فراتحلیل مهم ترین عوامل حس مکان در فضاهای عمومی و مجازی( مطالعه موردی: فضای عمومی مرکز شهر رشت)

محورهای موضوعی : جامعه شناسی و سکونتگاههای انسانی

حسین رضا کشاورز قدیمی ¹ (دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.)
منوچهر طبیبیان ² (دکترای شهرسازی، استاد گروه شهرسازی، دانشکده شهرسازی پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.)
مریم معینی فر ³ (استادیار شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران)

تاریخ دریافت : 1401/02/26 تاریخ پذیرش : 1401/06/05 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: فضای مجازی, حس مکان, فضای عمومی, حس مکان مجازی, فراترکیب کیفی,

چکیده مقاله :

مقدمه: حس مکان مفهومی است که از هر دو بعد فیزیکی و روانی به پیوند فرد با مکان منجر می شود و دلبستگی به مکان را در وی ایجاد می نماید. به این ترتیب انسان خود را جزئی از مکان دانسته و در نتیجه مکان برای او مهم و قابل احترام می شود. یکی از مهم ترین موضوعاتی که سبب حضور در یک فضای عمومی می گردد "حس مکان" است. اکنون جهان تجربه شگفتی از رشد رسانه های مجازی را شاهد است که روی ابعاد متنوعی از زندگی بشر تاثیرگذار می باشد، از جمله موضوع دلبستگی و حس مکان.هدف: این پژوهش با هدف تحلیل حس مکان در فضای عمومی و مجازی در جستجوی یافتن یک چارچوب نظری مدون می باشد تا به وسیله آن هم به برنامه ریزان شهری و هم فعالان عرصه مجازی کمک نموده تا در ارتقای حس مکان موفق تر عمل نمایند.روش‌شناسی تحقیق: پژوهش بر مبنای فراترکیب کیفی بوده و مقالات منتخب با استفاده از روش سندلوسکی و بارسو تحلیل می گردد. انتخاب مقالات بر اساس ارزیابی از طریق برنامه مهارت های ارزیابی حیاتی (CASP) صورت گرفته است.قلمرو جغرافیایی پژوهش: مهم ترین فضای عمومی شهر رشت که در بافت مرکزی آن قرار دارد به عنوان نمونه موردی پژوهش انتخاب شده است. این منطقه دارای کاربری های واجد ارزش میراثی بوده و از این رو بافت ارزشمند تاریخی شهر رشت نیز می باشد. بافت مذکور علاوه بر این که واجد ارزش های نادر زیبایی شناختی و مهمترین مکان ایجاد و تداوم خاطرات جمعی و هویت بخشی شهر می باشد به عنوان قطب مهم فعالیت های تجاری، فرهنگی و تفریحی شهر نیز شناخته می شود.یافته ها: پرداختن به موضوع حس مکان در ارتباط با رسانه های مجازی و هویت اجتماعی در این رسانه ها موضوع جدیدی بوده و از روش مورد استفاده در این پژوهش برای به دست آوردن مهم ترین مولفه ها و شاخص های موضوع تحقیق نیز، پیشتر در مقاله ای استفاده نشده است. یافته ها نشان می دهد موضوع حس مکان در فضای مجازی به رسمیت شناخته شده و اشتراک زیادی با شاخص های گفته شده در بخش فضاهای عمومی دارد.نتایج: تحقیق حاضر در نهایت منجر به تبیین مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر حس مکان در فضاهای عمومی و مجازی گردید که در بخش فضای عمومی شامل: ابعاد کالبدی، عملکردی، معنا، هنر و زیبایی، زیست محیطی و مردم واری و در بخش مجازی شامل: دو بعد فیزیکی و غیرفیزیکی می باشد.

