالیزان | با افزایش و بالا بودن سطح زیست پذیری در مناطق روستایی، هم‌زمان سطح تاب‌آوری روستاییان در برابر مخاطرات طبیعی نیز افزایش پیدا می‌کند؛ |
خراسانی (1391) | تبیین زیست پذیری روستاهای پیرامون شهری با رویکرد کیفیت زندگی (مطالعه موردی شهرستان ورامین) | زیست پذیری را در سه بعد اقتصادی، اجتماعی زیست‌محیطی موردمطالعه قرار داده است... زیست پذیری درمجموع در روستاهای شهرستان ورامین در شرایط مطلوب قرار دارد. |
عنابستانی و همکاران (1394) | تحلیل فضایی عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی در سکونتگاههای روستایی (نمونه بخش سیمکان-شهرستان جهرم) | بین ابعاد زیست‌محیطی، کالبد، اقتصادی و اجتماعی باکیفیت زندگی رابطه معناداری وجود دارد |
جمعه پور و طهماسبی تهرانی (1391) | تبیین میزان زیست پذیری و کیفیت زندگی در روستاهای پیرامون شهری (مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان شهریار) | در این تحقیق متغیرهای اصلی در افزایش کیفیت زیست و زندگی در منطقه موردمطالعه به ترتیب درجه اهمیت، اولویت بندی شده اند. |
علیزاده و همکاران (1392) | ارزیابی کیفیت محیط زندگی در نواحی روستایی از دیدگاه ساکنین | میزان رضایت شهروندان از کیفیت محیط در حد مطلوب قرار ندارد. |
اگوستینی و فانتینی2 (2008) | کیفیت زندگی و کیفیت شرایط زندگی در مناطق روستایی | همچنین مطالعات در هر دو شهرستان نشان داد که حمل‌ونقل بر کیفیت زندگی آنها بسیار مهم است. |
وان کمپ3 و همکاران (2003) | کیفیت محیط زیست شهری و رفاه انسان: چارچوب مفهومی و مشخص کردن مفهوم. یک مطالعه ادبیات | به دنبال انجام این پژوهش 11 حوزه کلی در ارتباط با سلامت اجتماعی و رفاه مشخص گردید و ارتباطشان با سلامت و رفاه تأیید شد. |
بررسی مطالعات پیشین نشان می‌دهد كه تحقیقات پیرامون کیفیت زندگی روستاییان و ارتباط آن با زیست پذیری مسکن روستایی به‌طور خاص، کمتر موردتوجه قرارگرفته است و تحقیقات داخلی و خارجی بیشتر حول محور زیست پذیری شهری است. در تحقیقات داخلی نیز عمدتا به بررسی زیست پذیری نقاط روستا-شهری و پیرامون شهری پرداخته شده است. این درحالی است که مسکن به‌عنوان نیاز اولیه بشر و تأمین‌کننده حس رضایتمندی انسانها، نقش اساسی را در بهبود کیفیت زندگی بازی می‌کند (ابراهیم زاده و قادرمرزی، 1394). در این سرپناه برخی نیازهای اولیه خانواده یا فرد مانند خوراک، استراحت و حفاظت در برابر شرایط محیطی تأمین می‌شود. مسکن با تأمین برخی نیازهای اساسی انسان رضایتمندی از زندگی را فراهم می‌کند؛ و بدین‌وسیله بر کیفیت زندگی انسان اثر گذاشته و میتواند با ضمانت زندگی به‌طور صحیح در ارتباط قرار گیرد (Wang, 2010: 415)؛ بنابراین، نظم بخشیدن به کالبد سکونتگاه روستایی و فراهم آوردن شرایط مناسب برای زیست پذیر کردن مسکن آن، به‌منزله زیربنای توسعه پایدار نواحی روستایی بوده و تأثیرگذار در کیفیت زندگی است. مسئله بودن زیست پذیری در جامعه روستایی ایران ناشی از افزایش آگاهی و شناخت نسبت به مشکلاتی چون: الگوهای ناپایدار زندگی، مهاجر فرستی و غالباً محروم بودن مناطق روستایی میباشد. تحقیقات صورت گرفته در مناطق روستایی نشان می‌دهد که این مناطق اغلب با کاهش جمعیت، فقر، مسکن نامناسب و ناامن، بهداشت نامناسب محیطی و محرومیت از انواع خدمات رفاهی و تسهیلات زیربنایی مواجه میباشند که این موضوع از بی‌توجهی به روستاها و مسئله زیست پذیری نشأت می‌گیرد (خراسانی، 1391). سکونتگاههای روستایی برای سکونت پذیری، لازم است در ابعاد گوناگون دارای قابلیت و شرایط سکونت باشند؛ که یکی از مهم‌ترین آنها، زیست پذیری مساکن روستایی است (Dajian & Peter, 2006). مروری بر شرایط مسکن روستایی در جوامع مختلف نشان می‌دهد که تقریباً هیچ کشوری مدعی حل مشکلات در جامعه خود نیست. بااین‌حال کشورهای درحال‌توسعه همچون ایران، ازنظر مسکن روستایی با مشکلات بیشتری همچون بی‌مسکنی، بد مسکنی، کمبود اعتبارات تعمیر و نگهداری مسکن و غیره مواجه میباشند. برایند چنین شرایطی، وجود مساکن ناامن، ناپایدار، غیربهداشتی، و... در محیط های روستایی است که متناسب با استانداردهای یک زندگی انسانی نمی باشد. لذا با توجه با آثار گسترده اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی، زیست‌محیطی و روان‌شناختی مسکن بر محیط روستا میتوان دریافت که تحقق بسیاری از اهداف توسعه پایدار و مهم‌تر از آن کیفیت زندگی روستاییان درگرو مسکن زیست پذیر میباشد. زیرا مسکن زیست پذیر میتواند بستر مناسبی برای زندگی سالم، آرام و امن برای روستاییان بوده و کیفیت زندگی روستاییان را تحت تاثیر قرار دهد. بر این اساس بررسی و ارزیابی زیست پذیری مسکن روستایی میتواند راهکار مناسبی جهت تغییر کیفیت زندگی روستاییان باشد؛ زیرا مسکن برای افراد بیش از یک سرپناه و کالبد میباشد که برخورداری از آن میتواند بر ارتقاء کیفیت زندگی تأثیرگذار باشد. ازاین‌رو مطالعه حاضر درصدد است تا ارتباط بین مسکن مناسب و زیستپذیر را باکیفیت زندگی در بین ساکنان دهستان زیرکوه بررسی نماید. لذا این تحقیق باهدف کلی بررسی رابطه زیست پذیری مسکن روستایی باکیفیت زندگی (عینی و ذهنی) روستاییان شهرستان زیرکوه به دنبال پاسخگویی به اين سؤالات است كه رابطه بین زیست پذیری مساکن روستایی و کیفیت زندگی روستاییان در شهرستان زیرکوه چگونه میباشد؟ و بیشترین تأثیرگذاری زیست پذیری مسکن روستایی بر کدام بعد از کیفیت زندگی (عینی و ذهنی) در شهرستان زیرکوه میباشد؟
همان طوریکه در ادبیات علمی نیز تاکید شده است، کیفیت زندگی، مفهومی پیچیده و چند بعدی است که تحت تأثیر مؤلفه‌هایی چون زمان و مکان، ارزش‌های فردی و اجتماعی قرار دارد و ازاین‌رو معانی گوناگونی برای افراد و گروه‌های مختلف بر آن مترتب است. برخی آن را به‌عنوان قابلیت زیست پذیری یک ناحیه، برخی دیگر به‌عنوان اندازه‌ای برای میزان جذابیت و برخی به‌عنوان رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایتمندی و مواردی ازاین‌دست تعبیر کرده‌اند (رضوانی، منصوریان، 1387). کیفیت زندگی یک مفهوم عینی و ذهنی است که مسائل مختلفی را درباره مردم مختلف ارائه می‌دهد (Kalfoss & Halvorsrud, 2009: 45). کیفیت زندگی همانند زیست پذیری مفهومی پیچیده و چندبعدی است که از مؤلفه‌هایی نظیر مکان و زمان و نیز ارزش‌های فردی و اجتماعی تأثیر می‌پذیرد و ازاین‌رو از دیدگاه‌های افراد و گروه‌های مختلف، با معانی گوناگونی همراه است. برخی آن را مترادف با زیست پذیری یک ناحیه، برخی دیگر اندازه‌گیری برای میزان جذابیت و برخی نیز رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایتمندی و مواردی ازاین‌دست تعبیر کرده‌اند (شکل1) (پورطاهری و همکاران، 1390).
