تاریکی‌های ادبیات تعلیمی با تکیه بر اندرزنامه‌های سیاسی قرن پنجم تا هفتم (بدآموزی‌های اندرزنامه‌های سیاسی و چرایی وجود آن‌ها)

محورهای موضوعی : شاهنامه

حسین صدقی ¹ , فاطمه مهربانی ممدوح ²

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
2 - دانشجوی دکترای زیان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

تاریخ دریافت : 1397/12/16 تاریخ پذیرش : 1397/12/16 تاریخ انتشار : 1397/09/01

کلید واژه: استبداد, نظام طبقاتی, رذایل اخلاقی, بدآموزی, اندرزنامه‌های سیاسی,

چکیده مقاله :

ادبیات تعلیمی کهن‌ترین نوع ادبی در ایران است که از زیرشاخه‌هایی چون پند و اندرز، زهد و اخلاقیات تشکیل شده و پیوندی ناگسستنی با اخلاق دارد و همّ خود را در راستای پرورش قوای روحی و تربیت نفس انسانی به کار می‌گیرد. بخش وسیعی از ادبیات تعلیمی را اندرزنامه‌ها تشکیل می‌دهند که غالباً به‌صورت نثر و با نگرشی اخلاقی به‌منظور تعلیم شیوه‌های کشورداری و همچنین بهبود زندگی فردی و اجتماعی نگاشته شده‌اند. در نوشتار حاضر، برجسته‌ترین متون تعلیمی نثر فارسی که در فاصلۀ قرون پنجم تا هفتم، به شکل اندرزنامه‌های سیاسی‌ نگاشته شده‌اند، با رویکردی اخلاقی و با نیم‌نگاهی به اخلاق اسلامی مورد واکاوی قرار گرفت و نشان داده شد که مواردی چون تأکید بر نابرابری، جبرگرایی و اعتقاد به بخت و تقدیر، تعصبات نکوهیدۀ عقیدتی و مذهبی، تحقیر زن، پرداختن به آداب و فواید می‌خواری، عشق‌ورزی‌های حرام، تأیید و توصیۀ تلویحی برخی رذایل اخلاقی، ناپاکی زبان و رعایت نکردن عفت کلام، از بدآموزی‌های این نوع متون تعلیمی هستند و عامل اصلی وجود آن‌ها ساختار طبقاتی و استبدادی است و سایر عوامل مانند محتوای متون تعلیمی، آمیختگی جریان‌های فکری، واقع‌بینی نویسندگان و جهت‌گیری‌های آنان در ارتباط با عامل اصلی در پیدایش این بدآموزی‌ها مؤثر بوده‌اند.

منابع و مأخذ:

1. قرآن کریم.

2. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370)، جام جهان‌بین، تهران: توس.

3. الهامی، فاطمه (۱۳۹۱)، «جایگاه قابوس‌نامه در ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۶، ۱۳۱ـ۱۵۸.

4. باقری، مهری (1382)، تاریخ زبان فارسی، تهران: نشر نو.

5. پارسا‌نسب، محمد (1387)، جامعه‌شناسی ادبیات فارسی، تهران: سمت.

6. تفضلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.

7. جاحظ، عمرو بن بحر (1386)، تاج، ترجمۀ حبیب‌الله نوبخت، تهران: آشیانۀ کتاب.

8. حسینی، مریم (1388)، ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، تهران: نشر چشمه.

9. دهقانیان، جواد و نیکوبخت، ناصر (1390)، «نقد اخلاق‌گرایی در کلیله‌ودمنه با نیم‌نگاهی به اندیشه‌های ماکیاولی»، فصلنامۀعلمی‌پژوهشی نقد ادبی،سال 4، شمارۀ 14، 133ـ159.

10. ذبیح‌نیا عمران، آسیه و سنگکی، سمیه (۱۳۹۱)، «تعلیم الگوی حکومت در کلیله‌ودمنه و گلستان سعدی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۳، ۱۹۷ـ۲۳۶.

11. رزمجو، حسین (1369)، شعر کهن فارسی در ترازوی نقد اخلاق اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.

12. رضی، احمد (۱۳۹۱)، «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۵،  97ـ۱۲۰.

13. رضی، هاشم (1343)، دین قدیم ایرانی، تهران: آسیا.

14. زرین‌کوب، عبدالحسین (1357)، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.

15. سعدی، مصلح‌الدین (1385)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.

16. شمیسا، سیروس (1381)، شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران: فردوس.

17. صفا، ذبیح‌الله (1371)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.

18. طباطبایی، سید جواد (1383)، زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: کویر.

19. طوسی، نصیرالدین (1356)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.

20. طوسی، نظام‌الملک (1391)، سیاست‌نامه، به‌کوشش جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.

21. عبدالهی، منیژه (1391)، «یک‌سونگری در ادبیات تعلیمی و پندنامه‌های فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 13، 87ـ۱۱۰.

22. علوی، هدایت‌الله (1377)، زن در ایران باستان، تهران: هیرمند.

23. علی‌مددی، منا (۱۳۹۴)، «تبارشناسی ادبیات تعلیمی (نگاهی به چرایی شکل‌گیری و گسترش ادبیات تعلیمی در ایران)»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ 7، شمارۀ 25، ۱۰۹ـ۱۳۸.

24. غزالی، محمد (1351)، نصیحة ‌الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.

25. قندچی تهرانی، داود (مسعود) (1379)، اقتدارگرایی، تهران: نشر همراه.

26. کیکاووس بن اسکندر (1352)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

27. مختاری، محمد (1371)، انسان در شعر معاصر، تهران: توس.

28. مددپور، محمد (1388)، آشنایی با آرای متفکران دربارۀ هنر، تهران: سورۀ مهر.

29. مسعودی، علی بن الحسین (1404)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دارالهجره.

30. مشتاق‌مهر، رحمان و بافکر، سردار (۱۳۹۴)، «شاخص‌های محتوایی و صوری ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۷، شمارۀ ۲۶، ۱ـ۲۸.

31. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن و دانشگاه شهید بهشتی.

32. مطهری، مرتضی (بی‌تا)، انسان و سرنوشت، قم: بی‌تا.

33. ـــــــــــ (1387)، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: صدرا.

34. منشی، نصرالله (1374)، ترجمۀ کلیله‌ودمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.

35. نوری، یحیی (1385)، حقوق زن در اسلام و جهان، تهران: نوید نور.

36. وراوینی، سعدالدین (1388)، مرزبان‌نامه، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.