چکیده انگلیسی:

Introduction: The concept of sense of place refers to the emotional connection that an individual has with a physical location. This connection can be influenced by personal experiences and perceptions. As virtual media continues to grow, it impacts the sense of place in physical and virtual spaces.Research Aim: This study aims to analyze the factors that affect the sense of place in public and virtual spaces and provide a theoretical framework for urban planners and cyber activists to promote a stronger sense of place.Methodology: The study utilizes qualitative meta-composition by analyzing selected articles through Sandlowski and Barso's methods. The research focuses on identifying the most important factors affecting the sense of place in real and virtual public spaces. Relevant literature was reviewed through scientific databases and reputable journals, with articles being selected based on their relevance to the research topic. A total of 45 articles were analyzed using qualitative or meta-combined content analysis, following the Critical Assessment Skills Program (CASP) checklist.Studied Areas: The most important public space of the city of Rasht, which is located in its central context, has been selected as a case study. This area has uses of heritage value and hence it is a valuable historical fabric of Rasht city. In addition to having rare aesthetic values ​​and the most important place for the creation and continuation of the collective memories and identity of the city, the mentioned fabric is also known as an important pole of the city's commercial, cultural and recreational activities.Results: The study found that the issue of a sense of place in cyberspace is recognized, and the most important factors affecting the sense of place in public spaces are physical, functional, meaning, art and beauty, environmental, and demographic dimensions. The most important factors in cyberspace are physical and non-physical dimensions. The sense of place in cyberspace has similarities with the indicators in public spaces, and both impact each other.Conclusion: In conclusion, the study suggests that cyberspace creates a unique sense of place and has a significant impact on participation, critique, rationality, and communication. While physical presence is necessary in public spaces, virtual presence has expanded the possibility of experiencing space for the first time. It can increase the sense of place in that real space. Therefore, urban planners and cyber activists need to consider the factors that affect the sense of place in both physical and virtual spaces to promote a stronger emotional connection to place. Keywords for this study include sense of place, sense of cyberspace, public space, cyberspace, and qualitative meta-composition.

منابع و مأخذ:

براتی، ناصر و شکری، وحید. (1390). عرصه جمعی نوظهور. منظر، 17، 95-92.

بلیکی، نورمن. (1396). طراحی پژوهش­­های اجتماعی. ترجمه حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.

بهزادفر، مصطفی. (1392). جزوه درس طراحی شهری. تهران: دانشگاه علم و صنعت.

ﭘﺮﺗﻮی، پروین. (1392). ﭘﺪﻳﺪار ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻜﺎن، ﭼﺎپ دوم، ﺗﻬﺮان: ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ.

پورحیدر شیرازی، فرزانه. (1394). ارتقاء سرزندگی و حس تعلق به مکان در فضاهای شهری (مطالعه موردی : منطقه 5 شهر اصفهان). اولین کنفرانس سالانه پژوهش­های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، ایران، یزد.

پیکانی، امید؛ باور، سیروس و تیزقلم زنوزی، سعید. (1398). مکان و فضاهای عمومی در محیط­های شهری با رویکرد روانشناسی محیطی. معماری شناسی، 2(12)، 11-1.

تنکابنی، بهاران؛ شهابیان، پویان و مدیری، آتوسا. (1396). ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮات و ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻓﻀﺎﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺷﻬﺮی ﺗﻬﺮان اﻣﺮوز. ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﮋوﻫﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮهنگی، 6(4)، 24-1.

حبیب، فرح و دانش پایه، نسار. (1396). معیارهای اصلی شکل­گیری حس مکان در پهنه­های توسعه جدید شهری، مطالعه موردی: منطقه 22 و 4 شهرداری تهران. مطالعات شهری، 25، 30-17.  

حسین زاده، فاطمه؛ کریمی آذری، امیررضا و صفری، حسین. (1402). اثرسنجی قابلیت­های کالبدی- فضایی مکان توانبخشی در تامین نیازهای شهروندان ناتوان. مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 18(2) (پیاپی 63)، 188-173.

دهخدا، علی اکبر. (1341). لغت­نامه دهخدا. جلد 13. چاپ اول، تهران: سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور (ناشر اصلی)، مرکز تحقیقات رایانه­ای قائمیه اصفهان (ناشر دیجیتالی).