شکل 1. مدل ارتباط زیست پذیری و کیفیت زندگی
(Source: Issa Lo & et al., 2014)
به‌طور خلاصه میتوان این‌گونه بیان داشت که زیست پذیری به‌صورت یکی از جنبه‌هایی تعریف می‌شود که میتواند به کیفیت بالای زندگی کمک کند. همچنین، کیفیت زندگی پایداری و ثبات محیط‌زیست را نشان می‌دهد (حسینی و همکاران، 1395). بااین‌حال عوامل متعددی بر کیفیت زندگی (عینی و ذهنی) به‌عنوان مفهوم علمی تأثیرگذار میباشند. یکی از مهم‌ترین آنها برخورداری از مسکن زیستپذیر میباشد؛ زیرا مسکن به‌عنوان از کالاهای اساسی مورد نیاز هر خانوار میباشد. بنابراین، مسکن زیست پذیر به معنی یک مسکن مناسب است که به لحاظ فرمی، زیبا و منطبق با شرایط محیطی، با میزان ماندگاری و طول عمر بالا، رعایت استانداردهای ساخت‌وساز، امنیت بالا و مصرف انرژی پایین است. لذا مسکن با کیفیت باید از جنبه‌های مختلف دارای استانداردهای لازم برای زندگی کردن باشد. بهطوری که مسکن باکیفیت (زیستپذیر) باید از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و کالبدی-محیطی دارای کیفیت مناسب باشد؛ زیرا کیفیت مسکن، تأثیر قابل‌توجهی بر روی شیوه‌های زندگی، مسائل جسمی و روانی افراد، سلامت، برخورداری از امکانات، امنیت و برخورد با افراد دیگر اجتماع دارد (سجاسی قیداری و همکاران، 1394)؛ بنابراین توجه به مسکن و کیفیت و ابعاد آن جهت رسیدن به توسعه روستایی و فراهم آوردن فضایی قابل زیست، جهت سرزندگی جوامع روستایی ضروری می‌نماید (محمدی یگانه و همکاران، 1395)؛ که تأثیرگذار برکیفیت زندگی ساکنان روستاها به لحاظ عینی و ذهنی است. زیرا یک مسکن زیست پذیر و با قابلیت ها و استانداردهای لازم میتواند در افزایش کیفیت زندگی روستاییان تاثیرگذار باشد.
روش پژوهش
پژوهش حاضر، باهدف كلي بررسی رابطه زیست پذیری مساکن روستایی باکیفیت زندگی روستاییان، در سال 1397 انجام‌شده است، اين پژوهش ازلحاظ هدف، كاربردي و برحسب روش توصيفي-تحلیلی است. در این پژوهش متغیر مستقل "زیست پذیری مسکن" است متغیر وابسته نیز "کیفیت زندگی" است؛ که در جدول (2) شاخص‌های زیست پذیری مسکن و در جدول (3) شاخص‌های کیفیت زندگی عینی و ذهنی بیان‌شده‌اند که بر اساس بررسی نظری مستندات مرتبط به‌دست‌آمده است.
