تاریکی‌های ادبیات تعلیمی با تکیه بر اندرزنامه‌های سیاسی قرن پنجم تا هفتم (بدآموزی‌های اندرزنامه‌های سیاسی و چرایی وجود آن‌ها)
الموضوعات :حسین صدقی 1 , فاطمه مهربانی ممدوح 2
1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
2 - دانشجوی دکترای زیان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
الکلمات المفتاحية: استبداد, نظام طبقاتی, رذایل اخلاقی, بدآموزی, اندرزنامه‌های سیاسی,
ملخص المقالة :
ادبیات تعلیمی کهن‌ترین نوع ادبی در ایران است که از زیرشاخه‌هایی چون پند و اندرز، زهد و اخلاقیات تشکیل شده و پیوندی ناگسستنی با اخلاق دارد و همّ خود را در راستای پرورش قوای روحی و تربیت نفس انسانی به کار می‌گیرد. بخش وسیعی از ادبیات تعلیمی را اندرزنامه‌ها تشکیل می‌دهند که غالباً به‌صورت نثر و با نگرشی اخلاقی به‌منظور تعلیم شیوه‌های کشورداری و همچنین بهبود زندگی فردی و اجتماعی نگاشته شده‌اند. در نوشتار حاضر، برجسته‌ترین متون تعلیمی نثر فارسی که در فاصلۀ قرون پنجم تا هفتم، به شکل اندرزنامه‌های سیاسی نگاشته شده‌اند، با رویکردی اخلاقی و با نیم‌نگاهی به اخلاق اسلامی مورد واکاوی قرار گرفت و نشان داده شد که مواردی چون تأکید بر نابرابری، جبرگرایی و اعتقاد به بخت و تقدیر، تعصبات نکوهیدۀ عقیدتی و مذهبی، تحقیر زن، پرداختن به آداب و فواید می‌خواری، عشق‌ورزی‌های حرام، تأیید و توصیۀ تلویحی برخی رذایل اخلاقی، ناپاکی زبان و رعایت نکردن عفت کلام، از بدآموزی‌های این نوع متون تعلیمی هستند و عامل اصلی وجود آن‌ها ساختار طبقاتی و استبدادی است و سایر عوامل مانند محتوای متون تعلیمی، آمیختگی جریان‌های فکری، واقع‌بینی نویسندگان و جهت‌گیری‌های آنان در ارتباط با عامل اصلی در پیدایش این بدآموزی‌ها مؤثر بوده‌اند.
1. قرآن کریم.
2. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1370)، جام جهان‌بین، تهران: توس.
3. الهامی، فاطمه (۱۳۹۱)، «جایگاه قابوس‌نامه در ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۶، ۱۳۱ـ۱۵۸.
4. باقری، مهری (1382)، تاریخ زبان فارسی، تهران: نشر نو.
5. پارسا‌نسب، محمد (1387)، جامعه‌شناسی ادبیات فارسی، تهران: سمت.
6. تفضلی، احمد (1376)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
7. جاحظ، عمرو بن بحر (1386)، تاج، ترجمۀ حبیب‌الله نوبخت، تهران: آشیانۀ کتاب.
8. حسینی، مریم (1388)، ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، تهران: نشر چشمه.
9. دهقانیان، جواد و نیکوبخت، ناصر (1390)، «نقد اخلاق‌گرایی در کلیله‌ودمنه با نیم‌نگاهی به اندیشه‌های ماکیاولی»، فصلنامۀعلمی‌پژوهشی نقد ادبی،سال 4، شمارۀ 14، 133ـ159.
10. ذبیح‌نیا عمران، آسیه و سنگکی، سمیه (۱۳۹۱)، «تعلیم الگوی حکومت در کلیله‌ودمنه و گلستان سعدی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۳، ۱۹۷ـ۲۳۶.
11. رزمجو، حسین (1369)، شعر کهن فارسی در ترازوی نقد اخلاق اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی.
12. رضی، احمد (۱۳۹۱)، «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱۵، 97ـ۱۲۰.
13. رضی، هاشم (1343)، دین قدیم ایرانی، تهران: آسیا.
14. زرین‌کوب، عبدالحسین (1357)، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
15. سعدی، مصلح‌الدین (1385)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.
16. شمیسا، سیروس (1381)، شاهدبازی در ادبیات فارسی، تهران: فردوس.
17. صفا، ذبیح‌الله (1371)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.
18. طباطبایی، سید جواد (1383)، زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: کویر.
19. طوسی، نصیرالدین (1356)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
20. طوسی، نظام‌الملک (1391)، سیاست‌نامه، به‌کوشش جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
21. عبدالهی، منیژه (1391)، «یک‌سونگری در ادبیات تعلیمی و پندنامه‌های فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 13، 87ـ۱۱۰.
22. علوی، هدایت‌الله (1377)، زن در ایران باستان، تهران: هیرمند.
23. علی‌مددی، منا (۱۳۹۴)، «تبارشناسی ادبیات تعلیمی (نگاهی به چرایی شکل‌گیری و گسترش ادبیات تعلیمی در ایران)»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ 7، شمارۀ 25، ۱۰۹ـ۱۳۸.
24. غزالی، محمد (1351)، نصیحة الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.
25. قندچی تهرانی، داود (مسعود) (1379)، اقتدارگرایی، تهران: نشر همراه.
26. کیکاووس بن اسکندر (1352)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
27. مختاری، محمد (1371)، انسان در شعر معاصر، تهران: توس.
28. مددپور، محمد (1388)، آشنایی با آرای متفکران دربارۀ هنر، تهران: سورۀ مهر.
29. مسعودی، علی بن الحسین (1404)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دارالهجره.
30. مشتاق‌مهر، رحمان و بافکر، سردار (۱۳۹۴)، «شاخص‌های محتوایی و صوری ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ ۷، شمارۀ ۲۶، ۱ـ۲۸.
31. مشرّف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن و دانشگاه شهید بهشتی.
32. مطهری، مرتضی (بی‌تا)، انسان و سرنوشت، قم: بی‌تا.
33. ـــــــــــ (1387)، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: صدرا.
34. منشی، نصرالله (1374)، ترجمۀ کلیله‌ودمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
35. نوری، یحیی (1385)، حقوق زن در اسلام و جهان، تهران: نوید نور.
36. وراوینی، سعدالدین (1388)، مرزبان‌نامه، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.
_||_