دویران، اسماعیل وکریمی­نژاد، ملیحه. (1393). هویت و حس تعلق مکانی درفضاهای عمومی جدید­الاحداث شهر. هویت شهر، 18(8)، 81-93.

رحیمی, روح الله؛ انصاری، مجتبی؛ بمانیان، محمدرضا و مهدوی نژاد، محمدجواد. (1399). رابطه حس تعلق به مکان و مشارکت در ارتقای سرمایه اجتماعی سکونتگاه‌های غیر رسمی (مطالعه موردی: ترک‌محله شهر ساری). معماری و شهرسازی پایدار، 8(1)، 29-15.  

رحیمی، روح اله؛ انصاری، مجتبی؛ بمانیان، محمدرضا و مهدوی نژاد، محمدجواد. (1399). ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کالبدی بر حس دلبستگی به مکان در فضاهای جمعی مجتمع‌های مسکونی منتخب تهران. باغ نظر، 17(83)، 30-15.                                                     

رفیعیان، محسن؛ رفیعیان، مجتبی و بمانیان، محمدرضا. (1398). تحلیلی بر ادراک "کیفیت معنای مکان" با تأکید بر مکان­های عمومی شهر یزد. پژوهش­های جغرافیای انسانی، 51(2)، 428-411.  

شارع­پور، محمود؛ تولایی، نوین و اسلامی، اصلی. (1398). ارزیابی مطلوبیت فضاهای عمومی شهری از دیدگاه جوانان (مورد مطالعه: شهر قائمشهر). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 14(3)، 621-605.

ﺷﺎﻫﭽﺮاﻏﻲ، آزاده و ﺑﻨﺪرآﺑﺎد، علیرضا. (1394). ﻣﺤﺎط در ﻣﺤﻴﻂ: ﻛﺎرﺑﺮد روانﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺤﻴﻄﻲ در ﻣﻌﻤﺎری و ﺷﻬﺮﺳﺎزی. ﭼﺎپ اول، ﺗﻬﺮان: ﻧﺸﺮ ﺟﻬﺎد داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ.

شرقی، علی؛ مهدی­نژاد، جمال­الدین و ندومی، راحلیل. (1398). ﺣﺲ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﻜﺎن و ﻣﻄﺎﻟﻌه ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ آن در ﻣﻜﺎنﻫﺎی واﻗﻌﻲ و ﻣﺠﺎزی. رﺳﺎﻧﻪ و ﻓﺮﻫﻨﮓ، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ، 9(1)، 177-157.  

صادقی گرمارودی، محدثه و پوردهقان، حافظه. (1398). مولفه­های شکل دهنده حس مکان از دیدگاه نظری پدیدارشناسی در معماری (نمونه موردی: مسجد جامع قزوین). ششمین کنگره ملی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران.

ضابطیان، الهام و خیرالدین، رضا. (1398). سطوح حس مکان در فضاهای شهری، (نمونه موردی : میدان امام خمینی و امام حسین شهر تهران). دانش شهرسازی، 2(2)، 63-46.

طاهرطلوع دل، محمد صادق؛ مهدی نژاد، جمال الدین و سادات، سیده اشرف. (1399). تاثیر مؤلفه­های معنایی، رفتاری و کالبدی حس مکان در رضایتمندی سکونتی. معماری شهری پایدار، 8(1)، 182-165.

عادلی، زینب؛ رفیعیان، مجتبی و ایمانی جاجرمی، حسین؛ (1398). تدوین چارچوب نظری معرفت شناسی مکان در مطالعات میان رشته­ای. پژوهش­های ‌جغرافیای‌ انسانی، 51(4)، 929-911.  

فلاحت، محمد صادق. (1385). مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن. هنرهای زیبا، 26، 66-57.