جدول 2. شاخص‌های زیست پذیری مسکن
ابعاد | شاخص | گویِه ها |
|---|---|---|
زیست پذیری اجتماعی مسکن | میزان برخورداری واحد مسکونی از امکانات | برخورداری واحد مسکونی از خدمات اساسی (آب‌لوله‌کشی و برق و تلفن) برخورداری واحد مسکونی از تسهیلات سرمایشی و گرمایشی برخورداری واحد مسکونی از امکانات بهداشتی برخورداری واحد مسکونی از اینترنت |
آسایش و رفاه | میزان احساس آسایش و آرامش در واحد مسکونی میزان رضایت از تعداد اتاق در یک واحد مسکونی رضایت از واحد مسکونی در افزایش تعلق‌خاطر به زندگی در روستا | |
امنیت | میزان ایمنی و استحکام واحد مسکونی در برابر عوامل طبیعی رضایت از واحد مسکونی در ایجاد محیطی امن برای اوقات فراغت کودکان خانوار ساکن رضایت از عدم اشرافیت فضاهای داخل به خارج و خارج به داخل واحد مسکونی رضایت از واحد مسکونی در جهت تأمین امنیت اموال و دارایی‌ها در برابر عوامل مزاحم اجتماعی | |
زیست پذیری اقتصادی مسکن | اشتغال | میزان تناسب مسکن با فعالیت‌های کشاورزی و دامداری میزان فاصله مسکن از محل کار (سهولت دسترسی) |
هزینه‌ها | رضایت از قیمت تمام‌شده مسکن رضایت از هزینه‌های تعمیر مسکن | |
زیست پذیری محیطی | فضاهای سبز و باز | رضایت ساکنین واحدهای مسکونی از محله مسکونی رضایت از وسعت فضای بازی کودکان در واحد مسکونی رضایت از راه دسترسی به واحد مسکونی در روستا رضایت از فضای سبز در واحد مسکونی |
چشم‌انداز | رضایت از چشم‌انداز مناسب خانه‌ها و بناها چشم‌انداز مناسب معابر و خیابان‌های منتهی به مسکن | |
بهداشت | میزان رضایت از وضعیت سرویس بهداشتی و حمام میزان رضایت از سیستم دفع فاضلاب خانگی میزان فاصله محل نگهداری دام از محل سکونت | |
زیست پذیری کالبدی | کالبد واحد مسکونی | رضایت از ابعاد واحد مسکونی رضایت از سطح زیربنای واحد مسکونی |
روشنایی | میزان نورگیری ساختمان مسکونی میزان سایه گیری مساکن در فصل گرما | |
سازه | رضایت از نوع مصالح بکار رفته در ساختمان مسکونی رضایت از عایق‌بندی ساختمان مسکونی |
Resourses: Golpayegani & et al., 2013; Zargar and Hatami Khaneghah, 2014; Rezaei and Kamai-zadeh, 2012
جدول 3. شاخص و گويههاي ذهنی و عيني کیفیت زندگی روستاييان
شاخص | گویههاي کیفیت ذهنی زندگی | گويههاي کیفیت عینی زندگی |
اجتماعی | رضایت از امکانات در سطح روستا رضایت از اوقات فراغت رضایت از امنیت اماکن عمومی رضایت از حمایت همسایگان رضایت از دسترسی به پاسگاه و حضور به‌موقع نیروی انتظامی | بهره‌مندی از امکانات فرهنگی بهره‌مندی از امکانات آموزشی بهره‌مندی از امکانات تفریحی برخورداری از امکانات بهداشتی و درمانی |
اقتصادی | رضایت از شغل رضایت از درآمد توانایی پس‌انداز کردن امید به آینده شغلی | برخورداری از تنوع فرصت‌های شغلی درآمد مناسب فرصت‌های شغلی موجود در روستا
|
محیطی | رضایت از پاکیزگی روستا رضایت از سکون و آرامش و نبود آلودگی صوتی رضایت از وجود سرویس بهداشتی در فضاهای عمومی روستا | بهره‌مندی از شبکه دفع فاضلاب وجود سرویس بهداشتی در مکان‌های عمومی روستا برخورداری از پاکیزگی محله نبود آلودگی صوتی |
کالبدی | رضایت از وجود تسهیلات مناسب در منزل (حمام، سرویس بهداشتی و ...) احساس امنیت در برابر مخاطرات محیطی رضایت از امکانات تفریحی رضایت از امکانات بهداشتی و درمانی رضایت از جمع‌آوری زباله در روستا رضایت از وضعیت شبکه ارتباطی و راههای داخل روستا | سهولت دسترسی مصالح بکار رفته در ساختمان دسترسی به پارک دسترسی به راه و جاده آسفالت وضعیت معابر ازلحاظ سهولت دسترسی کیفیت واحد مسکونی به‌طورکلی |
Sourses: Alavi & et al., 2015; Nejat, 2008; Ghayed Rahmati and Jamshidi, 2015
براي عملياتي كردن مطالعه، سکونتگاههای روستایی دهستان زیرکوه واقع در بخش مرکزی شهرستان زیرکوه انتخاب شدند. بالا بودن نرخ مهاجرت در سال‌های اخیر، عدم دسترسی عادلانه به مسکن مناسب در بین روستاهای این ناحیه، قرار گرفتن بر روی گسل و اینکه این دهستان دارای خطوط مرزی مشترک با کشور افغانستان است، همه این دلایل باعث در اولویت قرار گرفتن این منطقه به‌عنوان محدوده موردمطالعه شده است. بدین منظور جامعه آماری این تحقیق، تمام روستاهای بالای 20 خانوار دهستان زیرکوه، شامل 54 روستا است. لذا تعداد 15 روستا (با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه با خطای 5/0 درصد) به‌صورت تصادفی به‌عنوان نمونه، انتخاب‌شده‌اند که دارای 1417 خانوار هستند. سطح تحلیل در این تحقیق روستاها هستند و واحد تحلیل خانوارهای روستایی هستند. با استفاده از فرمول كوكران با احتمال 95 درصد و با خطای 05/0 از روستاهای مورد مطالعه تعداد 311 سرپرست خانوار به‌عنوان نمونه انتخاب‌شده است (که بعد از اصلاح نهایی تعداد نمونه در 1 روستا به حدنصاب (10 خانوار) نرسید و به 313 خانوار ارتقا یافت) و بر اساس قاعده تسهیم‌به‌نسبت تعداد سرپرست خانوار نمونه در هر روستا توزیع شدند.
همچنین، در اين پژوهش، به‌منظور گردآوري اطلاعات مرتبط با مباحث نظري، از جستجوهاي اينترنتي و مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادي و داده‌های تجربي نيز با استفاده از پرسشنامه‌ای استاندارد (در قالب طیف لیکرت) كه این پرسشنامه ابتدا در اختیار متخصصین قرار گرفت و روایی ابزار تحقیق سنجیده شده و سپس اعتماد یا پایایی (مقدار آلفای کرونباخ برای پرسشنامه زیست پذیری. 750/0 و برای پرسشنامه کیفیت زندگی810/0) آن مورد تأیید قرار گرفت. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌های گردآوری‌شده از روش‌های آمار توصیفی و استنباطی همچون آزمون پیرسون، رگرسیون خطی ساده، آزمون T و آزمون Games- Howell در محیط نرم‌افزار SPSS استفاده‌شده است.
قلمرو جغرافیایی پژوهش
منطقه‌ی موردمطالعه سکونتگاههای روستایی دهستان زیرکوه واقع در بخش مرکزی شهرستان زیرکوه در استان خراسان جنوبی است. اين شهرستان در شرق استان خراسان جنوبي و در عرض جغرافيايي 33 درجه و 23 دقيقه و طول جغرافيايي 20 درجه و 60 دقيقه واقع‌شده است، مساحت اين شهرستان 6428 کیلومترمربع برآورد می‌شود. از شمال به استان خراسان رضوی، از غرب به شهرستان قاینات از غرب به کشور افغانستان و از جنوب به شهرستان درمیان محدود می‌گردد. ارتفاع آن 1330 متر از سطح دريا است. شهرستان زيركوه به مركزيت شهرهاي آباد، در شمال شرقي استان خراسان جنوبي واقع‌شده است. زيركوه تا 21 فروردين 1391 يكي از بخش‌های شهرستان قائنات بود كه در اين تاريخ به شهرستان ارتقاء يافت. اين شهرستان شامل 3 بخش و 6 دهستان و 105 روستا كه مجموعاً داراي 41000 نفر جمعيت است. بخش مركزي شهرستان زيركوه شامل: دهستان زيركوه و دهستان پترگان، بخش زهان شامل: دهستان زهان و دهستان افين و درنهایت بخش شاسكوه شامل: دهستان شاسكوه و دهستان بهمن‌آباد، است.
شکل 2. موقعیت روستاهای موردمطالعه در شهرستان زیرکوه و دهستان زیرکوه
یافتهها و بحث
بررسی یافتههای توصیفی نشان داد که 3/93 درصد از نمونههای مورد بررسی مرد و 7/6 درصد را زنان تشکیل میدهند. به لحاظ توزیع سنی، 7/6 درصد نمونهها کمتر از 30 سال، 6/32 درصد بین 31 تا 40 سال، 6/40 درصد بین 41 تا 50 سال و 4/20 درصد نیز بیش از 51 سال قرار دارند. بررسی سطح سواد نمونهها نشان داد که 2/88 درصد نمونهها زیر دیپلم؛ 3/8 درصد دیپلم و 5/3 درصد نیز لیسانس و بالاتر میباشند. وضعیت تأهل اعضای نمونه آماری نیز نشان داد که 99 درصد نمونه ها متأهل و 1 درصد نیز مجرد میباشند. در مورد وضعیت اشتغال اعضای نمونه آماری تحقیق میتوان گفت 06/0 درصد بیکار و 5/58 درصد کشاورز 8/19 درصد دامدار، 4/6 درصد کارمند و 7/14 درصد نیز دارای شغل آزاد میباشند.
بررسی متغیر زیست پذیری مسکن به‌عنوان متغیر مستقل نشان داد که انحراف معیار 19/0 و میانگین زیستپذیری مسکن 24/3 میباشد و این نشان‌دهنده این است که میانگین زیستپذیری مسکن در منطقه مورد مطالعه در حد متوسط به بالا قرار دارد. این متغیر در 4 بعد زیستپذیری (اجتماعی، اقتصادی، محیطی و کالبدی) مورد بررسی قرارگرفته است. با توجه به آنچه در جدول مذکور قابل‌مشاهده است بیشترین میانگین به بعد زیستپذیری اجتماعی (55/3) و کمترین میانگین نیز متعلق به بعد زیستپذیری اقتصادی (06/3) میباشد. بنابراین در وضع موجود، وضعیت زیست پذیری مسکن روستاییان در حد متوسط قرار دارد که این امر نشان دهنده شرایط متوسط روستاها از جهت قابلیت سکونت میباشد (جدول4).
جدول 4. آماره‌های توصیفی شاخص‌های متغیر زیست پذیری مسکن
شاخص | میانگین | میانه | انحراف معیار |
بعد زیست پذیری اجتماعی مسکن | 55/3 | 58/3 | 28/0 |
زیست پذیری اقتصادی مسکن | 06/3 | 3 | 38/0 |
زیست پذیری محیطی مسکن | 08/3 | 13/3 | 33/0 |
زیست پذیری کالبدی مسکن | 29/3 | 33/3 | 28/0 |
متغیر زیست پذیری مسکن | 24/3 | 26/3 | 19/0 |
در ادامه با توجه به میانگین زیست پذیری مسکن در تمام روستاها به‌جز کلاته مهرک که در حد متوسط به پایین است، میانگین زیست پذیری روستاها در حد متوسط به بالا می باشد. بیشترین میزان زیست پذیری مسکن در بین روستاهای نمونه نیز در روستای پیشبر با میانگین 44/3 مشاهده‌شده است(جدول 5). بنابراین می توان گفت شکاف و اختلاف بالایی به لحاظ زیست پذیری در بین روستاهای مورد بررسی وجود ندارد و شرایط زیست پذیری روستاها تغریبا یکسان می باشد.
جدول 5. میانگین متغیر زیست پذیری مسکن به تفکیک روستا
ردیف | روستا | میانگین | رتبه |
1 | گزخت | 22/3 | 6 |
2 | مهمان شهر | 05/3 | 12 |
3 | حسن آباد | 07/3 | 11 |
4 | گمنج | 02/3 | 13 |
5 | سورند | 14/3 | 9 |
6 | بمرود | 40/3 | 2 |
7 | اردکول | 36/3 | 3 |
8 | حسین آباد و محمدآباد | 34/3 | 4 |
9 | کلاته مهرک | 89/2 | 14 |
10 | بقرایی | 14/3 | 8 |
11 | پیشبر | 44/3 | 1 |
12 | فخرآباد | 23/3 | 5 |
13 | تجنود | 09/3 | 10 |
14 | حسینآباد | 20/3 | 7 |
در ادامه بررسی متغیر کیفیت زندگی در روستاها نشان داد که انحراف معیار 26/0 و میانگین کیفیت زندگی 85/2 میباشد و این بیانگر این می باشد که میانگین کیفیت زندگی در منطقه موردمطالعه در حد متوسط به پایین قرار دارد. این متغیر با استفاده از 2 بعد (عینی و ذهنی) مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین بیشترین میانگین به بعد ذهنی (92/2) و کمترین میانگین نیز متعلق به بعد عینی (77/2) میباشد (جدول 6). بنابراین سطح کیفیت زندگی در بین روستاییان مورد مطالعه به صورت میانگینی، اندکی پایین تر از حد متوسط قرار دارد. همچنین به توجه به نتایج بعد ذهنی کیفیت زندگی بهتر از بعد عینی آن در بین روستاییان است.
جدول 6. آماره‌های توصیفی کیفیت زندگی و ابعاد آن
شاخص | میانگین | میانه | انحراف معیار |
بعد عینی کیفیت زندگی | 77/2 | 77/2 | 30/0 |
بعد ذهنی کیفیت زندگی | 92/2 | 89/2 | 26/0 |
کیفیت زندگی | 85/2 | 83/2 | 26/0 |
در ادامه با توجه به آنچه در جدول 7 قابل‌مشاهده است، میانگین کیفیت زندگی در تمام روستاها به‌جز روستاهای پیشبر، حسینآباد و محمدآباد و بمرود که در حد متوسط به بالا است، در حد متوسط به پایین است بیشترین میزان کیفیت زندگی در بین روستاهای نمونه در روستای بمرود با میانگین 09/3 مشاهده‌شده است.