کاوش­نیا، حامد؛ بندرآباد، علیرضا و مدیری، آتوسا. (1396). مولفه­ها و شاخص­های شکل­گیری مکان به عرصه­ های شهری از منظر نظریه انتقادی. مدیریت شهری، 49، 170-151.

کریمی پاشاکی، سجاد و پیشگاهی­فرد، زهرا. (1393). چشم­انداز جغرافیایی درتحلیل کارکرد فضای سایبر. فضای جغرافیایی. ۴(۴۷)، 256-233.

لطفی، صدیقه؛ بردی آنامرادنژاد، رحیم و واحدی، حیدر (1394). ارزیابی مؤلفه­های کالبدی فضاهای عمومی و تأثیر آن در احساس امنیت اجتماعی شهروندان بابلسر. پژوهش­های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، 4(9)، 152-131.                                              

محمدی، حمید و قربی، میترا. (1399). بررسی حس تعلق در پهنه‌های تاریخی با تأکید بر متغییرهایی کالبدی و محیطی (مطالعه موردی: پهنه‌های ارگ-گنجعلیخان، مظفری و قلعه محمود شهر کرمان). مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 15(2) (51)، 352-333.

مهوری، پریسا؛ قلعه نویی، محمود و مختارزاده، صفورا. (1399). سنجش‌ کیفیت‌ فضای‌ شهری‌ بر‌ اساس‌ معیارهای‌ مکا‌ن سازی‌ با‌ تأکید‌ بر‌ کیفیت‌ دسترسی، مطالعه ‌موردی:‌ میدان‌ عتیق‌ اصفهان. مطالعات شهری، 35، 60-47.

نقی­زاده، محمد. (1386). ادراک زیبایی و هویت شهر در پرتو تفکر اسلامی. معاونت معماری و شهرسازی شهرداری اصفهان: اصفهان.

نونژاد، نرگس؛ ناظمی، الهام و صابری، حمید. (1399). ارزیابی و سنجش میزان اثرگذاری استفاده از فضای مجازی بر شاخص­های معنای مکان در فضاهای شهری.  اطلاعات جغرافیایی، 29(116)، 43-27.      

نیک روش، ریحانه و قاسمی سیچانی، مریم. (1393).  بازشناسی جایگاه روح مکان در طراحی فضای کودکان؛ بر مبنای آراء پدیدار شناختی نوربرگ شولتز. مطالعات میان رشته­ای در علوم انسانی، 25، 172-145.

نئومن، لارنس. (1392). روش‌های پژوهش اجتماعی: رویکردهای کیفی و کمی (جلد 1). ترجمه ابوالحسن فقیهی و عسل آغاز، چاپ سوم، انجمن علوم مدیریت ایران، ترمه. تهران.

Abdel-Aziz, A.A., Abdel-Salam, H., & El-Sayad, Z. (2016). The role of ICTs in creating the new social public place of the digital era. Alexander Engineering Journal, 55, 487–493.

1. Buntin, S. (2009). Virtual Sense of Place.

https://www.terrain.org/ecomedia/docs/VirtualSenseofPlace_SimmonsBBuntin_May2009.pdf.

Berki, E., & Jäkälä, M. (2011). Cyber-Identities and Social Life in Cyberspace. Source Title: Virtual Communities: Concepts, Methodologies, Tools and Applications.

Dameria, C.H., Akbar^, A., & Natalivan Indradjati, P. (2018). Whose Sense of Place? Re-thinking Place Concept and Urban Heritage Conservation in Social Media Era. The 4th Plano Cosmo International Conference, IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science 158 (2018) 012010.

Escalera-Reyes, J. (2020). Place Attachment, Feeling of Belonging and Collective Identity in Socio-Ecological Systems: Study Case of Pegalajar (Andalusia-Spain). Sustainability, 12: 3388. Franklin Brantly, A. )2019(. From Cyberspace to Independence Square: Understanding the Impact of Social Media on Physical Protest Mobilization during Ukraine’s Euromaidan Revolution. Journal of information technology & politics, 16(4), 360-378.