جدول 7. میانگین متغیر کیفیت زندگی به تفکیک روستا
ردیف | روستا | میانگین | رتبه |
|---|---|---|---|
1 | گزخت | 89/2 | 5 |
2 | مهمان شهر | 58/2 | 13 |
3 | حسن آباد | 41/2 | 14 |
4 | گمنج | 66/2 | 10 |
5 | سورند | 74/2 | 7 |
6 | بمرود | 09/3 | 1 |
7 | اردکول | 86/2 | 6 |
8 | حسین آباد و محمدآباد | 03/3 | 3 |
9 | کلاته مهرک | 60/2 | 12 |
10 | بقرایی | 74/2 | 8 |
11 | پیشبر | 07/3 | 2 |
12 | فخرآباد | 90/2 | 4 |
13 | تجنود | 65/2 | 11 |
14 | حسینآباد | 62/2 | 9 |
بررسی نرمال بودن متغیرها
با توجه اینکه شاخصها و متغیرهای تحقیق از ترکیب گویه هایی در طیف لیکرت حاصل‌شده‌اند و مقیاس به مقیاس فاصله‌ای تغییر یافت. به‌منظور بررسی نرمال بودن توزیع صفات شاخصها و متغیرها از خطای استاندارد ضرایب چولگی و کشیدگی استفاده شد. بدین‌صورت که اگر مقدار این خطا کوچک‌تر از 2- و یا بزرگ‌تر از 2+ باشد، در آن صورت فرض نرمال بودن توزیع رد می‌شود. همچنین چنانچه ضرایب چولگی و کشیدگی بین 5/1- و 5/1+ باشد نیز توزیع شاخصها و متغیرهای تحقیق نرمال میباشد؛ بنابراین، توزیع تمام شاخصها، ابعاد و متغیرها به‌جز شاخص میزان برخورداری واحد مسکونی از امکانات دارای توزیع نرمال میباشند. بنابراین در جهت تبیین فرضیه تحقیق "بین زیست پذیر بودن مساکن روستایی و بهبود کیفیت زندگی (عینی و ذهنی) روستاییان در روستاهای دهستان زیرکوه رابطه‌ی مستقیمی برقرار است". برای بررسی از آزمون پیرسون استفاده شد. این ضریب به‌منظور تعیین میزان رابطه، نوع و جهت رابطه‌ی بین دو متغیر فاصله‌ای یا نسبی و یا یک متغیر فاصله‌ای و یک متغیر نسبی به کار میرود. با توجه به اینکه متغیر زیست پذیری مسکن و کیفیت زندگی نرمال میباشند و به دلیل کامپیوت شدن گویه ها، این دو متغیر فاصله‌ای شده‌اند، برای بررسی همبستگی بین این دو متغیر از آزمون همبستگی پیرسون استفاده‌شده است. در این آزمون فرضیه صفر عدم وجود رابطه خطی بین زیست پذیری مسکن و کیفیت زندگی میباشد. اگر سطح معنیدار آزمون کمتر از 05/0 به دست آید. میتوان فرضیه صفر را رد کرد و وجود رابطه معنیدار بین دو متغیر را پذیرفت، جدول (8) نشان می‌دهد. متغیر زیست پذیری با آماره پیرسون 616/0 باکیفیت زندگی دارای رابطه‌ای مستقیم با شدتی قوی میباشد بدین معنی که هرگاه میزان زیست پذیری مسکن روستایی در منطقه تقویت شود کیفیت زندگی هم تقویت خواهد شد همچنین با توجه به سطح معناداری به‌دست‌آمده که کوچک‌تر از 05/0 میباشد، متغیر زیست پذیری دارای رابطه معنی‌داری باکیفیت زندگی است و قابلیت تعمیم به‌کل جامعه را دارد که گویای این واقعیت است که بررسی رابطه بین زیست پذیری مسکن باکیفیت زندگی در منطقه موردمطالعه با اطمینان 99 درصد تصادفی نیست و واقعی است؛ بنابراین فرضیه تحقیق مبنی به رابطه بین زیست پذیر بودن مسکن و کیفیت زندگی روستاییان شهرستان زیرکوه، پذیرفته می‌شود. بنابراین با تغییر مثبت و یا منفی در هر متغیری، متغیر دیگر دچار دگرگونی می شود. زیست پذیر بودن مساکن روستایی در کیفیت زندگی روستاییان تاثیر می گذارد.
جدول 8. بررسی رابطه متغیر زیست پذیری مسکن و کیفیت زندگی
شاخص | متغیر کیفیت زندگی | |
زیست پذیری مسکن | آماره پیرسون | 616/0 |
معناداری | 00/0 | |
در ادامه برای بررسی اینکه بیشترین تأثیرگذاری زیست پذیری مساکن بر کدام جنبهی کیفیت زندگی روستاییان شهرستان زیرکوه میباشد، تأثیرگذاری زیست پذیری مسکن را بر کیفیت ذهنی و عینی زندگی به‌صورت جداگانه با استفاده از رگرسیون خطی ساده، جهت پیش‌بینی تأثیر متغیر زیست پذیری مسکن بر کیفیت زندگی (ذهنی و عینی) سنجیده شده است. براین اساس با توجه به جدول (9) ضریب تعیین تعدیل‌شده برای بعد ذهنی برابر با 307/0 و برای بعد عینی328/0 میباشد که نشان می‌دهد 7/30 درصد از تغییرات بعد ذهنی و 8/32 درصد از تغییرات بعد عینی در روستاهای نمونه وابسته متغیر زیست پذیری مسکن میباشد.
جدول 9. مقدار همبستگی، ضریب تعیین تعدیل‌شده و خطای استاندارد برآورد
ابعاد کیفیت زندگی | مقدار همبستگی | ضریب تعیین | ضریب تعیین تعدیل‌شده | خطای استاندارد برآورد |
بعد ذهنی | 556/0 | 309/0 | 307/0 | 21/0 |
بعد عینی | 575/0 | 330/0 | 328/0 | 24/0 |
همان‌گونه که در جدول (10) مشخص است مقدار رگرسیون برای هر دو بعد از مقدار باقی‌مانده بزرگ‌تر از مجموع مجذورات رگرسیون است که نشان‌دهنده‌ی، قدرت تبیین پایین مدل در توضیح تغییرات متغیر وابسته است. در این دو مدل و میزان معناداری مقدار F برای هر دو بعد، برابر با 00/0 است که کوچک‌تر از 05/0 و معنادار است و متغیرهای مستقل قادر هستند به‌خوبی تغییرات متغیر وابسته را توضیح دهند؛ بنابراين فرضيه صفر آزمون مبني بر عدم معنيداري مدل رگرسيون را با اطمينان 99 درصد رد و هر دو مدل رگرسيوني ازلحاظ آماري معني‌دار است.
جدول 10. مجموع مربعات، درجه آزادي، ميانگين مربعات و سطح معناداري رگرسيون
|
| مجموع مربعات | درجه آزادی | میانگین مربعات | F | سطح معناداری |
بعد ذهنی | رگرسیون | 029/6 | 1 | 029/6 | 837/133 | 000/0 |
باقی‌مانده | 46/13 | 299 | 045/0 |
|
| |
مجموع | 49/19 | 300 |
|
|
| |
بعد عینی | رگرسیون | 88/8 | 1 | 88/8 | 48/148 | 000/0 |
باقی‌مانده | 01/18 | 301 | 06/0 |
|
| |
مجموع | 90/26 | 302 |
|
|
|
با توجه به آنچه در جدول (11) نشان داده شده، مقدار بتا در هر دو مدل که آماره تی آن معنادار است متعلق به بعد ذهنی میباشد.
جدول 11. ضریب رگرسیون استاندارد نشده و شده، آماره تی و سطح معناداري رگرسيون
|
| ضریب رگرسیون استاندارد نشده | ضریب رگرسیون استانداردشده (بتا) | آماره تی | میزان معناداری | نتیجه |
بعد ذهنی | (ضریب ثابت) | 551/0 |
| 69/2 | 008/0 | معنیدار است |
زیست پذیری | 730/0 | 556/0 | 56/11 | 00/0 | معنیدار است | |
بعد عینی | (ضریب ثابت) | 105/0- |
| 44/0- | 656/0 | معنیدار نیست |
زیست پذیری | 886/0 | 575/0 | 18/12 | 00/0 | معنیدار است |
در ادامه با توجه به اینکه در جدول آنوا مقدار مجذورات باقی‌مانده بزرگ‌تر از مجموع مجذورات رگرسیون است که نشان‌دهنده‌ی، قدرت تبیین پایین مدل در توضیح تغییرات متغیر وابسته است. به بررسی اثر متغیر مستقل بر متغیر وابسته از طریق آزمون آنالیز واریانس پرداخته‌شده است؛ بنابراین متغیر زیست پذیری در سه گروه زیست پذیری در سطح پایین، زیست پذیری در سطح متوسط و زیست پذیری در سطح بالا تقسیم شد. نتایج آزمون آنالیز واریانس در جدول (12) قابل‌مشاهده است. بر اساس آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه مقدار سطح معناداری کمتر از 05/0 است (00/0= sig) بنابراین با توجه به نتایج جدول تفاوت میانگین بعد عینی و ذهنی بین سطوح مختلف زیست پذیری موردپذیرش قرار می‌گیرد. درواقع سطوح مختلف زیست پذیری بر دو بعد عینی و ذهنی در روستاهای موردمطالعه مؤثر میباشد.
جدول 12. مقایسه میانگین ابعاد عینی و ذهنی در سطوح مختلف زیست پذیری
| سطوح مختلف زیست پذیری | جمع مربعات | درجه آزادی | میانگین مربعات | F | Sig. |
بعد ذهنی | بین گروهی | 878/3 | 2 | 939/1 | 991/36 | 000/0 |
درون‌گروهی | 62/15 | 298 | 052/0 |
|
| |
کل | 497/19 | 300 |
|
|
| |
بعد عینی | بین گروهی | 113/6 | 2 | 056/3 | 092/44 | 000/0 |
درون‌گروهی | 794/20 | 300 | 069/0 |
|
| |
کل | 907/26 | 302 |
|
|
|
در ادامه با توجه به آنچه در جدول (13) قابل‌مشاهده است با توجه به اینکه میزان معناداری آزمون لون در هر دو بعد کمتر از 05/0 میباشد عدم برابری واریانس‌ها تأیید می‌گردد؛ بنابراین برای مقایسه چندگانه از آزمون Games- Howell استفاده‌شده است که عملکرد بهتری نسبت به بقیه دارد.
جدول 13. آزمون لون
| آماره لون | df1 | df2 | میزان معناداری |
کیفیت ذهنی | 30/4 | 2 | 298 | 01/0 |
کیفیت عینی | 48/5 | 2 | 300 | 00/0 |
بر اساس جدول آزمون Games- Howell (جدول 14) و سطح معناداری به‌دست‌آمده، اختلاف میانگین دو بعد عینی و ذهنی بین خانوارهای با سطوح زیست پذیری پایین، متوسط و بالا معنادار شده است. به عبارتی دیگر در گروه های متفاوت با سطح زیست پذیری متوسط، بالا و پایین، سطح کیفیت زندگی عینی و ذهنی نیز متفاوت میباشد. لذا کیفیت زندگی عینی و ذهنی نیز در بین روستاییان با سطح زیست پذیری مسکن متفاوت، دارای تفاوت میباشد.
جدول 14. بررسی تفاوت ابعاد عینی و ذهنی در سطوح مختلف زیست پذیری
ابعاد کیفیت زندگی | (i) سطوح زیست پذیری مسکن | (j) سطوح زیست پذیری مسکن | تفاوت میانگین (I-J) | خطای انحراف | Sig. | سطح احتمال 95% | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
بعد ذهنی | پایین | متوسط | -199/0 | 037/0 | 000/0 | -289/0 | -108/0 |
بالا | -390/0 | 040/0 | 000/0 | -485/0 | -294/0 | ||
متوسط | پایین | 199/0 | 037/0 | 000/0 | 108/0 | 289/0 | |
بالا | -191/0 | 029/0 | 000/0 | -259/0 | -123/0 | ||
بالا | پایین | 390/0 | 040/0 | 000/0 | 294/0 | 485/0 | |
متوسط | 191/0 | 029/0 | 000/0 | 123/0 | 259/0 | ||
بعد عینی | پایین | متوسط | -218/0 | 041/0 | 000/0 | -316/0 | -120/0 |
| بالا | -473/0 | 044/0 | 000/0 | -579/0 | -366/0 | |
متوسط | پایین | 218/0 | 041/0 | 000/0 | 120/0 | 316/0 | |
| بالا | -254/0 | 034/0 | 000/0 | -334/0 | -175/0 | |
بالا | پایین | 473/0 | 044/0 | 000/0 | 366/0 | 579/0 | |
| متوسط | 254/0 | 034/0 | 000/0 | 175/0 | 334/0 | |
لذا با توجه به آزمون‌های انجام‌شده تأثیر متغیر زیست پذیری مسکن بر هر دو بعد عینی و ذهنی مورد تأیید قرار می‌گیرد اما با توجه به میزان ضریب تعیین تعدیل‌شده، میزان بتای هر دو بعد و با توجه به جمع مربعات در هر دو بعد، بیشترین تأثیر متغیر زیست پذیری بر بعد عینی کیفیت زندگی میباشد. این نتیجه می تواند به این دلیل باشد که مسکن به عنوان یک جزء کالبدی، بیشتر دارای جنبه عینی و ظاهری در مرحله اول داشته و بعد جنبه های ذهنی آن مد نظر قرار می گیرد. به عبارتی روستاییان در گام نخست بیشتر به علاقه مند به این هستند که مساکن آنها از ظاهر بهتری برخوردار باشد و در وحله اول گویای یک شرایط زندگی مناسب در برابر دیگران باشد.