Georgiou, M. (2010). Media and the city: Making sense of place. International Journal of Media and Cultural Politics, 6(3), 343-350.

Gussow, A. (1972). A Sense of Place: The Artist and the American Land, 1st Edition, Washington D.C.: Island Press.

Haghparast, F., Asefi, M., & Elnaz Abizadeh, E. (2019). Effect of the Place Identity Components on Place Attachment; Study of the Tabriz Historic Bazaar. Geographical Researches, 34(3), 303-312.

Hashemnezhad, H., Heidari, A. A., & Mohammad Hoseini, P. (2013). Sense of Place and Place Attachment. International Journal of Architecture and Urban Development, 3(1), 5-12.

Hosseinzadeh, F., karimiazeri, A. R., & Safari, H., (2023). Evaluation of the physical-spatial capabilities of the rehabilitation place in meeting the needs of disabled citizens. Studies of Human Settlement Planning, 18(2), 173-188.

Jorgensen, B., & Stedman, R. (2006). A Comparative Analysis of Predictors of Sense of Place Dimensions: Attachment to, Dependence on, and Identification with Lakeshore Properties. Journal of environmental management, 79. 316-27.

Ketter, E., Avraham, E., (2012). The social revolution of place marketing: The growing power of users in social media campaigns. Place Branding and Public Diplomacy, 8(4), 285–294.

Maher Mafoz, A. S. (2019). The impact of open spaces in the social life; the case of Jeddah, Saudi Arabia. Dr. Arc. Maria Pilar Garcia-Almirall, Ph.D. thesis, Doctoral program in Urban and Architectural Management and Valuation, Department of Architectural Technology (TA), Universidad Politécnica de Cataluña, UPC, Barcelona – España.

Mohammadi, H., & Ghorbi, M., (2020). Assessments of sense of belong in a historic area with emphasis on environmental and physical variables (Case study: Arg- Ganjalikhan, Mozafari and Ghaleh Mahmood’s areas in Kerman city). Studies of Human settlement planning, 15(2), 333-352.

Peng, J., Strijker, D., & Wu, Q. (2020). Place Identity: How Far Have We Come in Exploring Its Meanings? Frontiers in Psychology, 11:294.

Polat, S., & Dostoglu, N. (2016). Measuring place identity in public open spaces. Urban Design and Planning, Proceedings of the Institution of Civil Engineers.

Rajala, K., G. Sorice, M., & A. Thomas, V. (2020). The meaning(s) of place: Identifying the structure of sense of place across a social–ecological landscape. People and Nature, 2, 718–733.

Relph, E. (2008). Spirit of Place and Sense of Place in Virtual Realities. Techne: Research in Philosophy and Technology, 10(3), 17-25.

Scannell, L., & Gifford, R. (2010). Defining place attachment: A tripartite organizing framework. Journal of Environmental Psychology, 30, 1–10. Seamon, D. (2018). Life takes place: Phenomenology, lifeworlds, and place-making. London: Routledge.

Seamon, D. (2021). Sense of Place. International Encyclopedia of Geography: People, the Earth, Environment, and Technology, Douglas Richardson, Editor-in-Chief. NY: Wiley. Available at: https://www.academia.edu/43525088/Sense_of_Place_encyclopedia_entry_2021. Accessed in: 4/25/2021.

Shamai, Sh. (1991). Sense of Place: An Empirical Measurement. Geoforum, 22(3), 347-358.

Spagnolli, A., & Gamberini, L. (2005). A Place for Presence. Understanding the Human Involvement in Mediated Interactive Environments. PsychNology Journal, 3(1), 6–15.

Steele, F. 1981. The Sense of Place. Massachusetts. CBI Publishing Company.

Tawil-Souri, H. (2012). It's still about the power of place. Middle East Journal of Culture and Communication, 5(1), 86-95.

Ujang, N., & Zakariya, Kh. (2015).  The Notion of Place, Place Meaning and Identity in Urban Regeneration. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 170 (27), 709-717.