نتیجهگیری
سکونتگاه زیستپذیر جایی است که امکان دسترسی به زیرساخت‌ها (حمل‌ونقل، ارتباطات، آب و بهداشت)، غذا، هوای پاک، مسکن مناسب، شغل مناسب و موردعلاقه و فضای سبز و پارک‌ها را برای همه شهروندان مهیا سازد. دهستان زیرکوه با تو به قرارگیری در نواحی محروم کشور که ازلحاظ شاخص‌های توسعه در سطح پایینی میباشد و از طرف دیگر وقوع خشک‌سالی‌های پی‌درپی اقتصاد این منطقه را که به غالباً به کشاورزی و دامداری وابسته است را با رکود مواجه کرده است. اکثر این روستاها به علت مشکلات مالی ناشی از عدم دستیابی به اشتغال مناسب، مسکن نامناسب و پایین بودن شاخص‌های بهداشتی در سال‌های اخیر با مهاجرت روستاییان مواجه بودند. در این تحقیق که با هدف کلی تحلیل رابطه زیستپذیری مساکن روستایی باکیفیت زندگی (عینی و ذهنی) روستاییان، صورت گرفت، شاخص‌های زیستپذیری مسکن در 4 بعد (اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و محیطی) و 11 شاخص مورد ارزیابی قرار گرفت و از نتایج این‌گونه میتوان استنباط کرد که روستاهای پیشبر، بمرود، محمدآباد و حسین آباد و اردکول بالاترین سطح زیست پذیری مسکن را دارا میباشند. در مقابل روستاهای مهرک، گمنج، حسن آباد و تجنود دارای پایین‌ترین سطح زیستپذیری مسکن از دید جامعه نمونه‌اند و میانگین زیستپذیری مسکن در روستاهای منطقه موردمطالعه در حد متوسط به بالا قرار دارد و بیشترین میانگین به بعد اجتماعی (55/3) و کمترین میانگین متعلق به بعد اقتصادی (06/3) میباشد. با توجه به مؤلفه‌های بعد اجتماعی، میزان آسایش و رفاه و امنیت مسکن در روستاهای مورد مطالعه در حد متوسط رو به بالا قرار دارد که احساس امنیت و آرامش روستاییان را نسبت به مسکن بیان می‌کند. مؤلفه‌های بعد اقتصادی بیانگر رضایت کم روستاییان از هزینه‌های تعمیر مسکن است که بیانگر پایین بودن کمک‌هزینه‌های تعمیر مسکن در منطقه موردمطالعه است. همچنین شاخص‌های کیفیت زندگی در دو بعد عینی و ذهنی و هرکدام از این ابعاد با 4 شاخص مشخص گردید و میانگین کیفیت زندگی در روستاهای پیشبر، حسینآباد و محمدآباد و بمرود در حد متوسط به بالا است، بر پایه بررسی‌ها و مشاهدات پژوهش، این وضعیت درنتیجه برخورداری این روستاها از جمعیت بیشتر نسبت به سایر روستاها، دسترسی به خدمات مناسب‌تر و موقعیت بهتر نسبت به مرکز شهرستان است به‌طوری‌که درمجموع شرایط مناسب‌تری دارند و درنتیجه، ساکنان این روستاها از کیفیت زندگی مطلوبی برخوردار هستند؛ اما این میزان در روستاهای مهرک، حسنآباد، حسینآباد، مهمان شهر و تجنود در حد متوسط به پایین است. در بین گویههای بعد عینی بیشترین میانگین متعلق به گویه وضعیت معابر از لحاظ سهولت دسترسی با میانگین (59/3)، که علت آن عریض بودن معابر درون روستاها در بافت‌های جدید و قدیم روستاها است و کمترین میانگین متعلق به گویه درآمد مناسب فرصت‌های شغلی موجود در روستا با میانگین (93/1) که علت آن خشک‌سالی‌های اخیر مرگ‌ومیر دام تا و به‌صرفه نبودن دامداری و کشاورزی درمنطقه مورد مطالعه است. در بین گویههای بعد ذهنی بیشترین میانگین متعلق به دو گویه رضایت از سکون و آرامش و نبود آلودگی صوتی و رضایت از وضعیت شبکه ارتباطی و راههای داخل روستا با میانگین (46/3) که علت آن کاهش جمعیت روستاها و سکوت و آرامش بیشتر نسبت به سال‌های با جمعیت بیشتر و همچنین ساختار اصولی بافت‌های جدید و قدیم معابر روستایی با توجه به دشتی بودن و مسطح بودن اکثر روستاهای مورد مطالعه است. کمترین میانگین متعلق به گویه درآمد مناسب فرصت‌های شغلی موجود در روستا با میانگین (03/2)، بیانگر عدم دسترسی به فرصت‌های شغلی برای روستاییان و پایین بودن درآمد شغل‌های موجود است، علت این مسئله هم خشک‌سالی‌های پی‌درپی، بهره‌برداری از شیوه‌های تولید سنتی و غیر کارآمد و عدم تنوع شغلی بوده است. در مجموع ارزیابی گویههای بعد ذهنی و عینی کیفیت زندگی نشان‌دهنده این است که در روستاهای مورد مطالعه کیفیت زندگی در ابعاد عینی و ذهنی در وضعیت متوسط به پایینی قرار دارد. نتایج آزمون‌های همبستگی پیرسون و اسپیرمن نشان می‌دهد که سطح معناداری به‌دست‌آمده تمام شاخصها و ابعاد زیستپذیری اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و محیطی 000/0 است و کوچک‌تر از 05/0 میباشد، دارای رابطه معنی‌داری با کیفیت زندگی هستند و قابلیت تعمیم به‌کل جامعه را دارد. همچنین با استفاده از رگرسیون خطی ساده، جهت پیش‌بینی تأثیر متغیر زیست پذیری مسکن بر کیفیت زندگی (ذهنی و عینی)، ضریب تعیین تعدیل‌شده برای بعد ذهنی برابر با 307/0 و برای بعد عینی 328/0 میباشد که نشان می‌دهد تأثیر متغیر زیست پذیری بیشتر بر بعد عینی کیفیت زندگی میباشد.
نتایج این تحقیق، با نتایج تحقیقات خراسانی (1391)، مبنی بر اینکه بین روستاهای مورد مطالعه از نظر سطح زیستپذیری تفاوت معناداری مشاهده می‌شود)، عنابستانی و همکاران (1394)، بین ابعاد زیست‌محیطی، کالبد، اقتصادی و اجتماعی باکیفیت زندگی رابطه معناداری وجود دارد)، یگانه و همکاران (1395)، پایین بودن سطح کیفیت زندگی در منطقه موردمطالعه) و علیزاده و همکاران (1392)، میزان رضایت شهروندان از کیفیت محیط در حد مطلوب قرار ندارد)، مطابقت دارد. همچنین نتایج این مطالعه که وضعیت کیفیت زندگی را در بعد اقتصادی به‌خصوص درآمد و اشتغال، نامطلوب ارزیابی کرده است را میتوان مغایر با یافتههای خراسانی و همکاران (1392) دانست. در نهایت با توجه به شرایط منطقه مورد مطالعه و نتایج به‌دست‌آمده از وضعیت زیست پذیری مسکن و کیفیت زندگی روستاییان، لذا در راستای ارتقای زیستپذیری مسکن و کاستن مسائل و مشکلات ناشی از عدم توجه به آن و درنهایت رسیدن به کیفیت زندگی مطلوب روستایی، پیشنهاد‌ها زیر ارائه شده است:
- تقویت سطوح زیستپذیری مسکن بخصوص در بعد اقتصادی در مناطق روستایی از طریق ارائه تسهیلات با مبلغ بالا و بازپرداخت بلندمدت.
- طراحی الگوهای مسکن متناسب با شرایط زیست برای هر منطقه روستایی.
- کنترل دوره‌ای استانداردهای اسکان و بهداشت در مساکن روستایی و ارائه توصیه‌های ترویجی.
- برگزاری دوره‌های آموزشی در رابطه با شیوه‌های مناسب ساخت و نگهداری مسکن به روستاییان.
تقدیر و تشکر
این مقاله مستخرج از پایاننامه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامهریزی روستایی بوده که در دانشگاه فردوسی مشهد از آن دفاع شده است.
منابع
ابراهیمزاده، عیسی و قادرمرزی، جمیل. (1394). تحلیلی بر کیفیت مسکن محلات شهری راهکاری جهت بهبود کیفیت زندگی شهروندان مطالعه موردی: محلات شهر دهگلان. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 13(40)، 139-156.
پورطاهری، مهدی؛ افتخاری، عبدالرضا رکنالدین و فتاحی، احدالله. (1390). ارزیابی کیفیت زندگی در نواحی روستایی (مطالعۀ موردی: دهستان خاوۀ شمالی، استان لرستان). پژوهشهای جغرافیای انسانی، 43(2)، 13-33.
جمعهپور، محمود و طهماسبی تهرانی، شهرزاد. (1392). تبیین میزان زیست پذیری و کیفیت زندگی در روستاهای پیرامون شهری (مطالعه موردی بخش مرکزی شهرستان شهریار). برنامهریزی توسعه کالبدی، 1(3)، 49-60.
خراسانی، محمدامین. (1392). تحلیل ارتباط زیستپذیری روستاهای پیرامون شهری با برخورداری خدماتی (مطالعه موردی: شهرستان ورامین). دانشگاه تهران، رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامهریزی روستایی، استاد راهنما: دکتر محمد رضا رضوانی.
رضوانی، محمدرضا و منصوریان، حسین. (1387). سنجش کیفیت زندگی: بررسی مفاهیم، شاخصها، مدلها و ارائه مدل پیشنهادی برای نواحی روستایی. روستا و توسعه، 11(3)، 1-26.
رضوانی، محمدرضا. (1383). مقدمه‌ای بر برنامهریزی روستایی در ایران. تهران، انتشارات قومس.
سجاسی قیداریی، حمدالله؛ صادقلو، طاهره و محمودی، حمیده. (1394). ارزیابی و تحلیل کیفیت مسکن در مناطق رروستایی (مطالعه موردی: دهستان کنویست شهرستان مشهد)، پژوهش و برنامهریزی روستایی، 4(6)، 133-148.
علیزاده، توحید؛ بابایی اقدم، فریدون؛ علیزاده، جابر و رنجبر‌نیا، بهزد. (1393). ارزیابی کیفیت محیط زندگی در روستا-شهرها از دیدگاه ساکنین بر‌اساس تکنیک های مبتنی بر منطق فازی مطالعه موردی: روستا-شهر اصلاندوز. فصلنامه مسکن و محیط روستا. 33(147). 65-82.
عنابستانی، علی‌اکبر و محمودی، حمیده. (1395). بررسی تأثیر گردشگری مذهبی بر ارتقاء کیفیت زندگی روستاییان (مطالعه موردی: حوزه نفوذ گردشگاهی شهر مشهد). برنامهریزی و توسعه گردشگری، 5(18)، 97-118.
محمدی یگانه، بهروز؛ چراغی، مهدی و صمدی، فواد. (1395). ارزیابی اثرات کیفیت مسکن در سرزندگی سکونتگاههای روستایی دهستان خاومیرآباد، شهرستان مریوان. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 16(43)، 107-124.
D’Agostini, L.R., & Fantini, A.C. (2008). Quality of Life and Quality of Living Conditions in RuralAreas: Distinctively Perceived and Quantitatively Distinguished. Social indicator research. 89. 487–499. https://www.jstor.org/stable/27734758.
Dajian, Z., & Rogers, P. (2006). World Expo and Urban Life Quality in Shanghai in Terms of Sustainable Development Chinese, Journal of Population. Resources and Environment, 4(1), 25-29. https://doi.org/10.1080/10042857.2006.10677445.
Kalfoss, M., & Halvorsrud, L. (2009). Important Issues to Quality of Life among Norwegian Older Adults: An Exploratory Study. The Open Nursing Journal, 3, 45-55. https://doi.org/10.2174/1874434600903010045.
Van Kamp, I., Leidelmeijer, K., Marsman., G., & de Hollander, A. (2003). Urban Environmental quality and human well-beingTowards a conceptual framework and demarcation of conceptes; a literature study. landscape and Urban Planning. 65. 5-18. https://doi.org/10.1016/S0169-2046(02)00232-3.
Wang, X. (2010). The research on the evaluation index system of livable of rural areas in China- by the case of rural areas in Henan Province. Agriculture and Agricultural Science Procedia, 1(1), 456-461. https://doi.org/10.1016/j.aaspro.2010.09.057.
فصلنامه
مطالعات برنامه ریزی سکونتگاههای انسانی
[1] 1.Livability
[2] . D’Agostini and Fantini
[3] . Van Kamp
